I. Wojna polsko-rosyjska w 1831 r.

Nie obcy również był Prądzyńskiemu aforyzm, należący do komunałów już i w szkole podchorążych, że armia w postawie zasadniczo i planowo wyczekującej – to tyle, co forteca osaczona: jest ona tylko do wzięcia. Genialny ten „ kwatermistrz w uciekał się aż do powagi wątpliwych i w obecnych wypadkach zupełnie gołosłownych wskazówek Napoleona, aby przeszkodzić przyjęciu planu wypracowanego przez Chrzanowskiego, któremu zarzucał, że „poprowadziłby do szybkiego osłabienia ledwie utworzonej armii, do rozstroju jej organizacyi w (stworzonej przez W. Księcia Konstantego). Argument ten nie wytrzymuje krytyki. „Przeciwnie – powiada generał Puzyrewski – obok zaoszczędzenia środków krajowych, plan Chrzanowskiego zapewniał armii zwycięskiej wzrost szybki i trwałą moralną spójność” (str. 53, dopisek). Ociężałość czy splen anemiczny, a może i „zawiść szeregowa” (hypoteza Mierosławskiego) – z tego się składa właściwe zabarwienie całej tej sprawy, którą „Pamiętnik” stwierdził w tym oto niepojętym, niepodobnym do uczciwego zakwalifikowania rekursie Prądzyńskiego do potomności: „Bardzo mało jestem obeznany ze szczegółami wypadków, jakie się odbywały w Warszawie aż do rozpoczęcia kroków nieprzyjacielskich (to jest, do dnia 7-o lutego 1831 r.). Powołany (w początkach grudnia 1830 r.) do sztabu dyktatora, oddałem się wyłącznie sprawom wojskowym... Przekonany, że wojna stała się koniecznością, że dla nas możliwość jej prowadzenia polega na utrzymaniu Warszawy i że przez czas dłuższy będzie nam trudno, może nawet niepodobna powstrzymać armię rosyjską (znajdującą się jeszcze wówczas w drodze do Połocka i do Kijowa) od atakowania miasta z lewego (!) brzegu Wisły, przedstawiłem dyktatorowi swą pracę, w której wyłożyłem mój plan, mogący dać nam możność obrony”. Co za gmatwanina! Gdzie lewy lub nawet prawy brzeg Wisły, a gdzie Dybicz i jego armia w grudniu, w styczniu, a nawet w lutym! Jedno z dwojga: albo Prądzyński miał jakiekolwiek wyobrażenie o leżach armii rosyjskiej w końcu r. 1830 i początkach 1831, albo nie miał zgoła żadnego. W pierwszym wypadku, na marginesie słów jego powyższych należałoby napisać to, co Chłopicki skreślił z powodu innego jakiegoś twierdzenia: „łżesz” (Rembowski). W alternatywie drugiej, nie było dla Prądzyńskiego miejsca w sztabie generalnym. 

Chłopicki odesłał go do Zamościa, ale tylko dla zachowania pozorów słuszności, dla zrównoważenia niełaski rzetelnej, w jaką u niego popadł Chrzanowski, wyprawiony, za swój plan, na podrzędne stanowisko w Modlinie. W głębi duszy, dyktator najzupełniej podzielał program Prądzyńskiego: czekać na powrót wojsk cesarsko-rosyjskich i strzedz tymczasem Warszawy, od „lewego” brzegu Wisły. Tu bowiem na lewym tym brzegu umieścił się prawdziwy nieprzyjaciel: klub jakobiński, zawiązany w chwili rozpoczynających się rokowań w Wierzbnie (2-o grudnia) przez Mochnackiego, Meiznera, Gurowskiego, Żukowskiego, Zaliwskiego, Dunina, Bronikowskiego, Grzymałę, Plichtę, Kozłowskiego etc. i składający się przeważnie, jak zapewnia Barzykowski, z żydów, „tej szarańczy, tej plagi, ludu bez ojczyzny, plemienia trzymającego zwykle z mocniejszym dla zysku i ze strachu, a które teraz trzymało z żywiołami skrajnemi dlatego jeszcze, że ruina tem obfitszy obiecywała oblów“. Oprócz żydów weszły tu wszystkie większe i mniejsze ambicye ex-wojskowe i rewolucyjne, zawiedzione i rozżalone po dniu 29 listopada. Wierzy się chętnie zapewnieniom ludzi tak osobiście nieposzlakowanych jak Piotr Wysocki, Seweryn Goszczyński, Ludwik Nabielak, że władzy dla siebie nie chcieli i nie szukali; ale i to także pewne (jak to im później odpowiedział jeden z ich kolegów, Bronikowski), że gdyby jej nawet byli zapragnęli, „nie wiele kto takiego rządu byłby słuchał w parę dni po przejściu pierwszych zapałów^. W każdym razie nie ulega zaprzeczeniu, że po za plecami 'Wysockich i Goszczyńskich szli dwiema gęstemi kupami – z jednej strony „ludzie młodzi, żywi, lecz egzaltowani, patrzący z wysoka a powierzchownie, politycy z książki, strategicy z chorągiewek zatkniętych na szkolnej mapceu-ze strony zaś drugiej próżniacy wszelkiego miana i pochodzenia, „junacy szerokiej gęby, płynnego słowa a małego serca, bohaterowie dobrzy do pokrętu wąsa i poszczęku pałasza, do wrzawy i hałasu, kauzyperdy z powołania, oczajdusze namiętni i zuchwali, którzy, dopóki trwał ogień karabinowy, spoglądali z pod strzechy lub z po za węgła, jaki obrót rzeczy biorą, i dopiero wtedy, gdy walka na chwilę ustała, szybko ze swych kryjówek powychodzili, ażeby czemrychlej nagrodzić sobie gardłem, co przez tchórzostwo stracili. Oni to po wszystkich rogach ulic i placach publicznych, po wszystkich szynkowniach deklamować zaczęli, że rząd działa nierewolucyjnie, że na wiarę nie zasługuje, że jest pokornym podnóżkiem obalonego tronu, że zdradza i że rozpędzony być powinien”.

