TOM 4: ROZDZIAŁ VII

W KTÓRYM WIDZIMY, JAK INNY HOLENDER USIŁUJE PODTRZYMAĆ PŁOMIEŃ SZTUKI, GOREJĄCY W UPADAJĄCEM BRUGES 

GERARD DAVID 
1460? – 1523 

Chociaż uczniowie Memlinga nie doszli do sławy, wpływ jego rozpostarł się bardzo szeroko, a największym z jego naśladowców był Gerard David. 

Gerard David, syn Jana Davida, urodził się w Oudewater, w Holandyi południowej, w połowie wieku piętnastego. Przybył on do Bruges w latach 1483-4, a został 14 stycznia 1484 dopuszczony jako „mistrz-malarz“ do cechu św. św. Łukasza i Eligiusza. Lata uczniowskie spędził w Haarlemie, lecz nie wiadomo, czy u Dirka Boutsa, czy też u Gerarda van St. Jansa. Kiedy Gerard David zjawił się w Bruges, Memling był u szczytu swej sławy, i Gerard David podległ jego urokowi. Przybył on do Bruges w okresie pełnego rozkwitu tego miasta. W cztery lata później, 31 stycznia 1488, obywatele Bruges powstali przeciw Maksymilianowi, ujęli go, zamknęli aż do 16 maja w domu Jana de Gros, gdzie przypadło Gerardowi Davidowi pomalować wielkie żelazne kraty przed oknami, żeby nie dręczyć uczuć więźnia. Wkrótce po uwięzieniu Maksymiliana burmistrz, sędzia Piotr Lanchals, i inni urzędnicy, oskarżeni i przekonani o przekupstwo, zostali poddani torturom i straceni. Nowi urzędnicy w imieniu zwierzchnika, króla Francyi, zamówili u Gerarda Davida dla ratusza dwa obrazy, które miały być ostrzeżeniem dla wszystkich urzędników, by byli uczciwymi i sprawiedliwymi. Gerard David namalował dwa sławne panneau, przedstawiające Kambizesa i Sizamnesa: na jednem Kambizes przekonywa o winie niesprawiedliwego sędziego Sizamnesa; na drugiem Sizamnes zostaje obłupiony ze skóry, którą ma być pokryte krzesło sędziowskie, ażeby syn jego, mianowany sędzią na jego miejsce, pamiętał zawsze o powadze swoich obowiązków. Na pierwszym obrazie, na prawo od stojącego króla, który oskarża siedzącego sędziego, stoi tuż obok krawędzi ramy, za mężczyzną w hełmie, sam Gerard David, którego głowę tylko widać. Wygląda on tam na lat trzydzieści. Dzieła te Gerarda Davida przypisywano od czasu do czasu kilku artystom. 

Gerard był człowiekiem pobożnym i miłosiernym i szybko doszedł do zaszczytów w swym cechu. W roku, lub około roku 1496 ożenił się on z Kornelią Cnoop, córką złotnika, Jakóba Cnoopa młodszego, wówczas dziekana swego cechu, rodem z Middelburg w Zelandyi, a osiadłego w Bruges. Sama Kornelia była subtelną malarką. 

W r. 1501-2 Gerard David, jako dziekan swego cechu, zaczął malować obraz ołtarzowy Mistyczne zaślubiny św. Katarzyny do kaplicy św. Antoniego w kościele św. Donacyana w Bruges, dla jednego z kanoników, Ryszarda de Visch van der Capelle, który w obrazie klęczy obok św. Katarzyny. Ukończył ten obraz między r. 1501 a 1511; znajduje się on obecnie w National Gallery. Jakkolwiek bardzo odrestaurowany, jest on subtelnym okazem geniuszu artysty. Długo przypisywano go Hugonowi van der Goes.

