TOM 7: ROZDZIAŁ VI

W KTÓRYM RÓD STUARTÓW WSTĘPUJE NA TRON ANGIELSKI, A ANGLIĘ NAJEŻDŻAJĄ POMNIEJSI HOLENDRZY

Trzy ostatnie lata panowania Elżbiety, na której kończy się dom Tudorów, przypadają na wiek siedemnasty, który zresztą cały należy do Stuartów. Rzućmy okiem na ich dzieje. Jakób I (1603—1625), Karol I (1625—1649), Republika (1649—1660), Karol II (1660—1685), Jakób II (1685—1689), Wilhelm i Marya (1689—1702), Anna (1702—1714). Będziemy widzieli, że w połowie wieku łamie się panowanie Stuartów na dwa zupełnie różne okresy; drugi okres kończy się znowu przełomem; na miejsce Stuartów przychodzi wtedy rządzić Anglią Holender, Wilhelm, który panuje jeszcze i przez dwa pierwsze lata wieku osiemnastego. Królowa Anna, od 1702 do 1714, należy już do innej epoki, która jest raczej początkiem osiemnastego stulecia Jerzych, aniżeli końcem Stuartów.

Za pierwszego Stuarta Anglia przez ćwierć wieku zostaje pod wpływem Holendrów; okres ten można nazwać epoką przed przyjściem Van Dycka do Anglii. Gdy Stuart wstąpił na tron angielski, kilku malarzy z dworu królowej Elżbiety stało u szczytu rozwoju i cieszyło się wielkiemi łaskami u dworu. Piątego maja 1617 Jakób I mianował Hilliarda swoim malarzem na lat dwanaście i pozwolił mu konfiskować wszelkie portrety dworskie, któreby robił ktoś inny, oraz udzielać pozwoleń na malowanie osoby królewskiej. Mark Garrard Młodszy (Gerraerdt lub Gheeraerts) został nadwornym malarzem Jakóba I i jego żony, Anny Duńskiej, i malował Księcia Henryka i Księcia Karola. Bodleianum ma jego Camdena z r. 1609. Narodowa Galerya Portretów ma jego Konferencyę angielskich i hiszpańskich delegatów, robioną w 1604; długo przypisywano ją hiszpańskiemu malarzowi, Pantoi de la Cruz. Izaak Oliver malował cały dwór. 

Jan (John) De Critz, który pod protekcyą Walsinghama doszedł do sławy, był malarzem Jakóba I i Karola I; umarł w r. 1641. Niewiadomo, czy Miereveldt (1567—1641) był kiedykolwiek w Anglii, ale Narodowa Galerya Portretów ma jego Elżbietę, królowę czeską, siostrę Karola I, i Sir Ralpha Winwooda; Portret hrabiego Southampton, protektora Szekspira ma być także jego dziełem. W Hampton Court jest portret najstarszego syna Jakóba I, Henryka księcia Walii, z Robertem Devereux, hrabią Essex, synem ulubieńca Elżbiety. Mówią, że ci młodzi ludzie pokłócili się raz przy tennisie; książę zapomniał się i nazwał Essexa synem zdrajcy, za co Essex uderzył księcia rakietą po głowie. Śmierć tego kochanego i popularnego infanta otworzyła księciu Karolowi drogę do tronu.

VAN SOMER
1576?—1621
Paweł (Paul) Van Somer przybył do Anglii około 1606 i miał zaszczyt malować Jakóba I, jego żonę, Annę Duńską, Hrabiego Pembroke i wiele innych osobistości z dworu. W zamku Arundel portrety Hrabiego i hrabiny Arundel noszą datę 1618. Umarł w Londynie w r. 1621 i został pochowany w kościele św. Marcina. Jego to portrety musiał kopiować z wielkim niesmakiem Van Dyck, gdy go po raz pierwszy wezwano do Londynu. Narodowa Galerya Portretów ma jego Franciszka Bacona i Jakóba I. W Hampton Court jest Królowa Anna Duńska w ubraniu myśliwskiem; łuk w jej ręku był niebezpieczną bronią: zabiła raz ulubionego psa królewskiego, celując do zwierzyny na łowach. Hampton Court posiada także jego Chrystyana IV, króla duńskiego; to jowialny szwagier króla Jakóba, srogi pijaczyna; gorszył tem cały dwór i dawał drugim zły przykład. Towarzystwo Królewskie ma również dzieło Somera: Portret Bacona. 

