XXV. Reakcya, restauracya

Wracającego do kraju, na wiosnę 1814 r., króla Ferdynanda, przedstawiciela najczystszego absolutyzmu wieków średnich, stany witają jako uosobienie wyroków Bożych na ziemi. W Walencyi spotyka go duchowieństwo pontyfikalnie; prymas królestwa otwarcie oświadcza w zamknięciu swego przemówienia: „Błagamy cię najjaśniejszy panie o zarządzenie energicznych środków celem odnowienia inkwizycyi i całego ustroju kościelnego istniejącego w Hiszpanii przed usunięciem się w. kr. mości z kraju.” „Takie są i moje własne zamiary- odrzecze monarcha, – nie uspokoję się dopóki ich nie urzeczywistnię.” Jak na początek, Ferdynand, wydaje manifest datowany z tej-że jeszcze W alencyi d. 11 maja, zabraniający „pod karą śmierci” przychylnie się odzywać o czasach minionych – po dyabelsku wolnomyślnych i po napoleońsku swawolnych.” 

Na przeciwległym krańcu Europy, na półwyspie skandynawskim, kontra-rewolucyjność na inny sposób wolę swą ujawnia. Znany nam Bernadotte, za cenę głośnego przeniewierstwa względem Francyi, otrzymał był przyrzeczenie, że do przyznanych mu dzierżaw szwedzkich przyłączoną będzie druga połowa półwyspu, zostająca dotąd w związku z Danią. Na pierwszą o tem wiadomość Norwegia zakłada protest, oświadcza mocarstwom sprzymierzonym stanowczo, że nie miały prawa rozporządzać nią jako rzeczą martw,); i ogłasza wreszcie najuroczyściej, że jest krajem niepodległym. Wszystko napróżno; sprzymierzeńcy są nieubłagani. Flota angielska wkracza z polecenia koalicyi na wody norweskie i Bernadotte zdobywa się na tak przekonywającą wymowę, że w sierpniu 1814 r. ostatecznie i skutecznie poskramia rokoszańskie widoki nowych swych „poddanychu. 

W środku starego europejskiego lądu, w Westfalii, w Niemczech północnych, żaden tego rodzaju przymus nie jest potrzebny.

Odpowiedź na ostatnie pytanie sprzęgła się z tem ciekawem zjawiskiem początków XIX stulecia, że restauracya lat 1813-1815 przyniosła Prusom stosunkowo więcej może, niż wszystkim innym państwom lądowym koalicyi razem wziętym. Monarchia Hohenzollernów wygrała wtedy wielki los na loteryi życia, opłacono i opatrzono ją tak suto, że gdyby sama jeszcze zażądała teraz jakichś naddatków alzackich, zawczasu obudziłaby ową podejrzliwość nieuleczalną cywilizowanego świata, na którą zapracowała dopiero w drugiej połowie wieku. Takiego błędu nie mogła popełnić dyplomacya państwa, którego losów, u ich źródeł, strzeże tradycya krzyżacka, a ujścia – filozoficzna flegma Fryderyka Wielkiego, – sławna ta flegma, o której sam on w jednym z listów do Diderota powiada, że „umie ją jeszcze w potrzebie połykaću – czy też raczej „poskramiać”. 

