TOM 7: ROZDZIAŁ IV

W KTÓRYM PRZESUNĄ SIĘ PRZED NAMI DWIE MARYE 

MARYA
1553—1558
Po śmierci młodego króla Edwarda VI Northumberland ogłosił królową Lady Joanną Grey. Ale naród miał dosyć rządów tego brutalnego uzurpatora i tyrana i dość miał cudzoziemców, których Northumberland sprowadził był na dwór, więc wtrącono go do więzienia wraz z biedną synową jego, Joanną Grey, która mu nigdy nie ufała i nienawidziła go z całej duszy. W zimie wybuchł bunt Wyatta, a 12 lutego 1554 ścięto Lady Joannę Grey i jej małżonka. Istnieje portret Tomasza Wyatta, własność hrabiny Dowager Romney. Marya, będąc jeszcze księżniczką, długo znosić musiała upokorzenia z tego powodu, że ani jej, ani jej siostry nie uznawano za prawe potomstwo. Położenie jej uległo zmianie na lepsze dopiero pod wpływem Katarzyny Parr, a potem Somerseta. Dobra z natury, wypaczona została złem traktowaniem, które w niej rozwinęło pewną mściwość, a spowiednicy jej hiszpańscy (tylko nie Gardiner i Bonner, nie obrażajmy ich takiem przypuszczeniem) zachęcali ją do okrutnych i brzydkich czynów przez cały czas jej panowania. Nie powiódł się bunt Wyatta. Ten fakt starczył jej za pretekst; dziesiątkami zaczęła nieprzyjaciół swych wysyłać na szafot. Poślubiła Filipa II, króla hiszpańskiego, w lipcu 1554. Blizko 300 osób spalono żywcem za to, że zaprzeczały rzeczywistej obecności Boga w Sakramencie Ołtarza. Marya, złamana moralnie, umarła w czasie sporu z Rzymem 17 listopada 1558. Portret Stefana Gardinera, biskupa z Winchester, tego człowieka dziwnego aż do paradoksu, znajduje się w Cambridge, w Trinity Hall. Zaczął swą karyerę jako sekretarz Wolseya, któremu wiernym został aż do końca; żarliwie bronił sprawy rozwodu Katarzyny Aragońskiej i z nieustraszonego przeciwnika Rzymu stał się bezwzględnym wrogiem Cranmera; później, jako faworyt Maryi i pełnomocnik Rzymu, starał się znowu ocalić Cranmera i Latimera i był za małżeństwem królowej z Anglikiem Edwardem Courtenay, hrabią Devon (którego portret posiada hrabia Devon), a występował przeciw jej małżeństwu z Filipem Hiszpańskim. 

Malarza Fucciusa najlepiej znamy z jego portretu w Galeryi Narodowej, który przedstawia Cranmera, męczennika i arcybiskupa z Canterbury. Cranmer, którego król i Gardiner używali w trudnych sprawach rozwodowych, został arcybiskupem na miejsce Warhama w 1532, a do tego stopnia nie znosił ceremonii papistów, że założył protest nawet przeciw swoim dawniejszym ślubom. Wszedł w bardzo ścisły i serdeczny związek z Henrykiem VIII i popierał go we wszystkich jego sporach z Rzymem. Wszystkie rady, których królowi udzielał, tchnęły duchem tolerancyi. Popierał usilnie tłomaczenie biblii na język angielski; napisał angielską Litanię w 1544, a Modlitewnik angielski, wydany pod nazwiskiem Edwarda VI, był prawie cały jego dziełem. Oskarżono go o zdradę stanu razem z Lady Joanną Grey. Ale mściwa Marya przygotowywała mu straszniejszą śmierć. Złamanego moralnie wysłano do Oxfordu, gdzie odwołał swoje zasady; ale, gdy go skazano na stos, odnalazł znowu dawną moc charakteru i publicznie cofnął swoje odwołanie. Papieża nazwał głośno Antychrystem. Skończył, jak bohater. W Galeryi Narodowej znajdują się nieznanego artysty portrety surowego i odważnego Hugona Latimera, męczennika i biskupa z Worcester, oraz nieustraszonego a dobrego Mikołaja Ridleya, biskupa Londynu. Obaj byli męczeni w Oksfordzie wraz z Cranmerem i obaj zginęli razem na stosie 16 października 1555 przed Cranmerem. Windsor ma portret Linacre’a, pierwszego wielkiego lekarza w Anglii. W Windsorze jest sławny Holbeinowski rysunek, przedstawiający Maryę. 