MYTENS
1590—1656
Daniel Mytens lub Mijtens był w Anglii przed r. 1618, a wcześniejszych jego dzieł nie można dobrze odróżnić od portretów Van Somera. Otrzymał dom przy ulicy św. Marcina, a Karol I mianował go królewskim malarzem w 1625. Malował Jakóba I dla Knole i wykonał wiele portretów wybitnych osobistości spółczesnych. Ale, gdy Karol I powołał do Londynu po raz drugi Van Dycka, Mytens widział, że przyszedł mistrz większy od niego; czuł, że przestaje być w modzie, prosił więc króla, żeby mu pozwolił wrócić do Holandyi, — ale nadaremnie. Wkońcu uzyskał pozwolenie na wyjazd z Anglii, — wrócił do Holandyi i umarł niedługo. Opactwo Newbattle ma jego portrety Hawkinsa, Drake’a i Cavendisha, z których kopie znajdują się w Greenwich. Towarzystwo Królewskie ma jego Sir Henryka Spelmana; Hampton Court jego Autoportret; Lord Powerscourt jego Elżbietę Czeską.

HANNEMAN
1601?—1668-71
Adriaen Hanneman, urodzony w Hadze, był uczniem i pomocnikiem Mytensa, z którym przybył do Anglii, gdzie pracował przez szereg lat; powrócił do Hagi w 1640. W Windsorze jest jego Karol II i Książę Hamilton z roku 1650. Był on ulubionym malarzem córki Karola I, Maryi, księżniczki Orleańskiej, której portret znajduje się w pałacu St. James. Wiedeń ma jego Karola I i Van Dycka; Hampton Court jego Wilhelma III jako chłopca z 1664. Malował Admirała Blake’a, którego portret, robiony przez nieznanego artystę znajduje się u Wadhamów. W Hampton Court jest jego pendzla portret Piotra Olivera. Pałac St. James ma jego Karola II.

CORNELIS JANSSEN
1593—1664-5
Cornelius Jonson, urodzony w Londynie w 1593 (lub, jak mówią, w r. 1590), pochodził z artystycznej rodziny niderlandzkiej; naprawdę nazywał się Cornelis Janssen Van Ceulen, lub Cornelius Janssoon Van Keulen. Zdaje się, że Janssen i Mytens byli głównymi malarzami na dworze Jakóba I, póki Van Dyck nie przybył i nie zabrał im łaski królewskiej dla siebie. Janssen zaczął malować na dworze Jakóba I w 1618, mając lat dwadzieścia pięć; w tym samym roku portretował dziesięcioletniego Jana Miltona. Był to dziwny człowiek; sam siebie nazywał zazwyczaj Johnson lub Jonson z Londynu. Gdy Van Dyck przybył do Londynu, Janssen, który wówczas mieszkał w Blackfriars, został, zdaje się, jego przyjacielem, i Van Dyck malował jego portret. Wkrótce jednak Van Dyck zabłysnął tak świetnie, że zarówno Janssen, jak i Mytens, zaczęli wychodzić z mody; Janssen usunął się w zacisze wiejskie w hrabstwie Kent. Van Dyck umarł w 1641. Właśnie zrywała się burza wielkiej wojny domowej między rojalistami a purytanami. Kiedy już na dobre szalała nad krajem, stary malarz nadworny spakował manatki i w siedem lat po śmierci Van Dycka, w 1648, otrzymał od prezydenta parlamentu list żelazny, mocą którego wolno mu było opuścić Anglię i zabrać swoje mienie ze sobą. „Johnson z Londynu” przedostał się do Holandyi i przezwał się znowu „Cornelis Janssen van Ceulen”. Resztę dni swoich spędził w Niderlandach; umarł w Amsterdamie w 1664. Syn jego, Cornelis Janssen Van Ceulen (Młodszy), wziął malarski płaszcz ojca w spuściznie. Galerya Narodowa Portretów ma Jonsona Hrabiego Portland i Sir Edwarda Coke’a, a Mrs. Joseph jego Nieznaną Lady, obraz doskonały; widać w nim pewien postęp od prymitywizmu do światłocienia. Jego koloryt jest nieco chłodny, ale technika ogromnie delikatna i subtelna, jakkolwiek nieco nieśmiała, niekiedy mglista. Janssenowi przypisują portret Wilhelma Harveya, który odkrył obieg krwi, a był lekarzem Jakóba I i Karola I; portret ten znajduje się w Kollegium Lekarskiem.