Nie zabrakło tej umiejętności i następcom projektodawcy powolnego wzrastania monarchii i jej kilku-etapowego pochodu z dolnej Wisły ku górnej i ku źródłom Narwi, – jak tego dowodzi geneza lukullusowego odrestaurowania się Prus po obaleniu Napoleona. Niektórzy z historyków niemieckich utrzymują, że dopisała tu przedewszystkiem zasada, – wierne stanie przy chorągwi monarchicznej. Stania zaprzeczyć nie sposób. Rozbite, poszarpane, przyduszone, obłożone kontrybucyami, zalane garnizonowemi wojskami zwycięskiego nieprzyjaciela, P rusy nie dały się nakłonić do hołdownictwa, dość nawet stosunkowo korzystnego. Nie zrzekły się swej niezależności, odmówiły udziału w Związku Reńskim; wolały stracić na materyalnym obszarze swych dzierżaw, niźli na ideowej podstawie swojego bytu; nie uznały nad sobą hegomonii napoleońskiej; ostały się przy swojem „wszechwładztwie politycznem, fikcyjnem nieco zapewne z praktycznego punktu widzenia, atoli teoretycznie – nienaruszonem. Ale to jedna tylko ich względem siebie samych zasługa. Druga polega na tern, że pod puklerzem owego wszechwładztwa i niezawisłości abstrakcyjnej, królestwo pruskie, w części wybiegiem zręcznym, w części istotnem skupieniem i natężeniem sił woli, wiedzy i rządności, zdołały w porę i na czas położyć podwaliny takiego przeobrażenia wewnętrznego, które, zmieniając powoli dawny, zmurszały ustrój państwa, wydobyło z niego na razie ogromny stosunkowo zasób środków opornych i zaczepnych – na zewnątrz. Aż do pokoju tylżyckiego Prusy były monarchią absolutną w najbardziej tępem i skamieniałem słowa znaczeniu – monarchią arystokratyczną, biurokratyczną, rządzoną przez urzędników trzymanych w rygorze hierarchicznym nader surowym, a działających z bezwzględnością satrapów, bez cienia jakiejkolwiek kontroli organów autonomicznych. I rzecz i nazwa nawet samorządu lokalnego były nieznane, poniekąd karygodne. Społeczność nietylko faktycznie i dziejowo, lecz prawnie, kodeksowo podzielona była na stany obrębne, dziedzicznie w odosobnieniu swojem konserwujące się i pleśniejące: na szlachtę, mieszczan, chłopów. Urzędy cywilne i stopnie oficerskie w wojsku przeznaczone były – z drobnemi wyjątkami w drodze łaski królewskiej – wyłącznie dla szlachty, która do illuzyjnej współki z rozmaitemi odmianami landratów, rozrządzała bezwzględnie mieniem, czcią i osobami chłopów; landraci i hofraci z takim – że nominalnym współudziałem junkrów, siedzieli na karkach „łyczaków” miejskich. 

Katastrofa 1806 r. zniewoliła „niepodległego” króla Fryderyka Wilhelma III, siedzącego czas jakiś jedynie na kawałku ziemi litewskiej u prawobrzeżnego ujścia Niemna, do szukania ratunku w „miłości swoich poddanych”, w ich czci i przywiązaniu do domu królewskiego, w ich podziwie nieporównanych cnót i wdzięków królowej Luizy, „matki narodu” w przenośnem znaczeniu i matki przyszłego pierwszego cesarza Niemiec zjednoczonych, Wilhelma I – w znaczeniu fizycznem. Inicyatywa tak patryarchalnie-genialnego pomysłu nie wyszła jednak z głowy królewsko-pruskiej, ani też w ogólności z prosto pruskiej, bez epitetów. Podsunęli ją zgnębionemu, złamanemu iw Tylży bezkarnie zlekceważonemu monarsze emigranci, zbiegli z pod żelaznego wprawdzie, lecz mądrego jarzma napoleońskiego: baron po kilkakroć o ćwiczonego już wówczas świętego cesarstwa rzymskiego Stein, oraz dwaj Hanowerczycy „dobrowolnie wygnani”: Hardenberg i Scharnhorst. Wynaleźli oni sposób pogodzenia niepogwałconych prerogatyw korony pruskiej z rewolucyjno-demokratycznym systemem reform francuskich. Naprawa zaczynać się ma nie w formie „praw” wyrastających i rosnących od dołu ku górze, lecz pod postacią „obowiązków” spadających z góry na dół. Hardenberg nazywał to podobno (Seignobos, II, 426 ) przewrotem nie od podwalin do szczytów lecz naodwrót, czyli „rewolucyą zdrowego rozsądku”. Wynalazek piękny; zarodkowe jednak ziarnko doktryny znacznie dawniej wyhodowane i pryncypialnie rozwinięte zostało gdzieindziej: u bezpośrednich poprzedników słowianofilstwa... Niewątpliwe to przynajmniej, że najzupełniej identyczne zarysy reform państwowych znajdujemy już bardzo wyraźnie zaznaczone i wskazane w rozgłośnych swojego czasu „Listach podróżnika rosyjskiego”, drukowanych w „Dzienniku Moskiewskim” w latach 1791- 92 przez Mikołaja Karamzina (1765†1826), pierwszego historyografa Rosyi (od r. 1803), gorącego przeciwnika pseudoklasycyzmu, prawodawcy smaku literackiego w nowoczesnem piśmiennictwie rosyjskiem, publicysty i męża stanu o wpływie niezmiernie doniosłym, zwłaszcza po ukazaniu się pierwszych tomów „Historyi Państwa Rosyjskiego” (od r. 1815), kiedy wobec cesarza Aleksandra I Karamzin stał się tłumaczem i przedstawicielem zapatrywań politycznych, górujących od tej daty trwale i niemal wyłącznie w kołach inteligencyi „staro-ruskiej” czyli „wielko-ruskiej” jak ją zwą niekiedy dla odróżnienia od przeważającej tendencyi pisarzy „małoruskich” o barwie – że się tak wyrazimy – żyrondyńskiej, federacyjnej, mniej centralizacyjnie niźli szkoła karamzinowska usposobionej. 

