TOM 8: ROZDZIAŁ II

Poezya, którą żył Turner, dziwny tworzyła kontrast z jego otoczeniem powszedniem. Był teraz człowiekiem bogatym i nie należał bynajmniej do lubiących wyrzucać pieniądze za okno. W r. 1814 kupił posiadłość w Twickenham, Solus Lodge, nazwa, którą w następnym roku zmienił na Sandycombe Lodge; przemieszkiwał tutaj pewną część każdego roku aż do 1826; stąd ojciec jego musiał co rano udawać się do Harley Street, aby otwierać Galeryę Turnerowską. Koszty tej drogi trapiły starego człowieka, dopóki nie wpadł na znakomity pomysł oszczędności; zaprzyjaźnił się mianowicie z jakimś ogrodnikiem, handlującym jarzynami, który za kieliszek wódki zabierał go z sobą na wozie z warzywem do stolicy. Poza tem stary balwierz łapczywy był na ziemię i nieustannie o małekąseczki powiększał posiadłość synowską w Sandycombe, zabierając skrawki ziemi z drogi i sypiąc szereg fortyfikacyi, co wywoływało wesołość u miejscowych łobuzów, dopóki władze lokalne nie położyły końca tej robocie. Czy Turner aprobował te śmieszne małe kradzieże „papy", to zabieranie ziemi z drogi, czy śmiał się z tego, albo czy też sam pomagał mu w mrokach nocy, nie wiadomo; wiemy to jedno, że, kiedy działy się te niesmacznostki, krzywonosa, kabłąkonoga, fantastyczna postać syna śniła potężne sny i usiłowała zdobywać rozległeobszary królestwa wyobraźni. 

Turner zagarnął dziedzinę romantyki, opanował morze, odnosił tryumfy w lirycznem przedstawianiu życia pasterskiego. Teraz ku potężniejszym kroczył zdobyczom: przedtem wyzywał w szranki dzieło ludzkie, teraz rzucił się na zdobywanie słońca. Panem czarującej atmosfery, jaką światło albo cień światła oprzędzają zamki, historyczne siedziby i miejscowości Brytanii, stał się, doszedłszy zaledwie do lat męskich. Zdobył subtelne, nieuchwytne tajemnice morza, teraz zapragnął owładnąć królestwem wyobraźni. Mając lat trzydzieści, tworzył arcydzieła niezwykle potężne. Aż dotąd sztuka Turnera była dla ludzi książkowych całkiem przystępna i miła, teraz zaczęli odkrywać w niej rozmaite fałsze, zaczęli się złościć i sapać, zarzucać pospolitość tłumom, stającym w podziwie wobec jego czarodziejstw. Mając  przed sobą pyszną, emocyonalną orkiestracyę tak potężnego dzieła, jak Ulysses, urągający Polifemowi, tak płytkie ujawnili poczucie, że zaczęli doszukiwać się najrozmaitszych niedomagań; twierdzili, że okręt nie mógł być oświetlony, lecz że powinien był jako ciemna figurować sylweta, ponieważ słońce zaszło poza nim, że „tony“ tego obrazu są fałszywe; dalej, że żagle okrętu w Pogrzebie morskim Wilkiego są za czarne. 

Ale zostawmy te brednie. Wszelka sztuka jest udawaniem, albo nawet, jeśli chcecie, kłamstwem. Malowidło na płótnie, rzeźba w kamieniu, dźwięki muzyczne, słowa poetyckie w wierszu czy prozie, to wszystko złuda, to wszystko udawanie, mające na celu omamienie zmysłów. Tak jest. I w ręku miernego, szkolarskiego talentu to wszystko nie będzie niczem więcej, jak tylko kłamstwem. Tylko w ręku  artysty, albo, jeśli wolicie, w ręku poety rzeczy te pozbywają się rdzy fałszu; poeta, nie mając innych ku temu środków, posługuje się tem udawaniem w celu wyrażenia prawdy, całkowitej prawdy, niczego więcej, jak tylko prawdy, stara się bowiem wyrażać istotę, jądro rzeczy, a nie jej skorupę. Ten, kto, siedząc w teatrze na przedstawieniu dramatu Szekspira, nie widzi nic innego, jak tylko pomalowane kulisy i szminkę na twarzy grających; kto z uroczystą powiada mądrością, że to nie żadni królowie, ani żadne królowe, nie bohaterzy i nie bohaterki, nie żołnierze i nie klowni, nie śmieszkowie i oberwańcy, nie książęta i nędzarze, nie dzieci warstw zamożnych czy biednych, lecz tylko maski, dla kawałka chleba grające rzecz urojoną, pozorną, - ten ma istotnie racyę, ale jest beznadziejnym, nieuleczalnym głupcem.

Pozwólcie mi przytoczyć jeden przykład z pośród ostatnich w tem coraz to bardziej porastającem w siły królestwie Turnera. Weźmy Pogrzeb morski Wilkiego. W czasie, kiedy malował to swoje arcydzieło, zauważył Turner, on, mistrz prawdy, mistrz w oddawaniu samych li faktów życia, że mistrzostwo to nie wystarczy bynajmniej do wyrażania najwyższych emocyi życia. To była wielka rewelacya Turnera w dziedzinie malarstwa. Odkrył on, że emocye, uczuciowość człowieka, stoją ponad rozsądkiem, poza intelektem - że jest to największa, najświętsza ze wszystkich świętości, najbliższa dostojnej, majestatycznej tajemnicy życia. Ze wszystkich poprzedników Turnera najbliższy był tej prawdy Rembrand; Turner dociekania jego na tym punkcie jeszcze pogłębił. W czasie, kiedy zabierał się do malowania Pogrzebu Wilkiego, odkrył, że najwyższem zadaniem artysty jest tworzenie prawdy emocyonalnej; posługiwał się barwami, ażeby zapomocą ich orkiestracyi wyrazić uroczystą pompę śmierci - w tym celu do pewnego rodzaju uroczystych, posępnych uciekł się barw, dzięki którym noc rzuca żałobę na żagle i kadłub okazałego okrętu; mamy suggestyę przemijającego życia, czujemy, że skończyła się ziemska jego wędrówka, że zimne prochy powierzono głębiom. A przecież wobec tak głębokiego arcydzieła mógł bez wzruszenia stać tego rodzaju subtelny artysta, co Clarkson Stanfield, i z miną głupkowatego prostaka w śmieszny zauważyć sposób, iż żagle są nieprawdziwe. Dziwić się trzeba, że nie żałował i tego, iż żagle te nie są z płótna. Słusznie też Turner, z pogardą patrząc na to niewidzące oko Clarksona, mruknął: „Szkoda, żem nie namalował ich  jeszcze czarniej!" 