W tych ocenach pamiętnikarzy kryje się może trochę stronniczej przesady, ale faktem jest, że klub, zaraz po swojem ukonstytuowaniu się w ratuszu, (zkąd go dopiero później prezydent Węgrzecki grzecznym manewrem wyprosił do sal redutowych) rozpoczął swe czynności od uchwały oczyszczenia rządu z pierwiastków anty – rewolucyjnych. Powoławszy w tymże dniu, 2-o grudnia, na swego prezesa Lelewela (nieobecnego, lecz za jego zgodą), na wiceprezesa Bronikowskiego, na ich zastępcę Mochnackiego, na sekretarza Fr. Grzymałę, postanowił – nie zwlekając sekundy – zrobić na Bank, gdzie zasiadali członkowie najwyższej władzy powstańczej, wyprawę walną. „Już i bez tego-żali się Dembowski – upadaliśmy pod brzemieniem pracy, niedospanych nocy i nieustających odwiedzin tłumów. Nie można sobie wyobrazić, co się to działo w miejscu naszych posiedzeń. Napływający raz po raz widzowie ciągle się mieszali do dyskusyi w sposób więcej rozkazujący niż doradczy. Ustawicznie słyszeliśmy głosy: a czego to panowie próżnują? czego siedzą jak malowani?... Na jednę z takich interpelacyi zniecierpliwiony książę Radziwiłł odezwał się: „Jeżeli pan chcesz ze mną się kłócić, to proszę na ulicę, a zobaczymy kto ma silniejsze pięści“. Obok tego zgiełku co godzina przybywały rozmaite deputacye, to od towarzystw patryotycznych, to od cyrkułów miasta, to znowu pod ogólnem mianem „mieszkańców Warszawy“. Żądały one od rządu rzeczy najróżnorodniejszych: jedne, ażeby W. Księcia z pod Warszawy nie puszczać; drugie, owszem, ażeby go jaknajprędzej oddalić, gdyż wojska rosyjskie zabierają żywność, idącą do miasta od strony Mokotowa i rogatek Jerozolimskich; trzecie, ażeby kazać żydom pootwierać zamknięte sklepy; czwarte, ażeby ich albo wypędzić albo wybić aż do nasienia i t. p. 

W takich to okolicznościach Mochnacki zaproponował wysłanie deputacyi walnej. Rząd zasiadł był właśnie do wysłuchania raportu swych delegatów z audyencyi w Wierzbnie, kiedy mu naraz doniesiono, że tłumy ludu uzbrojonego w noże, puginały, kije, pistolety, zbliżyły się do gmachu, i jakaś deputacya już się do przedsionka dobija. Na energiczny wniosek Gustawa Małachowskiego, postanowiono nie przyjąć, ale ponieważ dla poparcia uchwały żadnej siły pod ręką nie było, wyprawiono tylko na spotkanie gości najstarszego wiekiem senatora Kochanowskiego (Morawski przypisuje scenę z Kochanowskim „sędziwemu Sierawskiemu”, VI, 314), który ozwał się do przybyłych uprzejmie a stanowczo: 

- Panowie wszyscy na posiedzenie rządu wnijść nie możecie, gdyż ja was nie wpuszczę, wybierzcie jednego lub dwóch... 
- Wszyscy! wszyscy! – odparły tłumy. 
- Nie, nie wejdziecie-powtórzył Kochanowski głośno i dobitnie – chyba po mojem ciele, mnie obaliwszy... 