Malarzem nadzwyczajnych zdolności był Sir Balthasar Gerbier, architekt, który towarzyszył księciu Karolowi i Buckinghamowi do Hiszpanii, gdzie namalował dla Jakóba I Portret infantki. South Kensington ma Gerbiera miniaturę Karola I, w tonie popielatym.

Slr Robert Peake, handlarz sztychów i pułkownik z partyi rojalistów (1590?—1667), był synem artysty Roberta Peake’a, nadwornego malarza Jakóba I, który malował Księcia Karola, późniejszego Karola I, gdy młody książę przyjechał do Cambridge w marcu 1612-13, by tam otrzymać stopień naukowy. 

Llevens (1607—1672?), kolega Rembrandta z Leydy, dostał się na dwór angielski w 1631; malował portrety Karola I, jego Żony i Dzieci. Po trzech latach wrócił do Antwerpii.

Gerard Honthorst (1592—1662), ulubiony malarz siostry Karola I, Elżbiety, królowej czeskiej; malował jej portret, znajdujący się w Hampton Court, i uczył jej dzieci. Do Anglii powołał go Karol I. Włosi nazywali Honthorsta „Gherardo delle Notti”, bo noc była ulubionym tematem jego obrazów. W 1628 malował Rodzinę księcia Buckingham z Hampton Court; zaraz potem zamordowano tego ulubieńca królewskiego. Galerya Narodowa Portretów ma jego Elżbietę Czeską i inne portrety.

Cornelius De Neve lub Le Neve, który uchodził za Holendra, malował i oznaczył podpisem oraz datą obraz z Knole, przedstawiający Ryszarda i Edwarda Sackville w 1637, a w 1644 malował Ashmole’a i swój Portret własny z Ashmoleum. Został nadwornym malarzem portretów Karola II. Petworth ma jego dwie grupy; jedna z nich przedstawia Artystę, jego żonę i syna, druga — Ośmioro dzieci artysty. 

George Geldorp, który pracował od 1611 do 1660, uczył się malarstwa w Antwerpii, a przyjechał do Anglii przed r. 1623. Był przyjacielem Van Dycka; wspominają go dlatego, że prowadził zacięty spór z Gerbierem. Malował portrety Wilhelma Cecila, hrabiego Salisbury, i jego Rodziny; Jerzy Carew, hrabia Totnes, z Galeryi Narodowej Portretów, jest także jego dziełem. Znamy go lepiej jako kustosza Galeryi Karola I, niż jako artystę.

FULLER
1606—1672
Izaak Fuller, który część swego życia spędził w Oksfordzie, a umarł w późnym wieku za dni Karola II, malował ołtarze i portrety Samuela Butlera, Ogilvy, Sir Kenelma Digby i innych. Bodleianum ma jego Autoportret. Wykonał cały szereg dzieł dekoratywnych w Oksfordzie. Karol I namiętnie kochał sztukę i, chociaż tworzył pyszną galeryę obrazów, nie umiał dotąd uzyskać dla swego dworu artysty pierwszorzędnego. Miał w swoim pałacu muzyka Mikołaja Laniere (1588—1666), który zbierał dla niego obrazy i rzeźby i był kustoszem miniatur królewskich. Jego Portret własny, w Oksfordzie, świadczy, że większym był miłośnikiem sztuki, niż artystą. W Antwerpii wymalował Van Dyck jego portret; pokazano go królowi, i dzięki temu Van Dyck został powołany na dwór angielski. Fakt ten miał mieć ogromnie doniosłe znaczenie dla angielskiej sztuki.