Ale musimy się wrócić do początków tego wielkiego  okresu. W r. 1814 pojawiło się siedem płyt Południowych wybrzeży Anglii. W tym samym roku rzucił się Turner na współzawodnictwo z Claudem w obrazie Dido i Gneasz opuszczający Kartaginę, oraz w pysznem malowidle Apuleja poszukująca Apulejusza z wspaniałą, przedziwną horyzontalnością długiego mostu i ogromnemi, zda się, milami przestrzeni. Arcydzieło to poprzedziło nieśmiertelny obraz: Przejście przez potok, namalowany w roku następnym, 1815. W roku tym powstało również wielkie malowidło Dido zakłada Kartaginę, które razem z Zachodem słońca śród mgieł wyzywa w szranki sztukę Claude a; jeden i drugi obraz przekazał Turner narodowi z tym jednak warunkiem, aby wisiały obok Izaaka i Rebeki Claude’a i tegoż Odjazdu królowy Saby. Dzisiejsi ludzie książkowi przywykli pisać, że Claude nic na tem współzawodnictwie nie ucierpiał. A przecież Dido zakładająca Kartaginę całkowicie  zdeklasowała szlachetny talent Claude’a. Turner był tak  wielki, że nie miał z kim się mierzyć, chyba z tryumfami największych. Można śmiać się z tego rodzaju małostkowych usiłowań; a przecież, co do mnie, nie mogę sobie wyobrazić ani większej próby sił, ani szlachetniejszego dowodu wysokiej czci dla wyzwanego w szranki artysty. 

Nie doszedł on jeszcze do najwyższych swych szczytów, ale tutaj wyprzedził Claudea o mile. Starano się usilnie rozłączyć go z Dydoną; nadarmo. Chantrey nęcącą dawał cenę; cena jednak rosłai Chantrey zapytał się: „Cóż pan myślisz robić z obrazem?“ A na to mruknął Turner: „Dam się z nim pochować, chcę go być pewnym!“ 

Był to rok, w którym próbował napisać straszny list miłosny. Henry Scott Trimmer, wikary z Heston, powitał go w swym domu i Turner zaprzyjaźnił się niebawem z jego rodziną. Wkrótce potem Trimmerowie odwiedzili go w jego mieszkaniu miejskiem na Queen Anne Street i bardzo miłego doznali przyjęcia. Turner powypychał im kieszenie ciastkami. Nieśmiało poprosił Trimmera o rękę jego krewnej. Zdaje się jednak, że nie traktowano tego poważnie; podnieciło go to jeszcze bardziej do podróży na kontynent.

Z r. 1816 pochodzą dwa malowidła, Świątynia Jowisza Panhelleńskiego, szkicowniki jednak pełne są studyów obłoków - przebywał dużo w Yorkshire. 

W r. 1817, w którym sprzedał piętnaście akwarel Fawkesowi z Farnley Hall, odbył trzytygodniową podróż nad brzegami Renu; z tego samego roku pochodzą: Goarhausen i Zamek w Katz, Bonneville, Sabaudya, Jezioro Nemi. Rozpoczął też wielką seryę widoków dla Historyi hrabstwa Richmondzkiego Whitakera, wydanej w latach 1819 do 1822, która kosztowała wydawcę dziesięć tysięcy funtów; dla wydawnictwa tego wykonał Turner słynne akwarele, między niemi Sierp księżyca, Zamek Hornby, Zamek w i Richmond i tym podobne. W r. 1818 powstało niezbyt szczęśliwe Waterloo. Turner udał się na północ celem wykonania szeregu studyów dla Provincial Antiquities of Scotland (Starożytności prowincyi szkockich), które ofiarował się napisać Walter Scott; dzieła Turnera, śród nich Widok Edynburga z wzgórza Calton, darowane przez wydawcę Walter Scottowi, znane są dzisiaj jako Turnery abbotsfordzkie. 

W r. 1819 za namową Lawrence’a, bawiącego wówczas w Rzymie, Turner przewędrował po raz pierwszy Włochy - zwiedził Wenecyę, Rimini, Ankonę, Neapol, Paestum, Pompei, Sorrento; włóczył się z miejsca na miejsce, nie ominął Rzymu i innych miejscowości, pilnie napełniając szkicowniki. Upijał  się barwami, powietrzem. Zamknął to wszystko w pamięci, a wziął się do namalowania, dla Akademii, przepysznego obrazu: Rzeka Moza i Handlarze pomarańcz, udający się po towar do Baru, jedno z największych malowideł morza, jakie kiedykolwiek stworzono. Skończył teraz z współzawodniczeniem. Stanął poza sztandarami. W szranki zaczął wyzywać jedynie przyrodę - siebie samego, aby prześcigać... siebie. 

Prawdopodobnie przed udaniem się do Włoch namalował Turner dwa wielkich rozmiarów płótna: Wzgórze Richmondzkie w dzień urodzin księcia Rejenta, które również z wielkich rozmiarów Widokiem Rzymu z Watykanu wystawił w r. 1820. Znajdująca się w Tate Gallery piękna akwarela Kościół św. Jana i Pawła (1819) nie ukazuje jeszcze Turnera, najwyższych, orlich próbującego lotów w rozległe przestworza błękitów. Przezwyciężył jednak wszystkie swe dotychczasowe sztandary. Nabiera teraz oddechu do podróży po nietkniętych dotąd morzach swej wielkiej przyszłości twórczej, pozbawionych dotąd światła, któreby mu wskazywało drogę, pozbawionych kompasu, którymby mógł się kierować. Musiał się puścić sam. Skończył Południowe wybrzeża i seryę widoków z Richmondshire. Odpoczywa, Turner ma teraz lat czterdzieści i pięć.