W r. 1501 kanonik Bernardin Salviati, z tego samego kościoła, co De Visch van der Capelle, polecił Gerardowi Davidowi namalować zawory (okiennice) do ołtarza św. św Jana Chrzciciela i Maryi Magdaleny. Zawory te wraz z innemi, zabranemi z nawy kościoła, sprzedano jako wiązkę drzewa w r. 1787, kiedy zakrystyan poskarżył się, że łamią mu świece woskowe! Jedna zawora Salviatiego, na której widać klęczącego kanonika – jedyna zachowana znajduje się obecnie w National Gallery, a jest znana jako Kanonik i jego święci patronowie. 

Jan des Trompes, skarbnik Bruges, uderzony jego dwoma obrazami z ratusza, zamówił u Gerarda Davida W tryptyk ołtarzowy, Chrzest Chrystusa, obecnie znajdujący się w Muzeum Akademii w Bruges. Środkowe panneau przedstawia Chrzest Chrystusa; na prawej zaworze klęczy Jan des Trompes ze swym synem Filipem na trawą porosłym wale, a strzeże go św. Jan Ewangelista; na lewej zaworze znajduje się pierwsza żona donatora, Elżbieta van der Meersch, klęcząca ze swemi czterema córkami pod opieką św. Elżbiety Węgierskiej. Pierwsza żona Jana des Trompes umarła 11 marca 1502; drugą jego żonę, Maryę Magdalenę Cordier, namalował Gerard prawdopodobnie około 1507-8 na zewnętrznej stronie zawory lewej, klęczącą ze swą małą dziewczynką pod opieką św. Magdaleny, – na zewnętrznej zaś stronie zawory prawej znajduje się Najśw. Panna z Dzieciątkiem. Ten obraz ołtarzowy w r. 1579 zamalowano na czarno, a na tem tle wypisano Dziesięcioro Przykazań, ażeby uniknąć obrazoburców. 

W r. 1508 Gerard David przystał do bractwa Naświętszej Panny Uschłego Drzewa w kościele Braci Szarych. W następnym roku, 1509, namalował on jako dar dla Karmelitanek Syońskich w Bruges swe sławne arcydzieło, obecnie będący w Rouen obraz ołtarzowy Madonna i święte dziewice, w którym ściśle naśladuje panneau, namalowanew r.  1489 przez nieznanego artystę dla bractwa, Trzech Świętych, a znajdujące się obecnie w Muzeum brukselskiem. W tle widać jego portret własny (liczył wówczas lat około czterdziestu pięciu) i jego żony, Kornelii Cnoop. Gerard David podarował zakonnicom nie tylko ten obraz ołtarzowy, lecz, ponieważ były w potrzebie, udzielił im bezprocentowej pożyczki pod warunkiem, że ją zwrócą, skoro tego zażąda. Pieniądze te zwróciły mu one, kiedy artysta zapadł ciężko 7 czerwca 1523 r. na chorobę, od której zmarł w sierpniu. 

Pani de Dentergheim z Astene we Flandryi wschodniej posiada tryptyk ołtarzowy Wniebowzięcie. W Genui znajduje się tryptyk ołtarzowy Madonna z Dzieciątkiem, z Św. Hieronimem na zaworze prawej i Świętym Benedyktem na lewej. Dzieło to przypisywano długo Diirerowi, lecz jest ono blizko spokrewnione z obrazem ołtarzowym w Rouen. 

Wiedeń posiada tryptyk ołtarzowy Św. Michała, na którego prawej zaworze mieści się Św. Hieronim, na lewej zaś Św. Antoni Padewski. Środkowy krajobraz wchodzi w oba skrzydła. Strony zewnętrzne zawór mieszczą – prawa Św. Sebastyana w zbroi, z łukiem i trzema strzałami, lewa Św. Julittę z chłopakiem u boku. 

Przypuszczają, że Patenir malował kilkakroć tła krajobrazowe w dziełach Gerarda. Trzeba tu dodać, że jest to wielce prawdopodobne w odniesieniu do tryptyku ołtarzowego bractwa Krwi Świętej w Bruges, Pieta, który to obraz namalował Gerard David. 

