TOM 4: ROZDZIAŁ VIII

W KTÓRYM QUENTIN MATSYS TWORZY SZKOŁĘ W ANTWERPII, A NASTĘPNIE POSUWA NAPRZÓD SZTUKĘ FLAMANDZKĄ ZE STADYUM PRYMITYWNEGO KU PRZEJAWOM PEŁNIEJSZYM 

Widzieliśmy, jak kolebka tak zwanej sztuki flamandzkiej kołysała się w Bruges. Kiedy skończył się wiek piętnasty i nastał r. 1500, witany głosem mnogich dzwonów tego miasta, wraz wtargnęły doń piaski i – zbyt lekceważone – zamuliły wody, które przepływały popod mosty starego miasta. Tak więc, kiedy płytszą stała się jego rzeka, dawna wielkość Bruges przeszła do Antwerpii, jego wielkiej we Flandryi rywalki. Sztuka zaś poszła za bogactwem. Potężny handel Bruges przeszedł do Antwerpii – i tak z nadejściem wieku szesnastego Fortuna wysypała na Antwerpię w zdumiewającej obfitości swe szczodre dary, a handel jej stał się niemal tak rozległy, jak handel Wenecyi, z którego to wodnego miasta sztuka i bogactwo poszły precz w czasie, kiedy zmarł Tintoretto, w r. 1594. Radosne dzwony, które huczały na wesele ostatniej z Burgundów – wesele Maryi, córki i dziedziczki Karola Śmiałego, z Maksymilianem I Austryackim – były zarazem dzwonami pogrzebowym i nad pomyślnością Bruges. W alki miast przeciw austryackiej chciwości skierowały kupców do najludniejszego z miast, do ntw erpii. Tak tedy wiatr, który wpędził piaski w wody Bruges i kazał łabędziom zająć miejsce okrętów, wygnał handel świata do Antwerpii. Antwerpia tedy miała w ciągu wieku szesnastego oglądać sławę Quentina Matsysa i Patenira, aw ciągu wieku siedemnastego świetność Rubensa, Van Dycka i Teniersa. 

W r. 1497 przybył z Louvain syn pewnego ślusarza, który miał wnieść zupełną zmianę do całego malarstwa niderlandzkiego w wieku szesnastym; a miano jego było Quentin Matsys 

QUENTIN MATSYS
1466 – 1530 

Quentin Matsys, albo Metsys, albo Massys, urodzony w Louvainw r.  1466 jako syn tamtejszego ślusarza, był młodszym z dwu braci, z których starszy został kowalem, odlewaczem dzwonów i architektem. Quentin odbył naukę u jakiegoś malarza w Louvain, bardzo możliwe, żeu Dirka Boutsa, a dopuszczono go do cechu św. Łukasza w Louvainw r.  1491. Tuż przed śmiercią Memlinga przeniósł się Matsys do Antwerpii, założył szkołę antwerpską i wnet stał się wielkim współzawodnikiem Gerarda Davida, który stał u swego szczytu w Bruges. Stworzył on styl realistyczny, stojący w wybitnem przeciwieństwie do stylu współczesnych mu malarzy z Bruges, i dał początek w Antwerpii celom idążnościom artystycznym, które miały podbić Flandryę. Syn ślusarza stał się niebawem sławnym, a do przyjaciół swych zaliczał Erazma i Diirera. 

Sztuka Quentina Matsysa rozpoczyna nową fazę w działalności Flandryi, tak samo, jak sztuka Gerarda Davida i jego naśladowców uzupełnia okres wieku piętnastego. Maluje on z całą delikatnością i subtelnością koloru i z umiejętnością, z troskliwem wykończeniem, właściwem czasom minionym, wprowadza zaś humorystyczne ujęcie charakterów nie wahając się nigdy doprowadzać ich aż do karykatury. 

Najwcześniejszem znanem jego dziełem jest obszerny tryptyk ołtarzowy, namalowanyw r.  1509 dla kościoła św. Piotra w Louvain, znajdujący się obecnie w Brukseli i znany jako Święta Rodzina. Wkrótce potem wykończył wielki tryptyk, Zdjęcie z krzyża, arcydzieło swe, zamówionew r.  1508 przez cech stolarski w Antwerpii, w którem rozwija potęgę dramatyczną, patos i uczucie, skojarzone z mistrzowskim kolorytem i nadzwyczajnym światłocieniem. Dzieło to wykazuje, że sztuka flamandzka postąpiła wielkim krokiem naprzód, przekraczając granice działalności i zdolności Bruges. Na prawem skrzydle widzimy głowę Jana Chrzciciela, położoną na stole przed Herodem; na lewej Jan Ewangelista ma być zgotowany w kotle, pełnym oleju. Luwr posiada jego sławnego Bankiera z żoną (podpisany r. 1518), w którym Quentin Matsys stwarza typ tak zwanego malarstwa rodzajowego (genre), co natychmiast zyskało ogromną wziętość i miało być natchnieniem dla Brueghela i Teniersa w malarstwie flamandzkiem, dla Brouwera, Ostadea i Jana Steena w Holandyi. National Gallery posiada Matsysa piękne Ukrzyżowanie, tam przypisywane Patenirowi – późną replikę Kalwaryi, należącej do księcia Liechtensteina, której pierwowzorem jest środkowe panneau tryptyku antwerpskiego, należącego do rodziny Mayer Van den Bergh. Berlin posiada jego wyborną i delikatną Najśw. Pannę z Dzieciątkiem. W dziele tem matka całuje dziecię, obejmujące ją rączką zaszyję. Frankfurt, Monachium i Wenecya posiadają wielkie jego portrety. 