W roku 1821 Turner nic nie wystawił w Akademii.  W roku 1822 posłał „Co chcecie“ Zmyliło to krytykę. Żadnego w obrazie tym nie było widać sztandaru. Turner udał się w tym roku morzem do Szkocyi, kiedy północny kraj ten odwiedził król jako Jerzy IV. Atoli znajdująca się w Galeryi Narodowej akwarela Zamek Norham, w tym właśnie namalowana roku, ujawnia wzrost talentu w kierunku impresyonizmu. Wyobraźnia jego zajęła się teraz Zatoką w Baje która przeraziła Akademię w r. 1823. Od tej chwili krytyka książkowa grzęzła w bagnisku. Właśnie, kiedy Turner potężne zdobywał dziedziny, zarzucano mu, że maluje dla poklasku tłumu! Wyszedł poza tradycyę! Stało się to wówczas, kiedy nabrał przekonania, że sztuka malarska nie może całej swej muzyki wyrazić bez orkiestracyi barw, stwarzanej w celu oddania nastroju zjawisk widzianych. Turner zaczynał dawać emocyonalny wyraz barw, o jakim przedtem ani nawet nie marzono. P. Jones, członek Akademii Królewskiej, szukający wierności fotograficznej, napisał kredą na ramie po łacinie: Splendide Mendax (Świetny kłamco!). Turner roześmiał się i napis zostawił. „Wszyscy poeci są kłamcami“ - powiedział - „i w tem jest wszystko!" A Jones? Gdzież on się dzisiaj podział? Galeryę Narodową założono w r. 1824; Griffiths wysłany został przez komitet razem z Sir Robertem Peel i Lordem Harding, ażeby nabyć od Turnera Dydonę zakładającą Kartaginę i Wpadek państwa Kartagińskiego na własność narodu. Turner, głęboko wzruszony, rozpłakał się, ale sprzedaży Didony odmówił; zwróciwszy się do Griffithsa, kiedy ten chciał odchodzić, wyraził swą wdzięczność i dodał, że Dido stanie się kiedyś własnością narodu. Chodził kilka dni, mrucząc: „Wielki tryumf, wielki tryumf!" Obrazu w Akademii nie wystawił. Pracował usilnie nad słynnem swem dziełem Rzeki Anglii i Porty Angielskie, dziś w zbiorach narodowych. Na obrazie Scarborough widać, jak daleko postąpił w kierunku wielkiej orkiestracyi wyrazu emocyonalnego. A cóż to za nieśmiertelne dzieło z tymi dumnymi okrętami! Portsmouth i Sheerness, Dover i Humber ukazują nam mistrza morza; piękne Totnes, blaskami zlane Dartmouth, Zamek w Dartmouth, Zamek Okehampton i majestatyczny, okazały Arundel, świetlany Park More i pyszne Opactwo Kirkstall, tragiczny Zamek Brougham i ciemno-niebieski Zamek Norham z narcyzowo-żółtem niebem - wszystkie te obrazy stawiają nam przed oczy największego kolorystę wszystkich czasów, umiejącego głęboko wnikać w ducha i istotę danej miejscowości i w odpowiedni wyrażać je sposób. Do Akademii posłał w r. 1825  tylko Dieppe; atoli Tamiza i szkice z Holandyi świadczą, że zajmowały go rozmaite pomysły. Fawkes zmarł w tym roku; Turnera tak to przejęło, że nie chciał już nigdy wracać do Farnley, jakkolwiek aż do końca w ścisłej żył przyjaźni z synem nieboszczyka, Hawksworthem Fawkesem. 

Turner ma teraz lat pięćdziesiąt. Wypoczął na jaki rok lub dwa, ażeby następnie swą najpełniejszą wybuchnąć  pieśnią. W roku 1826 opuścił dom w Twickenham, który nabył ze względu na „papę“, w którym jednak „papa“ nabawił się febry. Odtąd żył jeszcze samotniej w swoim domu w Londynie. Pieniądze płynęły - nie miał gdzie ich użyć. Dom był coraz to brudniejszy, coraz to bardziej zaniedbany. Turner zajmował się wyłącznie swą sztuką. Wieczne jego zatargi z wydawcami stawały się coraz to gwałtowniejsze ; w Akademii wystawił jednak swą świetną Kolonię. Potem popłynął morzem nad rzekę Mozę, Mozelę i Ren. 

W r. 1827, mając lat pięćdziesiąt i dwa, zaczyna dalej wydobywać z siebie swe blaski. Pogodne Mortlake, Poranek i Mortlake, Wieczór, Córka Rembrandta, w których zmierzył się z wielkim Holendrem, z tego pochodzą czasu. Zabiera się do malowania morza otwartego - jest w Cowes i zaczyna pyszną seryę jachtów, jak Yacht Racing in the Solent (jacht przypływający do S.) w Tate Gallery; statki w Cowes obwieszczają wspaniałość t. zw. złotej wizyi Turnera. Wyzwał teraz samo słońce w szranki. Był to rok, w którym rozpoczął nieszczęśliwe swe dzieło Malownicze widoki Anglii i Walii (Picturesque Views in England and Wales), które miało dawać wszelakie nastroje tej ziemi -  nastroje dzienne i nocne. Wykonał między 1827 a 1838 przeszło sto malowideł dla tego zbioru. Niektóre z nich należą do najwyższych arcydzieł w dziedzinie pejzażu. 

W r. 1828 Turner wybrał się znowu do Włoch. Akademickie dusze tak zwanych artystów, zgromadzonych w Rzymie, mogły sobie „nic nie robić“ z jego dzieł. Sądząc po jego szkicowniku, z Orleanu udał się Turner do  Lyonu, następnie do Marsylii, Genui, Florencyi, Orvieta, Rzymu. Do Akademii posłał obrazy Dido uzbraja flotę i Regata, płynąca naprzeciw wiatru (East Cowes Castle),  East Cowes Castle (Regatta zarzuca kotwicę), oraz Boccaccia, o których Constable powiedział: „Co za wspaniale piękne wizye złote!“ 

Ale na ścianach tych miano niebawem zawiesić daleko potężniejsze wizye złote.

1829 

W r. 1829 Turner posłał Akademii Królewskiej pyszne arcydzieło Uisses urągający Polifemowi. Od razu stanął Turner w przednim szeregu poetów wszystkich czasów. Samą li orkiestracyą kolorów wywołuje tutaj w zmysłach naszych impresyę nastroju, której nic prześcignąć nie zdoła. Całość ma potęgę eposu. Turner majestatyczną kieruje tutaj orkiestrą, muzyczne brzmienia w zadziwiające zlewają się arcydzieło. Był to rok niedokończonego Kanału w Chichester i prawdopodobnie niedokończonych Zatoki skalistej z postadaciami i Wschodu słońca.