Sir Anthony More (Mor lub Moro) z Utrechtu (1512 do 1581), uczeń Jana Schorela, przybył do Anglii, wysłany przez Filipa II Hiszpańskiego, aby mu namalował Maryę, zachowaną w Prado; malował także portret zachowany w Galeryi Narodowej Portretów, a przedstawiający jednego z wielkich przemysłowców współczesnych, założyciela Bursy królewskiej, Greshama (umarł w 1579). Malował też portret Henryka Lee i inne. Pobyt w Anglii tego doskonałego artysty był jednak za krótki na to, żeby on mógł wymalować wszystkie te portrety, które mu przypisują. Jego wybitnie dekoratywny styl wywarł prawdopodobnie silny wpływ na artystów, pracujących w Londynie, bo More przyjechał do Anglii już jako sławny malarz. W Yarborough jest jego pendzla Walter Devereux, pierwszy hrabia Essex, ojciec owego Essexa z dworu królowej Elżbiety. Lord Townshend posiada portret żony pierwszego hrabiego Essex, Lady Lettice Knollys, która potem wyszła za Leicestera, ulubieńca Elżbiety. Stąd Leicester został ojczymem Essexa, znanego z dziejów Elżbiety, którego portretów znamy przynajmniej jedenaście licząc w to i dzieło z Kollegium św. Trójcy w Cambridge. Portret Leicestera mamy w Oksfordzie. Hrabia Spencer posiada portret własny A. More’a.

MARYA, KRÓLOWA SZKOCKA
1542—1587
W Aberdeen, w Kollegium Blair, jest portret Kardynała Beaton, który tak gorliwie sprzeciwiał się małżeństwu swojej królowej, Maryi Szkockiej, z Edwardem VI. Nienawidzono go powszechnie, bo prześladował zwolenników Reformacyi. Bezwstydnik, który zostawił kilkoro dzieci, spalił Wisharta na stosie, ale też i sam śmierć znalazł za sprawą przyjaciół Wisharta. Obstawał za „starem przymierzem” Szkocyi z Francyą i popierał politykę wytwornej Maryi Guise, której subtelny portret wisi w Narodowej Galeryi Portretów i która wysłała Maryę na wychowanie do Francyi, wychowanie tak dla niej fatalne w następstwach, mimo, że matka jej zgoła tych następstw przewidzieć nie umiała. Uniwersytet w Glasgowie ma portret Wisharta, który był nauczycielem Knoxa, a ofiarą Beatona. Hrabia Lauderdale ma portret Williama Maitland Lethington. Postać silna, człowiek, który nie znał skrupułów. On projektował sojusz z Francyą, jego dziełem była tolerancya religijna za Maryi Stuart, jego sprawką było małżeństwo jej z Darnleyem, morderstwo Rizzia i morderstwo Darnleya.

W Pałacu Holyrood jest portret Henryka Lorda Darnleya i jego młodszego brata. Pierwszym mężem Maryi był Franciszek II, król francuski. Po jego śmierci poślubiła Marya młodego Darnleya. Pod gładką maską jego miłej powierzchowności krył się tchórz, a jego słaby charakter i zniewieściałość zaczęły budzić w Maryi wstręt do tej osobistości, wstręt zresztą słuszny i powszechny. Oszukany przez „stronnictwo angielskie”, trzymał Darnley Maryę za ręce, gdy u jej stóp mordowano Rizzia. To też Marya czekała tylko chwili właściwej, i morderstwo Darnleya nie odbyło się za jej plecami.

W Boyle mamy portret Jakóba Hepburn, czwartego hrabiego Bothwell; człowiek gwałtowny i śmiały wyznawca protestantyzmu, uwolnił Maryę od Darnleya, wywiózł nieszczęsną królową do swego zamku i ożenił się z nią. W Holyrood jest portret Jakóba Stewarta, hrabiego Moray, — figura dziwnie przebiegła, którą tradycya stroi w jasną aureolę „szlachetnego purytanina”, świecącą na ciemnem tle tych krwią ociekających czasów. Niesłusznie, bo był to człowiek chytry, okrutny i zdolny do wszystkiego. Syn nieprawy Jakóba V, widział, że reformowani muszą niedługo przyjść do władzy, zaczem stanął na ich czele za panowania swojej siostry, Maryi Szkockiej, i robił karyerę osobistą pod świętym płaszczykiem pracy dla dobra ludu. Udawał, że popiera regencyę dobrej Maryi Guise, a kopał pod nią dołki i o każdym jej kroku donosił Elżbiecie Angielskiej; zachwycał się małżeństwem Maryi z Darnleym, a potajemnie szczuł morderców Rizzia i morderców Darnleya; potajemnie układał i wiązał małżeństwo z Bothwellem; a gdy się Marya schroniła do Anglii, zdradził ją przed Elżbietą. Zamordował go któryś Hamilton. Imię jego oczyścił los, bo łotr ten miał to szczęście, że wszystko co robił dla własnego interesu, wychodziło na dobre dla Szkocyi.

Doskonały rysunkowy portret Maryi, królowej szkockiej zrobił, jak wiemy, Clouet. Jej wielkiego nieprzyjaciela, Jana Knoxa, przedstawia doskonały obraz w Narodowej Galeryi Portretów — tego Knoxa, który w 1559 zaczął głosić zburzenie bałwanów, a doprowadził do tego, że w gruzy poszedł niemal cały dorobek starej sztuki szkockiej. Istnieją dwa portrety uczonego, starego Jerzego Buchanana; jeden z nich, nieznanego artysty, znajduje się w Narodowej Galeryi Portretów, a drugi roboty Pourbusa wisi w Towarzystwie Królewskiem (Royal Society). Był on w czasie procesu Maryi, królowej szkockiej, narzędziem Moraya i miał, jak mówią, sfałszować sławne listy prywatne Maryi Stuart.