Bądź co bądź, owej dążności aprioristyczno-reformatorskiej, poszukującej dźwigni i oparcia dla postępu w powadze nakazowego początkowania władzy najwyższej, Prusy Fryderyka Wilhelma III zawdzięczają przynajmniej tyleż ulepszeń prawno-społecznych, ile ich Rosya zawdzięcza pierwszej połowie panowania Katarzyny II (zarządy prowincyonalne, organizacya municypalna) i początkom panowania Aleksandra I (wydziałym inisteryałne, szkolnictwo wyższe). Jako znacznie późniejsze, przeobrażenia pruskie poszły w niektórych punktach cokolwiek dalej od rosyjskich i sięgały nieco od nich głębiej, w innych za to stanęły bodaj czy nie na nieco niższym poziomie. Ogólnie kierownictwo administracyjne iw części sądowe skoncentrowane w Rosyi jeszcze za Piotra Wielkiego w Senacie, rozszerzone później, w sprawach techniki ustawodawczej, do Rady Państwa i Komitetu ministrów, uspecyalizowane pod względem wykonawczym przez utworzenie zaraz po wstąpieniu na tron cesarza Aleksandra I, wydziałów ministeryalnych, skonsolidowało się w Prusiech dopiero w r. 1810, osadzając środek swej ciężkości głównie w ministeryach, który cli było pięć: spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych, wojny, finansów, sprawiedliwości. Na czele rady ministrów stanął kanclerz państwa. Kanclerz, ministrowie i pewni ad hoc powoływani dygnitarze, przeważnie wojskowi, tworzyli „gabinet królewski”, roztrząsający i rozważający zagadnienia bieżące, które rozstrzygał król wedle swojego widzenia rzeczy, bez oglądania się na powzięte propozycye – uchwały doradców. 

Urządzenia municypalne, miejskie z r. 1808 tak samo jak i w Rosyi z czasów Katarzyny II dość przychylnie uwzględniały lokalne potrzeby stanu średniego. Składały się one, w zarysach głównych, z ogólnych zgromadzeń rajców czyli deputowanych wybieranych przez mieszkańców-posiadaczy nieruchomości lub utrzymujących się ze stałych w mieście zajęć i dochodów niewielkich; ciała wykonawcze, powoływane przez owe zgromadzenia i od nich zależne, nosiły miano magistratów; członkowie magistratu pobierali z kasy miejskiej płacę za pełnienie swych obowiązków uciążliwszych lub sporo czasu wymagających. Municypałność układała swe budżety i zajmowała się pobieraniem podatków miejskich; interwencya rządu ograniczała się do zatwierdzenia regulaminów i sprawdzania rachunków. Do udziału reprezentantów w administracyi prowincyonalnej (wiejskiej czyli ziemiańskiej) nie przyszło. Zarządy powiatowe, podzielone na dwie kamery, ściśle administracyjną i ekonomiczną, osadzone były wyłącznie urzędnikami koronnymi, którym w r. 1812 dodano do pomocy „żandarmeryę” według wzorów francuskich. Skarbowość nie ustrzegła się również zapożyczeń od ustroju rewolucyjnonapoleońskiego: wyprzedawano i w Prusiech dobra narodowe, „unarodowiano” dobra kościelne, nakładano podatki od przedmiotów zbytku, powozów, koni, służby i t. d. Trzeba zresztą przyznać to Prusakom, że w kwestyach fiskalnych nie namyślali się długo nad rodowodem ustawy lub systemu otwierającego nowe źródła, a raczej sposoby pomnożenia zasobów skarbowych. Podatek od dochodów (income-tax) jest podobno z pochodzenia angielskim,- pozyska i on obywatelstwo pruskie chętnie i szybko; nie wiemy czy ten sam zaszczyt spotkał opłatę francuską od drzwi i okien – ale polskie podymne – z pewnością. Oddajmy wszelakoż i tę Sprawiedliwość ustawodawcom berlińskim, że w widokach wzmocnienia finansów państwa dość często wybijali oni przejścia w szańcach wyróżnień odosobnień kastowych. Tak np. na podstawie przyrzeczonej w r. 1808 swobody pracy i zamieszkania, wydano w r. 1810 ustawę przemysłową, w moc której ktobykolwiek opłacił przepisany patent lub konsens (czy to fabryczny czy rzemieślniczy), mógł już przez to samo fach swój praktykować w każdem bez wyjątku miejscu. 