W r. 1830, w roku śmierci Lawrence a, pięćdziesięciopięcioletni wówczas Turner stracił ojca. Utrata „papy“ była poważnym dla niego ciosem. W tym samym czasie samotność coraz to bardziej podniecała jego wyobraźnię, do coraz wyższych pchałają lotów. W obrazie Ulisses, urągający Polifemowi odważył się na majestatyczny lot w wspaniałą dziedzinę absolutnego impresyonizmu. Dostał się do jego królestwa i przez lat dwadzieścia w królestwie tem tworzył arcydzieła. Skalę artystycznego wyrazu zapomocą barw do zadziwiających rozszerzył granic. Posługiwanie się harmoniami nie miało kresu - od najweselszych barw do najciemniejszych i najgłębszych; tak Beethowen posługiwał się muzyką. Turner pierwszy odkrył to zadziwiające znaczenie barw. Wobec jego dzieła bledną usiłowania przeszłości. 

Ażeby dokładnie pojąć, czem jest ta przedziwna reweIacya, musimy spróbować zrozumieć, czem Turner przyczynił się do wzbogacenia impresyonizmu. Przed nim malarze weneccy, holenderscy i hiszpańscy wnieśli walory do impresyonizmu; Turner miał wnieść orkiestracyę barw. 

Wyraz impresyonizm sprowadzili ludzie, piszący o sztuce, do znaczenia ciasnej parafii na obszarze wielkiego królestwa. Krytycy, potrzebujący jakiegoś wyrazu, nadali subtelnemu dziełu malarzy francuskich z r. 1870, którzy t. zw. kolory łamane rzucali na płótno zapomocą punktów, kresek lub kleksów, nazwę „impresyonizmu“. I słusznie. Ale jest to tylko bardzo mała część impresyonizmu; a jako taka wywodzi się też całkowicie od pewnego składnika geniuszu Turnerowskiego. 

Turner doszedł do tego, że barwa oddziaływa na zmysły zupełnie tak samo, jak muzyka; jeżeli barwa jest jasna i wesoła, jasne i wesołe wywołuje w nas emocye - jeżeli  jest posępna i uroczysta, to i wywołane przez nią emocye  będą posępne i uroczyste. Odkrywszy życiowy fakt ten, pchnął malarstwo na nowoczesne, z poprzedniem malarstwem nic wspólnego nie mające tory. 

W r. 1830 Turner rozpoczął małe ilustracyjne winietki do dzieł poetów, jako wzory dla rytowników. Rozpoczynają Rogersa Włochy w r. 1830.

Lord Egremont był, zdaje się, bardzo blizkim przyjacielem Turnera. W roku tym przybył on też do Petworth  i malował tutaj dużo, między innemi wykonał olejną impresyę Wnętrze Petworthu., z którego wynika, że ekscentryczny lord pozwalał sobie na to, aby salon jego nie wiele był lepszy od podwórza. Przyczepiać geniuszowi Turnera impresyonizm z powodu tej fantazyi jest czczą gadaniną. Jest to zwykła notatka, szkic pomysłu - ale przedziwnie suggestywny. Turner był także w Brighton i Arundel, a owocem tych wycieczek jest między innemi Stara śluza łańcuchowa w Brighton. Szkicownik jego wykazuje, że zwiedził również Dieppe, Rouen, Paryż. Prawdopodobnie zrodził się w nim teraz pomysł dzieła Rzeki francuskie. 

W Akademii w r. 1831 miał Turner sześć obrazów; w jednym z nich, w Pałacu Kaliguli, do klasycznej wrócił nuty, ale klasycyzm swój zamienił teraz na impresyonizm. Malowidło Watteau’a jest znowu czystym tylko nastrojem. Znajdująca się w Soane-Museum Barka admirała Van Trompsa u wjazdu do Uexel w złotych trzymana jest kolorach. South Kensington ma piękną Łódź ratunkową, wyruszającą po rozbitków. Pięknym szkicem jest również Cochem nad Mozelą. Turner udał się do Szkocyi celem ilustrowania poetyckich i prozaicznych dzieł Waltera Scotta, u którego zamieszkał jako gość, a z którym spotkał się tutaj po raz pierwszy.

W r. 1832 powstały jego płomienno-złote Wędrówki rycerza Harolda i jego szare Helvoetsluys. 

W roku 1833, mając lat pięćdziesiąt osiem, namalował Turner swój pierwszy Widok Wenecyi - Wenecyi, którą unieśmiertelniał w arcydziełach, przedstawiając ją w sposób przedziwny, z całą czarodziejską romantyką jej morza. Rozpoczął od wezwania w szranki i przezwyciężenia Canaletta; niebawem jednak miał tchnąć Wenecyę na płótno, nieuchwytną, powietrzną, jak w blaskach skąpane marzenie. W pierwszem jego malowidle czuć Canaletta. Od roku 1833 - 1835 pojawiły się The Rivers of Grange (Rzeki francuskie), z sześćdziesięcioma jego akwarelami. Pont de I Arche, Droga pocztowa z Vernon do Mantes, purpurowe Mantes, czarujący Most w Meulan, okazałe Troyes więżą wyobraźnię swoją muzyką Francyi. Jeżeli człowiek malował  tego rodzaju arcydzieła w latach swego „chylenia się do upadku", to Bogu dzięki za taki upadek. 

W roku tym umarł stary jego przyjaciel, Dr. Monro, i Turner, rzecz dziwna, odkupił własne utwory. Zaczęli się też pojawiać fałszerze; niektóre z przypisywanych mu dzieł nie były jego dziełami. 

W r. 1834, gdy Turner liczył lat pięćdziesiąt dziewięć, szkicowniki jego zawierają notatki z nad rzeki Mozy, Mozeli, Renu, z Oksfordu i Bruggii; South Kensington posiada Mont St. Michel, Pożar na morzu i Wenecyę. Gillot,  fabrykant piór z Birminghamu, zjawił się tego roku u Turnera i zamówił malowideł za pięć tysięcy funtów. W następnych latach do r. 1838 Turner malował piękny, nieskończony obraz olejny, który długie czasy leżał zwinięty w ukryciu, w Galeryi Narodowej, a dzisiaj należy do wspaniałości w Tate. 