Ale go naraz przyparto do drzwi, które pękać zaczęły. Na pomoc starcowi poskoczył Wład. Ostrowski i, otwierając drzwi sali, zawołał: – Panie kasztelanie, pozwól wejść, rząd przyjmuje... Przy wejściu tłumów rząd powstał. W swojej „Historyi“ Mochnacki utrzymuje, że na twarzach członków władzy najwyższej widać było konsternacyę; Barzykowski mu odpowiada w polemice zabopólnie już dziś pozagrobowej – iż to była bladość oburzenia i wstrętu. 

Pierwszy głos zabrał niejaki Dobrogojski, zwracając się do Czartoryskiego w wyrazach dość stosunkowo przyzwoitych. Po nim Mochnacki w tonie gwałtownym i rubasznym, w „imieniu ludu”, jął rządowi wyrzucać postępowanie nierewolucyjne i skończył na odczytaniu „woli ludu”, streszczonej w siedmiu punktach-między innemi, żeby Chłopicki natychmiast rozpoczął kroki zaczepne, aby z W. Księciem w żadne układy nie wchodzono etc. 

Czartoryski usiłował odpowiedzieć, że rząd uwzględni żądania możebne, ale nie wszystkie, bo co się tyczy np. układów, to już W. Książę raczył... „Ależ to są żarty, mości książę!-przerwał mu Mochnacki – Lud żadnych łask nie potrzebuje... Niech tedy rząd nie gra komedyi, która się bardzo tragicznie skończyć może…” Lubecki i Mostowski cofnęli się o krok, powiadając na głos: „W takim razie nie mamy co tu robić..?” Lelewel kręcił głową, kaszlał okrutnie i, jak zapewnia Mochnacki, „był w najfałszywszem położeniu”, co przypuścić nie trudno, o ile-że tym razem walczyły w nim nietylko przypisywane mu pomysły o wypowiedzeniu wojny, ale też i wątpliwość, jak tu jemu samemu, członkowi rządu, zabrać się do rozprawy... z prezesem klubu... Wszczął się hałas, zamieszanie rosło. Gustaw Małachowski, ostro i dźwięcznie skarciwszy tłumy, ogłosił swoją dymisyę; książę Radziwiłł poszedł wraz za jego przykładem. Chłopicki, który po raz pierwszy znajdował się na posiedzeniu rządu, zaraz przy wejściu tłumów do sali nakrył sobie głowę i czas jakiś siedział, jak burak czerwony-teraz zerwał się nagle z miejsca i, gniewny, krokiem silnym, roztrącając łokciami tłumy, opuścił zebranie, a drzwiami za sobą trzasnął, aż szyby w gmachu jęknęły. Sędziwy Niemcewicz, odsłaniając pierś, wołał: „Ugodźcie w to serce, pomordujcie nas…” Powoli, widok ten smutny i gorszący oddziaływać zaczął na niektórych deputatów „ludu”, zwłaszcza, gdy spostrzeżono, że lud właściwy, zalegający plac Banku, pomimo namówi poduszczeń „zachowuje się cicho, spokojnie i bez żadnego udziału…” Ten i ów salę opuścił ze zwieszoną głową. Wtedy Czartoryski, zdobywając się na powagę wyniosłą i uroczystą,, zawołał głosem zimnym i przenikliwym: „Panowie, złóżcie żądania i natychmiast się oddalcie…” Na tem się dnia tego skończyło. Ale nazajutrz zrana (3 grudnia), z powodu urządzonego przyjęcia dla Szembeka i jego nadchodzącego z Błonia pułku, klub przeniósł swe obrady pod gołe niebo, na plac Krasińskich, urządziwszy mównicę z drabiniastego wozu. Posypały się znowu inkryminacye i przekleństwa na „zdrajców”. „Zdrajcy” tymczasem – to jest rząd – opamiętawszy się przez noc, radzili obecnie nad tern, co począć. Nie było innego wyjścia wobec wzbierającej powodzi ulicznej: na wniosek Lubeckiego postanowiono „odnowić” raz jeszcze skład władzy naczelnej, przez zawezwanie do niej, zgodnie z ostatnim punktem wczorajszego ultimatum deputacyi walnej, czterech członków klubu: Andrzeja Plichty, Bronikowskiego, Mochnackiego i majora Machnickiego. „Niech przyjdą – mówił Lubecki – i sami zakosztują tego pasztetu zdrady, którym nas tak do syta częstują…” Z uchwałą rządu udał się do tłumów Wł. Ostrowski. Przybył na plac Krasińskich w chwili, gdy mównicę zajmował niejaki Kuszel, pułkownik, nazwany przez Niemców „der wüthende” – „postać pleczysta, barczysta, brzuchata, z półłokciowym wąsem, w burce, pałasz przy boku, pistolety w kieszeniach, puginał w zanadrzu, kindżał za pasem – słowem mąż co się zowie, od stóp do głowy uzbrojony". Potężnym głosem dowodził on teraz, że powtedy dopiero pójdzie jak należy, gdy | wywieszeni zostaną tacy „szelmy" jak ten Starnalski, prezes komisyi województwa augustowskiego, sąsiad mówcy... Spostrzeżono nareszcie obecność Ostrowskiego... „Delegat rządu prosi o głos“ – ryknęło zbiorowisko. Ostrowski wszedł tedy także na wóz i postanowienie rządu obwieścił. Dały się słyszeć oklaski rzadkie, cienkie; ponieważ jednak – jak się wyrażają pamiętnikarze – Bronikowski i Mochnacki dopięli swojego celu, posiedzenie zasalwowano, i nowi członkowie władzy najwyższej udali się do gmachu narad rządowych... Kuszel machnął ręką, i zbiegowisko pomału się rozeszło. Z wątłych wszakże oklasków nietylko Ostrowski, lecz kto żyw był, słyszeć mógł, iż dokonane odświeżenie władz rewolucyjnych nie było ostatniem... 

