TOM 4: ROZDZIAŁ XIII

W KTÓRYM NIEMIEC SCHONGAUER WNOSI SZTUKĘ DO DOMU, A ALZACYA WYBUCHA ŚPIEWEM 

MALARZE ALZACCY 

Atoli arcydzieła malarstwa miały pojawić się na południu, nie zaś na północy Niemiec. Już nawet przed upłynięciem wieku piętnastego Niemcy Południowe miały uderzyć w ton wielkości w Kolmarze ręką Marcina Schongauera, w Augsburgu zaś Hansa Holbeina Starszego, SZTUKĘ który zapowiada przyszłą sławę Dürera i Hansa Holbeina. 

W KOLMARZE, w ALZACYI KONRAD WITZ
? – 1447 

Konrad Witz z Rottweil miał założyć szkołę kolmarską. Wstąpił on do cechu malarskiego w Bazyleiw r.  1434, a wkrótce potem znikł z tego miasta. Zmarł w r. 1447. Genewa posiada dzieła jego, które dowodzą jego wielkiego naturalizmu. W Bazylei znajdują się jego obrazy z tłem złotem. Strassburg i Neapol posiadają jego prace, a w Berlinie znajduje się jego wyborne małe ‘Ukrzyżowanie. Jego zamiłowanie do pejzażu wywarło rozległy wpływ. 

Kasper Isenmann, który został mieszczaninem kolmarskim w r. 1436 i namalował wielki obraz ołtarzowy dla kościoła św. Marcina w 1462 (części jego są do dziś dnia w Kolmarze), zmarłw r.  1466. Jest on sławniejszy jako nauczyciel Schongauera.

SCHONGAUER 
1450? – 1491 

Marcin Schongauer jest wielkim mistrzem kolmarskim wieku piętnastego. Syn złotnika, który został obywatelem Kolmaruw r.  1445, Schongauer urodził się w Kolmarze, tam żył i uprawiał swą sztukę. W Kolmarze też znajduje się jego arcydzieło po dziś dzień. Nazywano go „chlubą malarzy nazwisko jego przekręcono na „Martin Schon“ (Marcin Piękny, jakbyśmy powiedzieli), albo, jak uczeń jego, Burgkmair, wypisał na namalowanym przez się portrecie mistrza, znajdującym się w Monachium, „Hupsch Martin“. Sława jego rozeszła się po jego ojczyźnie, głównie dzięki jego kwasorytom, które są takąż samą chlubą Niemiec w wieku piętnastym, jak dzieła Dürera w wieku szesnastym. W samej rzeczy, kwasoryty Schongauera uczyniły dla sztuki malarskiej to, co druk, który nastąpił wkrótce potem, miał uczynić dla literatury: zdemokratyzowały one sztukę i rozpowszechniły ją po mieszkaniach ludu. I właśnie w tem drukowaniu dzieł sztuki miały Niemcy dojść do wspaniałych wyników – tak w rytownictwie na drzewie i miedzi, jak i innych metalach. 

W Kolmarze, w kościele św. Marcina, znajduje się największe z rzadkich malowideł Schongauera, jego uroczysta i dostojna Madonna w ogrojcu różanym, namalowanaw r.  1473. Wiedeń zaś, Monachium i Berlin posiadają jedyne trzy inne obrazy, które są niezaprzeczenie jego dziełami; z nich wyborna mała Adoracya pasterzy, w Berlinie, jest prawdziwem arcydziełem. Na wszystkiem, co stworzył, znajdują się ślady wpływu Rogera van der Weyden, którego miał być uczniem. Dürerw r.  1491, a swoim dwudziestym, wędrując trochę po świecie, zanim zasiadł do swych arcydzieł, przybył do Kolmaru, by zobaczyć Schongauera, lecz niestety, dowiedział się, ku gorzkiemu swemu rozczarowaniu, że jego poprzednik umarł. Wpływ Schongauera na Dürera był cudowny. Od Schongauera też właśnie pobierał Michał Anioł swe najwcześniejsze lekcye, kiedy był na nauce u Ghirlandaia. 

Schongauer, jak twierdzą, ugruntował swój kwasoryt na dziełach dwu wcześniejszych artystów z połowy wieku, piętnastego – dwu Nieznanych – „Monogramisty E. S. “Mistrza Gabinetu Amsterdamskiego" . Może tak było istotnie. Chociaż Schongauer nie założył, zdaje się, żadnej szkoły, wpływ jego był bardzo wielki, i Kolmar miał być sceną wielu tryumfów sztuki w wieku szesnastym. 