W r. 1835 miał Turner, trzeba to sobie zapamiętać, lat sześćdziesiąt. Niejeden artysta, według ciasnej tworzący skali, wyczerpał talent swój przed trzydziestką i doszedł LARSTWA do upadku - Turner, człowiek o nieugiętej postaci, zadziWSPÓŁ- wiająco krzepki, o nerwach stalowych, tworzył w sześćdziesiątym roku życia dzieła, pełne radosnego uczucia i świeżości lat młodych. Jak ludzie książkowi mogą w dziełach z tej epoki dopatrywać się dowodów upadku, tego żaden artysta zrozumieć nie zdoła. Talent jego wzmagał się w niesłychany sposób; dzierżawę za dzierżawą zdobywał dla swego królestwa - terytorya olbrzymie, jakich poprzednio nikt nie zbadał. 

Spojrzyjcie na Wschód słońca, na Łódź w cieśninie między górami w Tate! Świeży, rosą przesycony świt znalazł tutaj wyraz w melodyi barw, pełnej promiennej światłości nadchodzącego dnia. Spojrzyjcie na nieskończone „Hastings'‘ i pamiętajcie, że w ostatnich jedenastu latach twórczego żywota - od sześćdziesiątego do siedemdziesiątego i pierwszego roku - dawał nam Turner sztukę radosną, wybraną, melodyjną, jak muzyka skrzypiec, fletni i lutni, że mając lat siedemdziesiąt i jeden, namalował  świeżości i wesołości pełną Grotę królowej wróżek (Queen Mab’s Grotto), tchnącą szczęściem i radosną, jak serca spotykających się w niej młodych kochanków.

Potrzeba teraz daleko większych sił twórczych, ażeby wydobyć z głębin tego rodzaju subtelne emocye, aniżeli wówczas, gdy szło o odtworzenie samych tylko zjawisk przyrody. Atoli jasna rzecz, iż sądzenie tego rodzaju dzieła według formuł i strychulców jest czemś całkowicie beznadziejnem. Dalekie od upadku siły Turnera są nienaruszone, znajdują się w całej pełni rozwoju; poczucie koloru posiadł on przesubtelne, czarodziejski talent jego świeży jest, jak za lat młodych. Współzawodnictwo z ludźmi pozostawił dawno poza sobą - zdobywa teraz światło, słońce, przeźroczystość atmosfery, opanowuje rośne poranki, mistyczne zmierzchy, nieprzeparty urok wieczoru i czar nocy. 

Spojrzyjcie teraz na ostatnią jego wizyę Zamku Norham - tego Norham, przy którym, malując go po raz pierwszy, „pracował tak szczegółowo, ile tylko można“ - tego Norham, które teraz pogrążył w atmosferze przeźroczystej, że wygląda jak tchnienie czarodziejskie, więżące zmysły, subtelne, jak melodya fletni pasterskiej o słodkim świcie nowonarodzonego dnia. Spojrzyjcie na wspaniały Most i wieżę (Bridge and Tower), z drzewem na pierwszym planie, znakomicie umieszczonem, skąpanem w przeźroczach światła, głoszącem mroczną wspaniałość swego majestatu, z mostem i przestrzeniami w dali. 

W sześćdziesiątym roku życia wystawia w Akademii  Łowienie na wędkę w Hastings (Line Fishing of Hastings), Widok Wenecyi z przed portyku kościoła Santa Maria della Salute, Pożar Parlamentu w nocy, którego druga odmiana znajduje się obecnie w Britich Institution. Interesującą będzie rzeczą zaznaczyć, że prasa zaczęła teraz atakować Turnera. Hasło dało Blackwood Magazine napaścią na Wenecyę. W roku następnym, 1836, napaści stały się powszechniejsze i dotyczyły Julietty i jej niańki, oraz obrazu Merkury i Argus. Ruskin wziął później w obronę starca, ale ten zlekceważył to sobie, mruknąwszy: „Mnie to nic nie obchodzi". Turner zwiedził Włochy razem z Monro’em, którego zastanowiło, że Turner nie entuzyazmował się słowami na widok przyrody. Ataki wzmogły się z pojawieniem się Zawiei śnieżnej i Odjazdu Regulusa. W roku tym zbankrutowało wydawnictwo Malowniczych widoków Anglii i Walii i Turner odkupił na aukcyi cały zapas, za trzy tysiące funtów. Odtąd sześćdziesięcioletni artysta pędził życie przeważnie zagranicą. Fizyczne siły jego musiały być niezwykle krzepkie, zwłaszcza, jeśli się zważy „Diogenesowy sposób życia“, na który sam się skazał, oraz uciążliwości podróży. Fizyczne jego przejścia mogłyby wyczerpać siły młodego człowieka, tymczasem u niego w dziesięcioleciu tem artystyczne zdolności objawiały się w całej pełni w jednem arcydziele za drugiem, w przepysznych obrazach akwarelowych. Wenecya i Rigi jakżeż on śledził każdą zmianę ich linii! Szkicownik jego pełen jest Wenecyi i jeziora lucernskiego. Do Akademii z roku 1838 posłał Włochy starożytne i Włochy nowożytne. W Tate jest jego urocza, nieskończona akwarela Salute. 

Do r. 1839 należy nieśmiertelny obraz Fighting Temeraire tugged to her Last Berth (Walczący Temerair cofa się do ostatniej przystani) i Agrypina wylądowuje na statku Germanika. Tate posiada szkic akwarelowy Wenecka łódź rybacka.

Do r. 1840 należy Statek niewolników, ogłoszony przez Ruskina za największe dzieło Turnera; sądząc z reprodukcyj, jest to rzecz uboga z świetnymi szczegółami; w tym samym roku powstały: Na nowiu i piękna Wenecya w South Kensington; pyszne arcydzieło Rockets and Blue Lights, obecnie w Ameryce, dzieło, w którym nastrój burzy mógł tylko taki stworzyć artysta, jak Turner; bogaty, płomienny Łuk Konstantyna w Tate; Tivoli i wspaniały Pożar okrętów. A jeżeli sobie uprzytomnimy szereg akwarel, jak Jezioro lucernskie od strony Fluelen, dużych rozmiarów Jezioro z wzgórzami i pałacami w dali i Rawlinsonowską Vale d’Aosta (Dolina Aosty), należących do tego samego czasu, to dziwić się trzeba, jak można mówić o schyłku czy upadku Turnera. W r. 1842 powstała Wenecya i pełne słońca Złożenie obrazów Belliniego w Kościele Zbawiciela w Wenecyi. Szkicowniki świadczą, że pracował w Lucernie, nad Renem, w Thun, Zug, Goldau, Fluelen, w Bellinzonie, Como, Spluegen, Grenoble, a sztuka jego rzuca na papier wizye powietrzne, które, widocznie, w miarę napływających barw, chwytała na miejscu czarodziejska zwinność jego ręki. 

