TOM 7: ROZDZIAŁ II

O MALARZACH, KTÓRZY PORTRETOWALI WYSOKIE OSOBISTOŚCI, ZANIM TUDOROWIE WSTĄPILI NA TRON

Jeżeli mamy dobrze ująć spuściznę brytyjskich malarzy, która się do dziś przechowała, dobrze będzie rozpatrzyć, cały okres w związku z epoką Tudorów. Wiek czternasty obejmuje panowanie Edwarda I (1274 do 1307), Edwarda II (1307—1327), Edwarda III (1327—1377) i Ryszarda II (1377—1399). 

Wiek piętnasty jest wiekiem domu Lancastrów i Yorków. Przez ostatnie trzydzieści lat tego wieku szaleje walka między tymi dwoma domami, zwana wojną Dwóch Róż. Naprzód występuje dom Lancastrów w osobach Henryka IV (1399—1413), Henryka V (1413—1422), Henryka VI (1422—1461); po nich przychodzą królowie z domu Yorków: Edward IV (1461—1483), Edward V (1483), Ryszard III (1483—1485). Wojna Dwóch Róż nie ustaje ani na chwilę. Okres mało sprzyjający rozwojowi sztuki; niezliczone jej zabytki niszczono w sposób barbarzyński. Henryk VII (1485—1509), pierwszy Tudor, kończy wiek piętnasty i łączy obie Róże. Mimo, że panował częściowo jeszcze w piętnastem stuleciu, stwarza nową erę i rozpoczyna wielki wiek szesnasty, wiek Tudorów, zupełnie tak samo, jak ze śmiercią Elżbiety w r. 1503 bierze ród Stuartów w swoje silne ręce wiek siedemnasty. 

Nie wiele pozostało resztek po starem malarstwie brytyjskiem; są jednak malowidła po starych kościołach gotyckich, i dziś jeszcze niejedno z nich okrywa tynk późniejszy. W Durham jest zachowana prymitywna Galilea, a w St. Albans równie surowe Ukrzyżowanie. Illuminatorowie pracowali skrzętnie i z wielkiem powodzeniem aż do wojny Dwóch Róż; malarstwo było w Anglii bardzo rozpowszechnione w wiekach średnich. Opactwo Westminsterskie posiada znakomity portret Ryszarda II na tronie, ciekawy jako dokument epoki. Równie dobry jest sławny portret w Wiltonie Ryszarda II ze świętymi. Nie jest jeszcze rozstrzygnięty spór, czy te obrazy były wykonane przez artystów miejscowych, czy też przez Czechów, uczniów szkoły praskiej, których kilku przyjechało do Brytanii z Anną Czeską, żoną Ryszarda II. W British Muzeum znajduje się Fragment obrazu z kaplicy św. Stefana w Westminsterze, który przedstawia kilka osób, siedzących przy stole. W r. 1834 spłonęła część tego obrazu, a mianowicie Edward III klęczący. Mamy tu wyraźne pokrewieństwo ze sztuką angielskich illuminatorów z połowy wieku czternastego. W Norwich znajduje się ołtarz z tego samego mniej więcej czasu. Ten jest znowu spokrewniony ze sztuką flamandzko-francuską. Uderza w nim pewne poczucie dramatyczne i czystość barw.

Wojna Dwóch Róż zdezorganizowała kraj całkowicie, i nieszczególne widoki otwierały się przed artystami, kiedy w połowie panowania Henryka VIII przybył do Londynu Holbein i wprowadził w modę naturalnej wielkości portrety olejne jako też owe wodnemi farbami malowane miniatury, które miały tak doniosły wpływ wywrzeć na sztukę brytyjską. Lecz Anglia miała portrecistów i miniaturzystów, zanim Holbein przyszedł. Obok portretu Ryszarda II w Westminsterze, mamy w Holyrood portrety gotyckie Jakóba III i jego żony Królowej Małgorzaty Duńskiej oraz portret Edwarda Boncle’a, przypisywany Van der Goes’owi. Illuminatorom manuskryptu Bajek Canterburyjskich w Harley zawdzięczamy Chaucera. Udało się stwierdzić na podstawie rachunków, że znajdujące się w tym rękopisie portrety są po większej części angielskie. 

W Galeryi Narodowej Portretów znajduje się szereg portretów królewskich od Ryszarda II do Ryszarda III; przenoszą nas one poprzez wiek piętnasty w czasy Tudorów. Olbrzymi piękny syn Księcia Czarnego, Ryszard II, którego charakter tak nas dziś zastanawia, wisi obok swego kuzyna, uzurpartora, zwanego Bolingbroke, Henryka IV, syna Gaunta. Tam też wisi syn Bolingbroke’a, Henryk V. W kollegium w Eton, jak i w Towarzystwie Miłośników Starożytności, znajdują się inne jeszcze portrety Henryka V, który z dzielnego żołnierza stał się fanatycznym prześladowcą sekty Lollardów a przez swoje pretensye do tronu francuskiego rozbudził ruch, który miał doprowadzić do nieszczęsnej wojny Dwóch Róż. W pałacu Lambeth istnieje portret wielkiego i dobrego arcybiskupa z Canterbury Henryka Chicheley’a, który założył Kollegium All Souls w Oxfordzie i był zaciętym przeciwnikiem papieża za panowania Henryka V. Henryka VI oglądać można w bardzo subtelnym portrecie w Kollegium Eton; drugi jego portret jest w Windsorze, inny w Galeryi Narodowej Portretów — tego uczonego Henryka, który się miał i tego nauczyć, jak walczy Joanna D’Arc.