Gerard David przybył w r. 1515 do Antwerpii; tam dopuszczono go do cechu św. Łukasza jako „mistrza malarza", a potem znowu wrócił do Bruges. 

Luwr posiada Wesele w Kanie z donatorem, Janem van der Straeten, klęczącym na pierwszym planie naprzeciwko swej żony, Anny de la Bye. Atoli donator został burmistrzem – a ta godność jego jest na obrazie zaznaczona – dopiero w maju 1523, kiedy Gerard zapadł na chorobę, która miała skończyć się śmiercią jego dnia 13 sierpnia tegoż roku. Obraz ten zaczął Gerard, a skonczył uczeń jego, Adryan Isenbrandt. 

Wiedeń posiada dwa pół-naturalnej wielkości portrety Młodego mężczyzny i jego Żony pendzla Gerarda. 

Gerard David był wybornym miniaturzystą. Akademia w Bruges posiada jego Kazanie Jana Chrzciciela i Chrzest Chrystusa. 

Zbiór Willetta w Brighton zawiera trzy subtelne okazy sztuki Kornelii Cnoop, żony Gerarda Davida, długo przypisywane Hansowi Memlingowi – sławny miniaturowy tryptyk Najśw. Panna z Dzieciątkiem. 

Sławny Brewiarz Grimanich w Wenecyi, wykonany w Bruges w owych latach, obejmuje siedem prac Gerarda Davida: 1. Grupa świętych dziewic, 2. Św. Antoni, 3. Św. Jan Chrzciciel, 4. Św. Marya Magdalena, 5. Św. Krzysztof, 6. Św. Michał, 7. Św. Franciszek z Assyżu; trzy inne są prawdopodobnie także jego dziełem: Nawiedzenie Elżbiety, Św. Hieronim i Najśw. Panna z Dzieciątkiem. 

Gerard David zmarł 13 sierpnia 1523. Jedyne jego dziecko, Barbara, była zamężna, kiedy on umarł. Wdowa jego, utalentowana Kornelia Cnoop, wyszła ponownie za mążw r.  1529 i zniknęła z Bruges. Gerard rozwinął pomysły malarskie, które przejął od Memlinga i Boutsa, i posunął je o krok naprzód w kierunku sztuki nowożytnej. 

NAŚLADOWCY GERARDA DAVIDA. 

Gerard David uzupełnia wspaniały dorobek Bruges we wieku piętnastym. Jednym z najlepszych jego uczniów był Adryan Isenbrandt (148?-1551) – chociaż nazwa „uczeń" jest określeniem wątpliwej wartości, gdyż przez cały ciąg życia Gerarda w Bruges, od 1484 do 1523, nie znajdujemy żadnego jego ucznia w księgach cechu; atoli miał on wielu pomocników, i Isenbrandt był jednym z nich. Isenbrandt przybył do Brugesw r.  1510, wyzwolił się 29 listopada, zyskał obywatelstwo i pracował tam przez lat czterdzieści, aż do swej śmierci w lipcu 1551 r. Zyskawszy sławę z powodu swych aktów i wyrazów twarzy, pracował wiele dla Hiszpanii, posyłając prace swe przeważnie do Bilbao. Dla Notre Dame w Bruges namalował on wielki tryptyk ołtarzowy, ofiarowanyw r.  1530-31 przez Barbarę le Maire, wdowę po Jerzym van de Velde, bogatym sukienniku. Prawe panneau ukazuje Najśw. Pannę Bolesną, lewe (w Muzeum brukselskiem) przedstawia Van de Veldego i jego żonę z ich dziewięciu synami i ośmiu córkami, wszystkich klęczących pod opieką świętych patronów Van de Veldego i jego towarzyszki. Szanowny ten sukiennik zmarłw r.  1528. Hr. Arco-Valley posiada Najświętszą Pannę i Dzieciątko w krajobrazie, z świętemi Katarzyną, Barbarą, Dorotą, Małgorzatą i Agnieszką, obraz, hołdujący Memlinga Madonnie du Celier, znajdującej się w Luwrze. Głównemi znanemi dziełami jego są: Lotmana tryptyk Najśw. Panna z Dzieciątkiem; panneau Northbrooka Najśw. Panna z Dzieciątkiem w ogrodzie, pod baldachimem; von Kaufmanna dwie zawory z tryptyku Donator, żona i dzieci pod opieką św. Jana i św. Barbary; subtelnie skomponowana Northbrooka Wizya św. Ildefonsa, biskupa Toledo; lorda Northbrooka inna Najśw. Panna z Dzieciątkiem i De Somzeego Marya Magdalena w pustyni. Colnaghiego Św. Łukasz, dzierżący obraz, przedstawiający Dziewicę z Dzieciątkiem, jest prawdopodobnie portretem własnym Isenbrandta. Katedra w Bruges posiada jego tryptyk Przedstawienie w świątyni. 