W r. 1842, mając lat sześćdziesiąt i siedem, Turner namalował kilka rzeczy, należących do arcydzieł w jego wielkim dorobku. Wspaniałe dzieło, znane jako Zawieja śnieżna, w którem statek przebija się poprzez rozpętane szaleństwa morza i nieba, jest mistrzowskiem przedstawieniem mgieł i świateł, ruchu morza i statku na morzu, szalejącej burzy, lśnień i ciemności na rozfalowanych wodach - w nastrojach tych przeszedł on wszystko, co dotąd w tym rodzaju stworzono. „Krytycy wszelkiego rodzaju wściekli się.“ Tak  jest, wściekli się. Nie mogli dać sobie rady. Nie było żadnego podobieństwa z Michałem Aniołem i ani śladu Rafaela. Przedziwny ten utwór, jedno z arcydzieł wieków, był dla nich, jak gdyby ktoś przeszedł po płótnie „ścierką i mydlinami". Turner, chcąc mieć tę wizyę, usadowił się na maszcie statku w Harwich i kazał się żeglarzom podczas burzy wywieźć na pełne morze - on, człowiek sześćdziesięciosiedmioletni, w okresie wrzekomego „upadku“. Nie wszystkie obrazy jednakowej są mocy. Zbywa jej takim obrazom, jak The Etile and the Roch Limpet, atoli Pogrzeb morski Wilkiego to mistrzowska impresya majestatu śmierci. W tym samym roku powstała też niejedna z pysznych akwarel, oraz pięć szkiców akwarelowych, wykonanych w Szwajcaryi, przeważnie w okolicy Lucerny. Należy do nich również Rawlinsonowski Spietz nad jeziorem thuńskiem, Koblencya, Konstancy a, Splugen, Zatoka w Uri, Zurych. 

Munro z Novar ofiarował mu 25.000 f. szt. za wszystko, co miał w swej Galeryi na ulicy Królowej Anny, ale Turner odpowiedział: „Nie, nie chcę! Nie mogę!... Zresztą nie pozwolę sobie przeszkadzać. Dobranoc!“

W r. 1843 powstały: Przybycie do Wenecyi i „Słońce Wenecyi", zapadające w morze. Turner, pamiętajmy o tem,  miał lat sześćdziesiąt i osiem, kiedy malował Przybycie do Wenecyi; jako starzec dał nam tę radości pełną impresyę. Przenikliwe stare jego oczy mogły teraz patrzeć na to, jak daleko wyszedł poza olbrzymie dziedziny sztuki malarskiej największych mistrzów przeszłości. Daje on nam tutaj hymn na cześć świtu, najczystszą poezyę, jaka przedtem całkowicie była niemożliwa. Spojrzyjcie na te świetne pomniki majestatycznej przeszłości, znajdujące się w Galeryi Narodowej, a potem stańcie przed tym obrazem Turnera; przekonacie się, jak w porównaniu z nim tamto wszystko jest ciemne i brudne. Barwy dostają tu głosu, zmieniają się w muzykę - słyszymy harfy w powietrzu. Wilgotny czy rośny Poranek oddycha promiennem tchnieniem istotnego poranku.

Do tego samego roku należą: Wieczór w czasie powodzi i Walhalla, którą Turner posłał w podarunku królowi bawarskiemu, ale zacna osoba ta obraz zwróciła, mówiąc, że go nic nie rozumie. Turner zajęty był także publikacyą pierwszego tomu Ruskinowskich Malarzy nowożytnych. Powstały też przecudne akwarele, Rawlinsonowskie Seelisberg, Światło księżyca i Jezioro Brienzkie w South Kensington. Czyż to upadek? Ten stary człowiek, krzątający się około brudnego, zaniedbanego domostwa, siadający do łodzi w Margate i puszczający się na burzliwe morze, żywiący się rakami, wyciąganymi z czerwonego zawiniątka, śledzący i notujący impresye morskie - ten człowiek nie wiedział chyba, co znaczy schyłek czy upadek. Ładny mi upadek, kiedy w roku następnym, 1844, mając lat sześćdziesiąt i dziewięć, maluje swój Deszcz, Parę i Ruch,  impresyę pociągu kolei żelaznej; ładny mi upadek, który człowiekowi, zaczynającemu rok siedemdziesiąty, każe włóczyć się po Lucernach, Thunach, każe mu zwiedzać Interlaken, Lauterbrunnen, Grindelwald, Meiringen, Rheinfelden, Heidelberg i robić setki szkiców! Przyznaje się jednak do tego, że odczuwa już srogość zimy, on, starzec siedemdziesięcioletni, powracający z dwukrotnej wycieczki w Alpy! Miał słuszność, kiedy, zaczynając rok siedemdziesiąty, napisał z dumą: „Cóż z tego, że udało się Hannibalowi, kiedy W. B. i J.(ózef), M.(allord), W.(illiam), T.(urner) przeszli Alpy z Fombey 3 września 1844.“ Tennantowskie Przybycie do Wenecyi i Łodzie rybackie, przyprowadzające uszkodzony statek, w Galeryi Narodowej, z tego pochodzą roku. Ostatecznie jednak krzepkie ciało zaczyna uczuwać ciężar lat. Śmierć przyjaciela Callcotta ciężkim był dlań ciosem. Pochylił się naprawdę. W r. 1845 doszedł do siedemdziesiątki. Mamy świadectwo Ruskina, że zaczął niedomagać na zdrowiu, ale ta mała, ciemna postać grzęzła po pół godziny i więcej w nadbrzeżnych błotach Tamizy, ażeby patrzeć, jak woda rozpryskuje się u brzegów. Malował Wschód słońca z potworem morskim - interesował się teraz wielorybami - i wystawił w tym i następnym roku Poławiaczy wielorybów. Czy szkicownik jego z wielorybami i poławiaczami wielorybów powstał z autopsyi, czy też na podstawie opowiadań rybaków z Wapping, nie wiadomo. Thakeray obniżał wartość malarską Turnera dziecinnemi napaściami w Punch’u, świadczącemi jedynie o ignorancyi autora; jednakże napaści te głęboko raniły starego artystę. Szkicowniki z r. 1845 i 1846 świadczą, że Turner był w Folkestone, Hythe, Walmer, Ambleteuse, Wimereux, Boulogne, Eu, Treport, Dieppe, a potem znowu z powrotem w Folkestone. W Rawlinsonowskiej Kaplicy Tella, ostatniej szwajcarskiej akwareli Turnera, niema ani śladu  jakiegoś wahania się, czy upadku; niema go też w roku 1846, w siedemdziesiątym pierwszym roku życia artysty, kiedy stary ten śpiewak swą ostatnią wielką zanucił pieśń. A cóż to za pieśń i jakiego znaczenia! Pomyślcie sobie! Mając lat siedemdziesiąt i jeden, tworzy uroczą, eteryczną  fantazyę, Grotę królowej wróżek (Queen Mab s Grotto),  jasną, jak pierwsza miłość młodego liryka, świetną, jak najpełniejszy sopran - prawdziwy śpiew łabędzi. 