Ryciny niemieckie z wieku szesnastego podają nam zwyczaje i obyczaje owych czasów – prawdziwy ówczesny stosunek do życia. 

Wiek szesnasty przyniósł sławę Kolmarowi w Alzacyi. Prawda, że Matthias Grunewald nie urodził się w Kolmarze, i być może, że nie uprawiał tam nigdy swej sztuki; wiemy o nim zaiste tak mało, iż domysły byłyby rzeczą próżną. Atoli pewnem jest, że arcydzieło jego znajduje się w Kolmarze. Wiemy również, żesławny jego uczeń, Grim, pochodził z Alzacyi. 

GRUNEWALD
? – 1530 

Matthias Grunewald miał wywrzeć cudowny wpływ na sztukę niemiecką, atoli co do jego pochodzenia, nauki i życia istnieją zaledwie domysły. Aschaffenburg ma pretensyę, że jest miejscem jego urodzenia, a fakt, że sam nazywał się „Mathes von Aschaffenburg", pretensyę tę mocno popiera. Dzieła jego są bardzo rzadkie. Na szczęście wielki Obraz ołtarzowy Isenheima w Kolmarze zachował się, jako dowód jego wielkiego mistrzowstwa. Tu Grunewald postawił sobie wspaniały cel artystyczny: wyrażenie wzniosłej bezkreśności Wszechmocy i małości człowieka i osiągnął to wrażenie, narzucając je widzowi zapomocą zdumiewającego koloru, skojarzonego z pełną grozy poezyą. Z rysunków jego posiada Oksford doskonały Portret starej kobiety. Wiemy również, że Grunewald pracował dla arcybiskupa mogunckiego, którego unieśmiertelnił w swym wielkim obrazie monachijskim. Grunewald zmarł około roku 1530. 

Nauka Grunewalda ukształtowała kilku znakomitych uczniów, z których najsławniejszymi byli Hans Baldung Grun albo Grein, Altdorfer i Cranach. 

HANS BALDUNG GRUN 
1480? – 1545

Może najbardziej znanym uczniem Grunewalda jest Hans Baldung, przezwany Grun (“Zielony“) – a także przezwany przez Dürera, do którego później poszedł, „Grunhans“. Grun, który urodził się w Strassburgu około r. 1480, wzorował się ściśle na stylu Grunewalda. Doszedłszy do lat męskich, pospieszył do Norymbergi i pracował w pracowni Dürera, lecz zachował styl pierwszego swego mistrza. Z tego okresu pochodzi jego Portret senatora, w National Gallery w Londynie, z datą 1514, lecz do którego dorobiono dobrze znany monogram Dürera. Wpływ Grunewalda jest w tem dziele najbardziej widoczny. W Monachium znajduje się jego podpisany i posiadający datę, późniejszy o rok Margrabia Badeński. W National Gallery jest jego wielka Pieta z donatorem i jego rodziną. Od r. 1511 do 1517 był Griin w Fryburgu i tam namalował swój sławny obraz ołtarzowy, Koronacyę Najśw. Panny, dotąd wiszący w tamtejszej katedrze.w r.  1517 był on ponownie w Strassburgu, gdzie osiadł i zmarłw r.  1545. Liczne jego dzieła są rozprószone po głównych galeryach. 

ALTDORFER 
1480? – 1538 

Współuczniem Grima i mniej więcej tego samego wieku był w pracowni Grunewalda Albrecht Altdorfer. Nie pochodził on z Alzacyi, a urodził się w Augsburgu lub jego pobliżu.w r.  1505 pojawia się Altdorfer w Ratysbonie, gdzie zyskał obywatelstwo i został architektem miejskim. Tam też umarł. Rzeźnia tamtejsza, zbudowana wedle jego planu, służy dotąd temu miastu. Ograniczał się on głównie do malowania obrazów w małych rozmiarach. Altdorfer był człekiem żartobliwym, – lubił malować złośliwe figle uliczników miejskich, a nawet w jego obrazach religijnych, w których Madonna jest zawsze młodą matką-niemką, Dzieciątko nie jest pozbawione pewnych cech figlarnych chłopaczków, których chętnie malował. Aniołki jego podobne są do filuternych dzieciaków ulicznych i zachowują się tak, jak one. Arcydzieło jego, pyszne w rysunku Narodzenie św. Jana Chrzciciela, znajduje się w Augsburgu. 