Nikogo nie kopiowano tyle, co Quentina Matsysa. Trzeba też zawsze pamiętać, że miał on wielką pracownię i licznych pomocników, którym, jak się zdaje, dostarczał tylko rysunków. Do takich dzieł należy dosyć prawdopodobnie dyptyk Chrystus i Najśw. Panna, znajdujący się w National Gallery. 

W r. 1517 miał Matsys namalować Erazma i Egidiusa, które to portrety darował Sir Thomasowi More. Przez Erazma to prawdopodobnie poznał Dürer Matsysa podczas pobytu swego we Flandryi. Co do portretów w Longford, są one przypisywane: Egidius Matsysowi, Erazm zaś Holbeinowi. Sławnego Skąpca, w Windsorze, uważają za kopię jego syna, Jana Matsysa. 

Quentin Matsys miał dwu synów, którzy wyróżnili się jako malarze. Jan Matsys, urodzonyw r.  1509, poszedł w ślady swego ojca; Cornelis Matsys, urodzony w r. 1512, uległ wpływowi Joachima Patenira, o którym więcej niebawem. 

MARINUS VAN ROYMERSWAELE 
1497? – 1567 

Najściślejszym ze wszystkich naśladowcą Quentina Matsysa był Marinus de Seew, albo Marinus van Roymerswaele, który jest znany jako jego „sobowtór”, a który, jakkolwiek rodem z holenderskiej Zelandyi, ziomek Mabuse’a i działający głównie w Zelandyi, należy do szkoły antwerpskiej. Działał on od r. 1521 do 1560. National Gallery posiada typowe jego dzieło Dwu bankierów (lub lichwiarzy) w swem biurze. Malował on ustawicznie bankierów i kramarzy, jak n. p. Płacenie komornego (z r. 1542), w Monachium, Bankier i jego żona, w Monachium; ten sam temat powtórzonyw r.  1541, obecnie w Dreźnie, takiż sam w Antwerpii, podobny z datą 1538 w Madrycie, jak również w National Gallery. 

Innym naśladowcą Matsysa był Jan van Hemessen z Antwerpii (1504?-1566). Syn Matsysa, Jan Matsys (1509-1573), był również wielkim naśladowcą jego dzieł „bankierskich”.

PATENIR 
1490?- 1524 

Joachim Patenir, albo Patinir, albo Patenier, tak zwany „ojciec malarstwa pejzażowego “, urodził się w Dinant, w dolinie rzeki Mozy, pośród wzgórzy Ardenów, a chociaż nie uczył się w Antwerpii, wstąpił w r. 1515 do tamtejszego cechu i miał podobno pracować w Bruges pod Gerardem Davidem. Straciwszy pierwszą swą żonę, ożenił się ponownie, a na drugiem jego weseluw r.  1521 był Albrech Dürer. Przyjaźń między Patenirem i Quentinem Matsysem musiała być bardzo ścisła, gdyż po wczesnej jego śmierciw r.  1524 dwoje dzieci jego dostało się pod opiekę Matsysa. Dürer pozostawił portret Patenira i uwiecznił go w swym pamiętniku jako „Joachima, dobrego malarza krajobrazów". 

Joachim Patenir miał przejść do tradycyi jako smutnej sławy pijaczyna i człowiek przykry – zdaje się, dzięki pewnym plotkom Van Mandera, n. p. o złem obchodzeniu się pijanego artysty z Franciszkiem Mostaertem. Atoli Mostaert wkupił się do cechu antwerpskiego dopierow r.  1553, blizko w trzydzieści lat po śmierci Patenira. Mostaert był prawdopodobnie uczniem Henryka Patenira, wyzwolonego w r. 1535. Patenir stworzył nowy styl malarski, w którym nadawał pejzażowi główne znaczenie, figury zaś, decydujące o nazwie obrazu, zajmowały tylko małą cząstkę dzieła. Madryt posiada sześć przypisywanych mu dzieł, włącznie z Wypoczynkiem Najśw. Panny podczas ucieczki do Egiptu, rzeczą o bardzo wybitnym typie Patenira. Bruksela posiada jego głośną Najśw. Pannę siedmiu boleści, w którem to dziele chude ciało zmarłego Chrystusa spoczywa na łonie Maryi Panny. Kaufmanna Wypoczynek świętej Rodziny podczas ucieczki do Egiptu jest subtelnym okazem sztuki artysty. Ukrzyżowanie, w National Gallery, przypisywane Patenirowi, jest dziełem Quentina Matsysa, chociaż jest rzeczą możliwą, że Patenir namalował w niem  krajobraz. Pan Kaufmann posiada subtelny tryptyk Ucieczkę do Egiptu, Wiedeń zaś Chrzest Chrystusa z podpisem. 

W latach tych pracowało w Antwerpii sporo artystów, o których zaginęła wszelka wieść. Co do artysty, znanego jako „Mistrz zgonu Najśw. Pannyu, z dwu jego obrazów ołtarzowych, w Koloniii w Monachium, przypuszczają, że był to Joos van Cleef (albo van Cleeve) Starszy, urodzony w Cleef około r. 1485, wyzwolony w cechu antwerpskim w r.  1511, zmarły zaś w temże mieście w roku 1525.