W tym samym czasie powstały malowidła: Poławiacz wielorybów, Ondyna, Anioł stojący w słońcu, dwa poławiacze wielorybów - Hurra! i Gotowanie tranu - dalej Wenecya, Poranek, Powrót z balu i Na bal, dalej ręka zaczyna już drżeć; namalował przecież Grotę królowej wróżek, swój wspaniały śpiew łabędzi! 

W tym roku też zamknął ostatni szkicownik „Kent 1845-46“.

1847 POCZĄTEK KOŃCA

W następnym roku 1847, w siedemdziesiątym drugim roku życia, zaczął unikać dawnych pieleszy, ulatniał się z domu. Bramy domu jego na Queen Anne Street zamknięte były na zamki i rygle. Rzadko kiedy wracał do starego, brudnego domu. Stara gospodyni, wierna Hannah Danby, nie wiedziała, dokąd chodził. Nagle wracał, zjawiał się na jakiemś posiedzeniu Akademii lub otwarciu wystawy, mało z kim mówił, stronił od dawnych przyjaciół i potem znikał znowu. Posyła dawne obrazy na wystawę Akademii, zawraca do Mayalla, fotografa na Regent Street, powiada, że jest naczelnikiem sądu i że się interesuje fotografią i znowu spieszy dalej. Idzie na obiad z Bicknellami do Herne Hill, jest wesół; portret jego robi ukradkiem Landseer i hrabia d’Orsay, portret przypisywany Linneleowi; wtem, nagle, w r. 1850, zjawiają się cztery malowidła Turnera w Akademii - uchodzą za rzeczy chybione; przecież dobrze jest, iż są własnością narodu ten Eneasz, opowiadający Dydonie swe dzieje, ten Merkury, przestrzegający Eneasza, ten Odjazd floty trojańskiej i te Odwiedziny grobu. Stroi żarty na obiedzie w domu Robertsa, bierze dorożkę, nie chce podać szczegółowego adresu, mówiąc: „Powiedzcie mu, aby jechał wprost na Oksford Street, a tam już ja mu wskażę, dokąd ma jechać dalej “ i w ten sposób nieustanną otacza się tajemnicą. Gdy zmarł Shee, gniewał się, że go nie zrobiono prezydentem Akademii. Na prywatnem zebraniu Akademii z roku 1851 zjawił się Turner, jako słaby, trzęsący się człowiek. Roberts oświadczył mu w imieniu towarzyszy, że go chce odwiedzić, przytem jednak zapewnił, że mieszkania jego nie zdradzi. Turner, wzruszony tem, odpowiedział jednak, że sam kiedykolwiek przyjdzie i zobaczy się z Robertsem w mieście. 

Hannah Danby, przetrząsając pewnego razu ubrania Turnera, znalazła list, który był dla niej wskazówką, gdzie go szukać; z inną starą kobietą wybrała się do Chelsea  i przekonała się tutaj, że Turner mieszkał w Cremorne Cottage w Cheyne Walk pod nazwiskiem Booth. Udała się co tchu do Harpura, przyjaciela Turnera, i ten, przybywszy tam, zastał Turnera, złożonego niemocą. Żył on w starym domu z panią Booth, która mówiła o nim jako  o swoim mężu. Obrócony ku oknu, aby popatrzeć na zimowy zachód słońca, stary artysta zmarł na jej rękach 19. grudnia 1851. 

Gawiedż z Chalsea przezywała starca admirałem Booth, albo Puggy (małpka) Booth. Mówiono, że wybierał się do Wapping, aby się trącić szklanką z tamtejszymi rybakami. Pochowano go w katedrze św. Pawła tuż obok Sir Jozuego Reynoldsa. Bogate skarby sztuki swojej pozostawił w spadku narodowi. Wysoką sumę, którą przeznaczył na budowę przytułku biednych i podupadłych artystów, zakwestyonowano sądownie i oddano rodzinie. Tak więc dziewiętnaście tysięcy trzysta trzydzieści i jeden numerów jego dzieł znajduje się w posiadaniu narodu; niejeden z tych numerów jest zniszczony i zbrukany, wszystkie jednak, wydobyte na jaw dzięki troskliwości przyjaciół jego sztuki, wspaniałe dziwy, świadczą o jego geniuszu w zbiorach narodowych; Sir Joseph Duveen zgotował im wspaniałomyślnym darem swym piękne pomieszczenie w Tate.

Wielkie odkrycie Turnera polegało na tem, że dla każdego zjawiska widzianego trzeba wyszukać styl całkiem odrębny, zanim je artysta mógł przetworzyć w najwyższe zjawisko emocyonalne. Nie umiał on się tak wypowiedzieć w słowach, nie był człowiekiem, operującym środkami wyrozumowanymi, środkami świadomego intellektu, on stwarzał zjawiska, pod wpływem niezawodnego instynktu, tak, jak to czynił Szekspir. 

Mallarme, patrząc na Deszcz, Parę i Ruch, powiedział: „Turner to największy malarz, jaki kiedykolwiek żył na świecie“ - i był on nim istotnie. Wszystko, co jest żywotnego w sztuce, narodziło się z objawienia Turnera. 