Edwarda IV, urodzonego wodza, oglądać możemy w Narodowej Galeryi Portretów, w Towarzystwie Miłośników Starożytności i w Windsorze. To syn Ryszarda księcia York, co miał tak wielkie kłopoty z wielkim domem Warwicków i w końcu go pokonał, przyczem splamił swój honor śmiercią Henryka VI i jego syna oraz i śmiercią własnego brata, księcia Clarence — osobnik bez czci i wiary, kwiożerczy, mściwy, brutalny, długi na sześć stóp i trzy cale, a przytem wszystkiem dzielny żołnierz. Ożenił się z Elżbietą Woodville, której portrety znajdują się w Kollegium królowej w Cambridge, w Hampton Court i w Windsorze. Zakochał się w niej król, gdy przyszła do niego wstawić się za swoimi synami z pierwszego małżeństwa z Johnem Grey of Groby, który padł po stronie Lancastrów w bitwie pod St. Albans w 1461. Miała wówczas około dwudziestu czterech lat, była córką pierwszego hrabiego Riversa, a została matką żony Henryka VII i owych „książąt, zamkniętych w Wieży”. Tej nie dowierzał i nie szanował jej nikt. Pogodziła się tylko z Ryszardem III-im, który był mordercą jej synów. Kiedy straciła zaufanie i Henryka VII-ego, wstąpiła do klasztoru i tam dokonała żywota. Tyle przynajmniej zrobiła dobrego, że założyła Kollegium w Cambridge. Edwarda V, syna jej i Edwarda IV, znamy z portretu, zachowanego w manuskrypcie. Nieszczęsny ten chłopiec, urodzony w świętym przybytku w Westminsterze, dokąd się matka jego, Elżbieta Woodville, schroniła, dostał się w końcu w ręce swego stryja, Ryszarda księcia Gloucester, który jego i brata wtrącił do „Wieży“ i tam ich obu kazał zamordować. Otóż ten stryj, jako Ryszard III, wisi w Galeryi Narodowej, w Towarzystwie Miłośników Starożytności, w Windsorze i w Knowsley; dziwny człowiek, który nie mając jeszcze dwudziestu lat, zamordował młodego Edwarda księcia Lancastra w Tewskesburyi Henryka VI w Towrze; przygotował się temi zbrodniami do późniejszego mordu, popełnionego na bratankach własnych , owych książętach, zamkniętych w Wieży. W Kollegium Magdaleny w Oksfordzie znajduje się portret Wilhelma Waynflete, wielkiego fundatora, który w swoim wspaniałym gmachu gościł króla Ryszarda III, podczas gdy ta sympatyczna osobistość knuła właśnie plany mordu. W Lambeth znajduje się w manuskrypcie portret miniaturowy Antoniego Woodville, brata Elżbiety, a szwagra Edwarda IV; był on wielkim protektorem Caxtona; został hrabią Rivers, i przetłumaczył pierwszą książkę opublikowaną w Anglii. Został ścięty na rozkaz Ryszarda III.

Małgorzatę York (1446—1503) oglądać można w Towarzystwie Miłośników Starożytności; była ona siostrą Edwarda IV a żoną Karola Śmiałego, księcia Burgundyi. W Galeryi Narodowej na szczególniejszą uwagę zasługują portrety Małgorzaty Beaufort (1441—1509) i syna jej, Henryka VII. Piękna Małgorzata z rękoma złożonemi do modlitwy była malowana w 1488. Skutkiem śmierci spadkobierców Henryka VI została dziedziczką tronu angielskiego w 1471, — bo, chociaż ród Beaufortów był nieprawego pochodzenia, został aktem parlamentarnym za Ryszarda II legitymowany. Henryk VI ożenił swego przyrodniego brata, Edmunda Tudora, hrabiego Richmond, z Małgorzatą Beaufort w 1455; w rok później urodził im się syn, Henryk, który miał panować jako Henryk VII. Małgorzata Beaufort wyszła po raz drugi za mąż za syna księcia Buckingham z partyi Yorków, a po raz trzeci za lorda Stanley’a, późniejszego hrabiego Derby, który zdradził Ryszarda III w bitwie pod Bosworth, uciekając z pola walki, i tem zapewnił zwycięstwo pasierbowi swemu, Henrykowi VII. Temu również Małgorzata do końca nie szczędziła swoich mądrych rad, mimo że w 1504 złożyła śluby zakonne. Była to kobieta rzeczywiście wielka; założyła Kollegium Chrystusa i św. Jana w Cambridge, ufundowała katedry profesorskie imienia lady Margaret w Oksfordzie i Cambridge i chlubnie się zaznaczyła w odrodzeniu nauk w Anglii, podobnie, jak i Fisher, biskup z Rochester. Gorliwa opiekunka sztuki drukarskiej; od niej wziął wnuk jej, Henryk VIII, swoje zamiłowanie do książek. 

Henryk VII (1457—1509) połączył domy Yorków i Lancastrów, żeniąc się z Księżniczką Elżbietą York, której portrety znajdują się w Kollegium Chrystusa w Oksfordzie i w Galeryi Narodowej. Córkę swą, Małgorzatę Tudor, wydał za króla szkockiego, Jakóba IV; przez związek ten Stuartowie uzyskali koronę angielską. Istnieje bardzo wiele portretów Henryka VII. Malował go w Londynie Torrigiano (1472—1522), rzeźbiarz florentyński, kolega szkolny Michała Anioła; misternie wykonane portrety w Opactwie Westminsterskiem Henryka VII, jego Żony i jego matki, Małgorzaty Beaufort, są również jego dziełem. Wprowadzają nas te malowidła w wiek szesnasty, wiek Tudorów.