TOM 2: ROZDZIAŁ VI

W KTÓRYM WRACAMY NA CHWILĘ DO WERONY, PODCZAS GDY ODRODZENIE SPIESZY DO WENECYI.

Widzieliśmy już, że wpływ Pisanella na sztukę Werony był bardzo wielki, ale w połowie piętnastego wieku sztuka Mantegnii w Padwie przytłumiła wszelkie inne wpływy, zrodzone w jej sąsiedztwie. Mimo to tradycya Pisanella trwa i ujawnia się w dziełach Liberała da Verona (1451 – 1536) i późniejszych malarzy werońskich. Liberale, który zaczął swój zawód artystyczny jako miniaturzysta i iluminator w klasztorze Benedyktynów na Monte Oliveto, wrócił do Werony w r. 1477 i poddał się zupełnie przemożnemu wpływowi Mantegnii i Bellinich, co zresztą stało się z całą sztuką Werony i Padwy owego czasu. Londyn posiada czarowne panneau Liberała, śmierć Dydony. Skończył on w późniejszym już wieku pod urokiem wdzięku Rafaela. 

Najświetniejszy uczeń Liberała, Francesco Caroto, uległ wielce wpływowi Mantegnii i Bonsignoriego, a w późniejszych swych latach poddał się, podobnie jak jego mistrz, urokowi Rafaela. 

Innym uczniem Liberała da Verona był Francesco Torbido, zwany Ie Moro, działający w Weronie (urodzony około 1486, umarł po r. 1546); dostał się on pod czar Giorgiona i Tycyana, a potem Giulia Romana. Do gorszych uczniów Liberała należał Niccolo Giolfino (1476 – 1555). 

Równorzędnie z dekoracyjną sztuką Liberałai jego naśladowców rosław Weronie silniejsza i surowsza sztuka w pracowni Domenichina Morona (1442 po 1503), zwanego Pellacane, gdyż ojciec jego był grabarzem. Ten to Domenichino ugruntował swą sztukę na wizyi Mantegnii. Jakkolwiek Domenico Morone wykształcił swą sztukę na wielkiem poczuciu formy Mantegnii, to również dostał się pod wpływ Gentilego Belliniego, a także przejawiał swe werońskie zamiłowanie do procesyi, przepychu i bogatych strojów, które dobitnie charakteryzowały to miasto i jego sztukę od czasów Altichiera. A i w przyszłości też miały te same cechy być znamiennemi cechami sztuki tego miasta w największym jego geniuszu, Paolu Veronese. Sława enica Morone jako nauczyciela była bardzo wielka. Nie tylko zgromadził wokoło siebie wielką liczbę uczniów, lecz nadto tak silny wywarł wpływ na nich, że oparli się przygniatającemu wpływowi Wenecyi, który miał już ogarnąć całą sztukę północną. Znakomity kolorysta Francesco Caroto zrodził się ze zjednoczenia tego wpływu Morona z nauką Liberała. Wynikiem tego zjednoczenia był silny styl Carota, który jest niemal weneckim, tak bogatym jest jego zmysł kolorystyczny i tak rzetelnem poczucie formy. 

Z uczniów i naśladowców Domenica Morona najznakomitszym był syn jego, Francesco Morone (1473 – 1529) – Morone Młodszy, który, podobnie jak przed nim jego ojciec, ugruntował swą sztukę na Mantegnii i Bellinich. Jego główne dzieła, odznaczające się godnością i troskliwem wykończeniem, znajdują się w jego rodzinnej Weronie. 

Innym uczniem Domenica Morona był Girolamo da i Libri (1474 – 1556), „od książek“, zwany tak, bo ilustrował książki; jemu zwykło się mylnie przypisywać znajdującą się w Londynie Pannę Maryę z Dzieciątkiem, której rzeczywistym twórcą był Francesco Morone. Jak nazwisko jego pokazuje, był on iluminatorem książek i miniaturzystą. Paolo Morando, zwany II Cavazzola (1486- 1522), i Michele da Verona (14- ?- 1525) byli również uczniami Domenica Morona. Jak głębokim był wpływ Domenica Morona na nich, widać z tego, że oparli się stylowi Wenecyan i prowadzili dalej jego tradycyę, która wyszłaz Mantegnii i Donatella. Paolo Morando (II Cavazzola) był bardzo wybitnym artystą. Umarł przedwcześnie, lecz nawet krótkiem swem życiem przygotował drogę Paolowi Veronese. Najlepsze jego dzieła, to pięć tematów z Pasyi, w Weronie. 

Zalew wszakże wenecki ogarnął całą sztukę północną, opanował Weronę i inne poblizkie miasta. W Parmie miał się narodzić wielki Correggio. W Weronie Paolo Cagliari miał stać się nieśmiertelnym jako Paolo Veronese. O nim to myślimy jako o jednym z największych Wenecyan, czem zresztą był w zupełności, mimo, że się urodził w Veronię. Tak samo był jego towarzysz i uczeń, Battista Zelotti (1532?- 1592), nawskróś Wenecyaninem w swej sztuce. I zaiste, dzieła jego mieszają się z dziełami jego większego towarzysza, jak n. p. w National Gallery znajdująca się i dobrze znana Św. Helena Zelottiego bywa przyznawana jego większemu rodakowi. A oto wykroczyliśmy daleko poza wiek piętnasty, gdyż właśnie mistrz Paola Veronese, uczeń Carota, Antonio Badile (1517 – 1560), i uczeń Giolfina, Paolo Farinati (1522 – 1606), który przyczynił się do ukształtowania Zelottiego, należą do wieku szesnastego i tkwią najzupełniej w Wenecyi. 

O jednym przecież mężu z Werony należy tu jeszcze powiedzieć, gdyż, odwrotnie, niż wszyscy dotąd, ulegał on najpierw Wenecyi, a potem dopiero przeszedł pod wpływ Mantegnii. 

FRANCESCO BONSIGNORI 
1455 – 1519 

Bonsignori, mylnie przez Vasariego zwany Monsignori, również znany jako Francesco da Verona, chociaż pochodził z Werony i początek swego artystycznego życia spędził w Wenecyi – (jego wytworny Portret senatora weneckiego w Londynie jest jednym z jego najlepszych podpisanych obrazów z tego okresu) – dostał się później pod wpływ Mantegnii i stał się w szerokim zakresie naśladowcą stylu Mantegnii. Tak, zacząwszy jako uczeń Bartolommea Vivariniego i Alvisa Vivariniego, przeszedł potem pod wpływ Giovanniego Belliniego, a skończył pod znakiem Padewczyka Mantegnii.