Na ponowne zgromadzenie „jakobinów polskich" nie trzeba było czekać zbyt długo: w salach redutowych obradowano prawie bez przerwy. Posiedzenie wieczorne – „przygotowane” zagaił Bronikowski. Sale były przepełnione. Na trybunę (ze stołu) wszedł pierwszy Mochnacki i w jędrnej, szczerej, głęboko przeświadczonej, mocno podniecającej i podnieconej mowie zaczął dowodzić, że rząd zdradza rewolucyę... Zamiast jednak oczekiwanego potwierdzenia, rozległy się zaraz szmery i pogwizdywania. Niezmieszany trybun podnosi głos o półtora tonu wyżej. Ale mu po kilku zaraz frazesach rzucających cień na ubóstwionego Chłopickiego, przerwano jednozgodnie. Zerwała się burza nie do opisania: wrzaski, tupania, wydzwaniania szablami. Na stół wyskoczył Grzymała (jeden ze świeżo mianowanych sekretarzy rządu), przysięgając, że ustąpienie W. Księcia, na które napadał Mochnacki, ugruntowało pomyślność powstania... Racya niezupełnie trafiała do serca słuchaczów. Spostrzegłszy to, asesorowie przewodniczącego wepchnęli na mównicę Ludwika Wołowskiego. Ten innej chwyta się taktyki. Wylicza najpierw dzieła, pisma, prace i siwe włosy Niemcewicza, pokazuje dalej, jedna po jednej, wszystkie gdziekolwiek otrzymane rany Chłopickiego... Poczem tak mówi: „To są ludzie, których cala Polska zna, czci i wielbi. A teraz kimże jest ten, co się poważa mężów takich oskarżać o zdradę? Oto młodzieniec nieznany, namiętny, ambitny, który jedynie siebie samego wywyższyć pragnie... I jemu to mamy wierzyć? jego słuchać? za nim, gdzie każę, podążać?... Zresztą, oto jest drugi od ludu członek rządu, Bronikowski, który tu nam prezyduje. Niech on pod słowem honoru nam powie, czy rząd obecny zdradza, lub nie, rewolucyę...“ Bronikowski, blady jak chusta, ale spokojny, powstaje z miejsca wśród głębokiego milczenia i uroczyście, pod słowem honoru, ręczy, że „rząd działa rewolucyjnie...“ Napróżno Mochnacki błaga o głos, o pozwolenie usprawiedliwienia się, napróżno chwyta się za pierś, za głowę, za karabin. Ściągnięty gwałtem ze stołu, dostaje się w obroty akademików, krzyczących: „Robespierre! łotr! tyran!...“ Nagle pogasły wszystkie światła. Mniemano, że tym sposobem rychlej się dojdzie do ładu z „oszczercą wielkiego bohatera“ (Chłopickiego). Lecz ciemności sprzyjają opadniętemu. Mochnacki rzuca karabin, wyślizguje się z rąk oprawców, wyskakuje na ulicę i co tchu pędzi w stronę szkoły podchorążych... „W sali posiedzeń rządu – pisze Dembowski-pracowałem sam jeden, gdy wpadł rozgorączkowany Bronikowski z doniesieniem, że Mochnacki znajduje się w największem niebezpieczeństwie, że go akademicy chcą powiesić... Wysłałem natychmiast oficera z kilkoma żołnierzami z rozkazem aresztowania Mochnackiego... Gdy go przyprowadzono, poleciłem ukryć więźnia w bocznych pokojach Banku, gdzie już tyle podobnych znajdowało schronienie“. Rola polityka i przywódzcy była skończona dla Mochnackiego. Młodzieniec wstąpił do wojska, bił się mężnie, otrzymywał rany, otrzymywał krzyże, lecz do popularności nie wrócił już nigdy. Wywleczono wkrótce przeciwko niemu, z papierów policyi tajnej, jakieś zeznania przed Hankiewiczem, jakieś plany poskromienia rewolucyi w zarodku, sporządzone w więzieniu, pod groźbą głodu i łańcucha; znalazły się nawet dowody, że obiecywał, po skończeniu śledztwa, zostać „księdzem i cenzorem”. W Paryżu, dokąd wraz z innymi udał się na wychodźtwo, nie znalazł nigdzie posłuchu ni przyjęcia. Wpadł w nędzę, wpadł w melancholię. Zbolałego, zniesławionego przygarnął przed zgonem przeciwnik: książę Adam Czartoryski... Nie prędko imię jego wypłynąć miało z zapomnienia fali, w którą wielkie miasta, a niekiedy i wielkie narody tak szybko pogrążają i swych wybrańców i swych potępieńców. 