Hans Baldung Griin i Altdorfer mieli obaj liczną szkołę uczniów i naśladowców, do których należą między innymi Wolf Huber, Melchior Feselen, Michał Ostendorfer, Hans Maler, Hans Schwarz von Wertlingen, Jorg Ziegler, długo znany jako „Meister von Messkirch“, i sławny złotnik-malarz, Hans Mielich. Najlepsi zaś malarze szwajcarscy, którzy wsławili się za czasów Hansa Holbeina Młodszego, uczyli się tajemnic sztuki od uczniów Grunewalda. 

Zanim opuścimy szkołę alzacką, mającą centrum swe w Kolmarze, musimy rzucić okiem na działalność artystyczną rodziny, która wyrosła z ducha Grunewalda, chociaż nie pochodziła z pnia alzackiego. Największym z malarzy frankońskich i saskich był sławny Cranach – Łukasz Cranach Starszy . 

CRANACH
1472 – 1553 

Łukasz Cranach, zwany Cranach Starszy, jest równie sławny jako ścisły przyjaciel Lutra i wielkich przywódzców Reformacyi, i jako artysta. Ugruntowawszy sztukę swą na nauce Grunewalda, co widać najdokładniej na jego wczesnych dziełach (dowodem tego berliński Wypoczynek podczas ucieczki do Egiptu, doszedł Cranach do wielkiej sławy. Urodzony w rok po Dürerze w rodzinie Mullerów w Kronach, w Górnej Frankonii, w r. 1472, przybrał potem nazwisko od swego rodzinnego miasta. Osiadłszy w Wittenberdze wraz z żoną, jako malarz i aptekarz, założył on saską szkołę malarską i został malarzem nadwornym elektora saskiego. Jako gorący i entuzyastyczny protestant, został zaufanym sługą Fryderyka Mądrego, elektora saskiego. Najwcześniejsze znane jego dzieło ma datę 1504, w którym to roku został mianowany malarzem nadwornym. W r. 1513 był właścicielem wielkiego domu w Wittenberdze; doszedł do majątku, będąc dwakroć burmistrzem tego miasta. Miał wielką liczbę pomocników, do których należeli także jego synowie. Zdrowy zmysł kolorystyczny, dobry rysunek i wrażliwe na naturę oko wyszły mu na pożytek. Mnogie jego obrazy są rozprószone po świecie – lecz wiele z nich, uchodzących za jego dzieła, jest pendzla jego pomocników. Był on mistrzem w rysunku, używał barw ciepłych, a ciała malował dotknięciem miękkiem i zlewnem, – to też sztuka jego jest pod wielu względami różną od bladej sztuki współczesnych mu Niemiec. Atoli typ jego kobiet, sentymentalnych, afektowanych Niemek, nie bardzo nadawał się do scen, które wybierał dla swych Judyt i Lukrecyi. I zdaje się, że nie brakło mu zmysłu humorystycznego, skoro swym naiwnym nagim damom do ich tragicznych ról nasadzał na głowy szerokie welwetowe kapelusze. National Gallery posiada jego typowy, sentymentalny portret Damy. Znak Cranacha, wąż ukoronowany, znajduje się w rogu tego obrazu. Lecz z tym znakiem związane jest podejrzenie, że zaczęli go używać z zupełną swobodą na dziełach, wyszłych z jego pracowni, synowie jego i liczni uczniowie. 

Z mnogich uczniów i naśladowców Cranacha najzdolniejszymi byli dwaj jego synowie, Johannes Cranach i Łukasz Cranach Młodszy. Utalentowany Johannes zmarł młodow r.  1536. Łukasz Cranach Młodszy został kierownikiem pracowni swego ojca, kiedy starzejący się artysta zaczął niedomagać. Po śmierci zaś ojca swegow r.  1553 Łukasz Cranach Młodszy podjął i dalej podtrzymywał styl i tradycyę Cranacha tak dobrze, że trudno jest rozdzielić dzieła licznych członków tej rodziny. Zmarłw r.  1586. 

Z pracowni Cranacha wyszli również Hans Brosamer i Hans Krell, którego podpisany i datowany Portret kobiety znajduje się w Lipsku. Z wielu innych, którzy podtrzymywali tradycyę Cranacha do końca wieku szesnastego, żaden się szczególniej nie wyróżnił. 

Simon von Aschaffenrurg, którego dwaj Święci znajdują się w Monachium, był naśladowcą Grunewalda; żył za czasów Cranacha Starszego.