Innym pomocnikiem Gerarda Davida był Ambrosius Benson albo Berson, którego najważniejsze dzieła znajdują się w Antwerpii, w Pradoi w zbiorze Le Roy w Paryżu. 

W Bruges pracował również w tych samych latach początku wieku szesnastego Jan Prevost de Mons, z Mons w Hainault, urodzony tamże w r. 1462. Przybył on do Antwerpii w r.  1493, został członkiem cechu św. Łukasza i wkrótce potem zjawił się w Bruges, gdzie osiadł, ożeniwszy się z bogatą, podstarzałą damą, Joanną de Quaroube, wdową po Szymonie Marmionie, miniaturzyście. Zmarła onaw r.  1506, a Prevost ożenił się jeszcze trzy razy, zanim umarł w styczniu 1529 r. Jedynym jego znanym obrazem jest Sąd ostateczny, namalowany w r. 1525 dla ratusza. Podobnie, jak De la Pasture i Gossart, był Prevost Wallończykiem. Dziewica z Dzieciątkiem, w National Gallery, przypisywana Mostaertowi, ma pozory dzieła Prevosta. 

Innym mistrzem pośród naśladowców Gerarda Davida, i to wybitnym, był Albert Cornelis, który zmarł w roku 1532, a jest znany jedynie z jednego, bardzo subtelnego dzieła, Koronacyi Najśw. Panny, w kościele św. Jakóba w Bruges. 

Katedra posiada Matkę Bolesną, uważaną długo – dzięki cyfrowemu podpisowi – za dzieło Van Eycka; teraz jednakże wiadomo, że została namalowana przez Jana van Eecke lub Eeckele, który osiadł w Bruges, wyzwolony w cechu św. Łukasza we wrześniu 1534 r., a zmarł tamże w listopadzie 1561. Tournai posiada subtelne panneau jego pendzla, Wizyę św. Bernarda. 

Czarne Siostry w Bruges posiadają obraz Św. Mikołaj z Tolentino, na którego stronie zewnętrznej jest namalowany mnich Augustyn, Roger de Jonghe (ur. 1482, zm. 1579) podczas modlitwy. Jest to wybitny i znakomity portret nieznanego artysty z owego okresu W Chatsworth znajduje się wyborny Zgon świętego, dzieło malarza niderlandzkiego owych czasów, osiadłego prawdopodobnie w Anglii. 

Najwyższy wysiłek Bruges wyrzucił swój ostatni pocisk w chwili, w której umarł Gerard David. Na miejscu Bruges rozrosła się Antwerpia. Atoli w ciągu lat przejściowych wieku szesnastego, nacechowanych wtargnięciem ideałów włoskich do sztuki flamandzkiej, Bruges wydało jeszcze kilku zdolnych artystów, zanim płomień jego wygasł zupełnie, jak to zobaczymy w przeglądzie tych lat, do którego mamy właśnie przystąpić.