Do usamowolnienia chłopów zabrano się jeszcze w końcu wieku XVIII-o, ale rozmaite wydane wtedy w tym celu przepisy stosowały się jedynie do włościan – jakby joo naszemu powiedzieć – królewskich, czyli osiadłych na rolach „narodowych” (skarbowych). Pańszczyzna prywatna utrzymała się bez skazy do r. 1807, kiedy wyzwolenie chłopów Księstwa Warszawskiego zniewoliło Prusy do bronienia się od zgubnych skutków zbyt gwałtownego wychodźstwa za kordon wschodni. Zamierzano najpierw wyswobodzić jedynie chłopów w prowincyach graniczących z Polską, ale król, za radą Steina, rozciągnął zasadę na całe państwo... Zasadę tylko, bo co do zastosowania ciągnęło się ono, z rozmaitemi przerwami, odroczeniami i modyfikacyami reguł wytycznych, aż do r. 1850, kiedy przepisy o opłatach za usamowolnienie, oczynszowanie lub uwłaszczenie weszły na drogę poważniejszej dyskusyi. W ogólności, znakomita większość rozgłośnych reform Steina i Hardenberga w okresie restauracyjnym była tylko przygotowaniem gruntu, jakby pierwszym stopniem -i próbą całkowitej „rewolucyi zdrowego rozsądku”... na przyszłość. Ordynacye normalne: o zarządzie miast ogłoszono dopiero w r. 1831, o wolności pracy – w r. 1845, o podatku gruntowym – w r. 1861, o administracyi okręgowej i gminnej – w r. 1872 i 1891; wreszcie rewizya kodeksu cywilnego z końca wieku XVIII-o nastąpiła dopiero w wigilię wieku XX-o. O reprezentacyi powszechnej, ogólno-państwowej, o parlamentaryzmie pruskim – jak to już zaznaczyliśmy – wzmianki być nie mogło, gdyż przed r. 1815 zarazka tego nie zdołał Prusom zaszczepić nawet Napoleon, ani jego grenadyerzy na długoletnich leżach lub załogach po fortecach nadodrzańskich. Omijanie zdała, pod rządami Fryderyka Wilhelma III wyrazów nawet takich, jak „konstytucya”, „konstytucyjność”, illustruje bardzo dokładnie jeden z walnych powodów zawziętości, z jaką Prusacy powstawali przeciwko utworzeniu, pod berłem cesarza Aleksandra I „Królestwa Polskiego” z sejmem, wolnością słowa i innemi tego rodzaju symptomatami „niezdrowia” rozumów i sumień ludzkich w początkach XIX-o stulecia…

Jeśli, tak, to zachodzi teraz pytanie, czemże mianowicie, jakiemi środkami zdobyły Prusy w peryodzie 1813-1815 tak niezmierną przewagę w podziale korzyści i wpływów na dalsze losy, zarówno swoje jak i świata? – Zdobyły ją starogermańskim swym „heribanem” , – wczesną, wcześniejszą niż u innych ludów organizacyą swej armii na podstawach demokratycznych, czyli t. zw. powszechnej powinności wojskowej, zbliżonej do naszego starosłowiańskiego pospolitego ruszenia.