Turner ze swą niezmierną pracowitością, z opanowaniem tradycyi, z którą współzawodniczył i którą zdobył, przyswoiwszy ją sobie i zaopatrzywszy się w jej środki, puścił się na szersze morze, aby nowe zdobywać światy. Odkrył on, że malarstwo to ogromny instrument - sto instrumentów - i dzięki temu doszedł do orkiestracyi barwy. Velazquez grał na subtelnościach realistycznych - stworzył przez to sztukę ciasną, ale stworzył w sposób najdoskonalszy. Tak ma się sprawa i z innymi. Tryumfy samej li techniki Turner rzucał do kosza. Widział on, że barwa, służąca do stworzenia emocyi jasnej, radosnej, świetlanej, nie nadaje się absolutnie do stworzenia emocyi głębokiej, dostojnej, uroczystej; że majestat śmierci wyrażać należy harmoniami barw o kadencyi uroczystej, majestatycznej, całkiem odmiennej od harmonii, odpowiadającej nastrojowi orszaku weselnego z biciem dzwonów i różami, ścielącemi się po drodze. Naginał też światło do woli swojej w ten sposób, że harmonie radosne wyrażały nastroje, zaś harmonie poważne szły na usługi emocyi uroczystych, poważnych. W ten sposób poranek w Wenecyi zjawia się w bladej, powiewnej sukni nad zwierciadłami wód, zmieniając gondole, statki, gmachy, kopuły jak gdyby w warsztat snów, tak, jak je chwila świtu przywodzi przed nasze oczy i jak im każe oddziaływać na nasze uczucie.

Stanowisko Turnera jest niezwykłe - jest to lot orła. Pędzi on na rumaku burzy: wielkie, nabrzmiałe bałwany i uderzenia rozchwianego, szalejącego morza odnajdują wściekłość swą na jego płótnach, w jadowite bryzgi rozbijają się spienione fale, z rozgłośnym szumem wielkich wód łączą się huki gromowe rozpętanej tuczy niebios. Dotknięciem czarodziejskiej swej różdżki wywołuje on majestatyczne milczenie wielkiej ciszy, w której toną góry i miasta, odbijające się w błękitach wód, spoczywających niby zwierciadła pod bezmiernem sklepieniem wspaniałego nieba. Tragiczna dusza wielkich, nagich gór, uroczy zapach łąk, położonych nad uroczemi rzekami, roiska miast, uderzanie wody o wypukłe ściany ogromnych okrętów, wschody i zachody słońca, zmierzchy i światło księżyca - wszystko to w niezapomniany wyrażał sposób; tryumfował ten największy poeta barwy, jakiego wydał świat. „Wszystkie pochodnie, falą nowego światła zalewające sztukę, twórczość Delacroixa z r. 1825, dzieło impresyonistów z r. 1870 zapalały się  w jego ogniu “ - mówi De la Sizeranne i mówi tylko prawdę. Constable, wracając z wystawy w r. 1828, napisał słusznie: „Turner ma jakieś wizye złote, wspaniałe i piękne. Są to tylko wizye, ale zawsze są one sztuką; z takiemi malowidłami możnaby żyć i umierać." Czemże innem jest życie, jeśli nie wizyą? Z czemże ma sztuka malarska do czynienia, jeśli nie z wizyą? I Turner był panem tego wszystkiego. O nim to powiedział Constable: „Wierzę, iż trudno byłoby twierdzić, że istnieje teraz jakikolwiek kawał pejzażu, któryby nie pochodził z tego źródła.“ Nie dziwota, że samotny ten człowiek, mający do czynienia z wiecznym bólem, jaki odczuwa artysta, gdy rozłącza się z swem dziełem, zwykł był mawiać, przymuszony do sprzedaży jakiegoś  malowidła: „Tracę jedno z swych dzieci.“ Na szczęście dla narodu, fortuna Turnera powstała ze sztychów, a nie ze sprzedaży jego malowideł. Przywiązany był do swych „dzieci “. 

Nieszczególny w stosunkach pieniężnych, wspaniałomyślny był w sprawach, dotyczących sztuki. Jednemu z młodych artystów, nazwiskiem Bird, umieszczono obraz w zbytnim natłoku; Turner zdjął swoje malowidło  i na jego miejscu powiesił obraz Birda. Świetlistą swą Kolonię, powieszoną między portretami Lawrence’a, ciemną powlókł barwą, ażeby w ten sposób złożyć hołd malowidłom tamtego. - „Po wystawie to się wszystko zmyje“ - powiedział.

I oto ten mały, krzywonogi, zatabaczony, wielkogłowy człowieczek, który życie swoje poświęcił zdobywaniu światła i barwy, żyje wiecznie; bo słusznie powiedział Constable, że malarstwo Turnera to najcałkowitsze dzieło geniuszu ze wszystkich mu znanych. Jakby za dotknięciem czarodziejskiej różdżki wydobywa Turner z pustki wizye i marzenia w sposób tak nieskończony, że zniewala sobie umysły. Tylko tępy pedant stanie przed jego obrazami i, nie wzruszony urokiem tego wszystkiego, będzie doszukiwał się niedostatków w drobiazgowych szczegółach.

Turner śpiewa peany na cześć świata; gdy ciało jego pochyliło się pod brzmieniem lat, pieśń jego tak była pełna radosnego zapału, jak gdyby mu w żyłach krew płynęła młodzieńcza; muzyka tego hymnu, to niby głos wielkiego wieszcza, przekazującego wiekom swą wizyę. Stojąc przed olbrzymiem dziełem jego geniuszu, mamy wrażenie, że jesteśmy w jakiejś wielkiej katedrze, której chór i majestatyczna głębia rozbrzmiewa echem jego potężnej pieśni. Tylko tępi ludzie domagać się mogą nastroju trzeźwości od kogoś, kto się upija winem żywota! Odnalazł on nareszcie świetność barwy i olbrzymią orkiestracyę tej barwy, która stwarzała sztukę, dającą wszelkiego rodzaju nastroje, podniosłe czy delikatne, epickie czy liryczne, dramatyczne czy pasterskie, blask, który widziały jego oczy, istotę rzeczy, którą poznały jego zmysły. 

A mali, tępi ludzie pełzają u jego stóp i ganią go za to!