Mówiliśmy już o tem dawniej w naszej „Historyi”; tu dodajmy, że jest to fundament potęgi i hegemonii Prus w Niemczech, a przez Niemcy – po pół wieku z górą usiłowań i doświadczeń wytrwale zmierzających do jednego celu – w Europie. W szeregu zamierzeń niedonoszonych i chybionych w terminie – pisze historyk francuski – jedna tylko reforma wojskowa dokonaną została całkowicie, dostawszy się w sprężyste ręce Scharnhorsta, syna żołnierskiego, który skończył na najwyższych rangach generalskich.

Wśród przeszkód i nieprzyjaźnie usposobionych dla projektu sfer dworskich, przeprowadził on formalnie, urzędowo zasadę służby powszechnej, głoszącą, że wszyscy mieszkańcy kraju są jego przyrodzonymi obrońcami. Ponieważ traktaty narzucone przez Napoleona ograniczały liczebność armii pruskiej do 42.000 ludzi, utworzono więc z małego tego komputu gatunek szkoły żołnierskiej, a to z pomocą krótko w szeregach trwającej służby czynnej młodego żołnierza. Wyćwiczeni doraźnie szeregowcy szybko ustępowali miejsca rekrutom świeżym – zobowiązani jednak do stawienia się pod sztandary na każde zawezwanie władzy. Żołnierze zawodowi tworzyli jedynie „kadry", przez które męska połowa narodu przesuwała się jako w odlewniach ciecz tężejąca, przeznaczona do otrzymania pewnych zamierzonych kształtów. Była to milicya narodowa, niewidzialnie ujęta w zwięzłe klamry armii, na oko stałej, w gruncie zaś ciągle ruchomej i odnawiającej się... Zastosowanie reformy spowodowało z czasem zupełny przewrót w stosunkach społecznych w kierunku równości i solidarności obywatelskiej. Zyskała na tem i obyczajność. Przymus pociągał do szeregów zarówno chłopa jak i panicza; karność wymagała jednostajności i jednolitości w obchodzeniu się z żołnierzem; trzeba było znieść w wojsku kije i baty, zachowane długo jeszcze później w armiach austryackiej, angielskiej i innych. W praktyce, szlachta zawsze była wyszczególniana i oszczędzana, ale ponieważ postanowiono, iż stopnie oficerskie udzielane być mają jedynie po zdaniu egzaminu, stało się przeto zadość głośnemu u nas aforyzmowi: „trzeba się uczyć, już minął wiek złoty …”

Skutek bezpośredni, okresowo wzięty – niezaprzecznie dodatni. Na razie Scharnhorst przyczynił się do pomnożenia ogólnej sumy dobra w rodzinie ludzkiej przez to, że jednemu z europejskich tej rodziny odłamów dał możność obronienia swych praw i swojej godności od przemocy postronnej. Ale dalej? ale po za tern? Przecież obroniono się, dopięto swego, urzeczywistniono cel, do którego środek miał prowadzić i zaprowadził istotnie. 

Po za tem i dalej – tuż zaraz w latach 1813-1815 środek zajął miejsce swojego celu, stał się sam sobie celem, albo co nieskończenie gorsze, wręcz się odwrócił i świadomie, umyślnie skierował się przeciwko pierwotnemu swojemu przeznaczeniu, stając się z odpornego – zaczepnym. Jest to właśnie kamień węgielny wszelkiej bez wyjątku reakcyi, w najsmutniejszem, w najbardziej ujemnem znaczeniu wyrazu.

Na imię mu: pokój zbrojny, wiekuista gotowość do boju, choćby ku temu nie było najmniejszego i zgoła żadnego powodu- słowem: militaryzm. 

Po stu latach obaw, nieufności, mąk, katuszy, nie widać jeszcze dobrze, kiedy, jakim sposobem i nawet czy ludzkość zdoła uporać się nareszcie z tą zmorą, z tym upiorem, wysysającym z piersi cywilizacyi żywą, gorącą krew wszelkich zacnych, wielkich, szlachetnych, wzniosłych – wznioślejszych choćby tylko zamierzeń i nadziei. W początkach stulecia miało się pod tym względem niekiedy znacznie więcej, niekiedy znowu nieskończenie mniej otuchy. Ale w ogólności, nie brakło już i wtedy umysłów przenikliwych, którym się zdawało, że w starej, skołatanej, przeżytej Europie – w niej samej – niema już i być nie może ratunku... „Chyba – z zewnątrz…”

Z zewnątrz?... Przed rokiem 1815?... Alboż istniało wówczas jakiekolwiek „zewnątrz?”...