Warszawa zresztą w owej dobie nie miała jednej sekundy wolnej na refleksye głębsze: wprost nurzała się w nawałnicy błyskawicznie następujących po sobie wrażeń silnych. Nie zdążono Mochnackiego zanieść na rękach do Kapitolu i zepchnąć go ze skały Tarpejskiej-a oto już stanęło pytanie: jak przyjąć Kurnatowskiego i jego pułk grenadyerów, czem uraczyć Krasińskiego i jego strzelców konnych. Zwolnione przez W. Księcia wojska te wchodziły do miasta przez rogatki mokotowskie; na ich powitanie wyjechał Chłopicki ze swoim adjutantem Wąsowiczem. Strzelcy konni postępować mieli Aleją, Nowym-Światem i Senatorską, grenadyerzy- Marszałkowską i Żabią. Ale przy Trzech Krzyżach czekano z owacyą. Tu nastąpiło „połączenie się wojska z ludem. Stanęły przeciwko sobie szyki, zostające przez dni cztery w obozach przeciwnych. Na znak dany postawiono broń w kozły, żołnierz rzucił się w ramiona żołnierzy; wszystkim pociekły łzy z oczu, – radość była powszechna, nieogarniona”. Więcej zachodu było z dowódzcami. Masy ludności milczały z początku, ale gdy się kolumny zbliżały do Banku, zagrodzono naraz drogę i przed Krasińskim i przed Kurnatowskim. Krasińskiego bronili jak mogli Chłopicki i Wąsowicz; Kurnatowskiego wzięli w obronę akademicy. Dowódzca grenadyerów gwardyi milczał ponuro; szef strzelców konnych głośno i śmiało przypominał tłumom, że od młodości poświęcał się sprawie ojczystej, powoływał się na Samosierrę i Wagram, na swe liczne blizny. 

Pomimo to wszystko Barzykowski zapewnia (t. I, str. 388) że przy Banku, kiedy Kurnatowski i Krasiński zsiąść musieli z koni, „zaszły upokarzające dla obydwóch sceny”. Wprowadzono nareszcie Krasińskiego do sali posiedzeń rządowych; jednocześnie ukazał się i generał Kurnatowski. Tamten był rozogniony, lecz przytomny”, ten,,śmiertelnie blady i tak wzburzony, że nie wiedział co z sobą począć”. Uznano za potrzebne wyprowadzić obu na balkon, „z którego Niemcewicz i parę innych osób przemawiało do pospólstwa w ich obronie”. 

Ale i o tem w kilkanaście godzin później nie było już ani wzmianki, ani wspomnienia. Nadchodziła z kolei uroczystość proklamacyi dyktatury. Chłopicki długo ważył się i namyślał, czy ją przyjąć od rządu, czy wziąć samemu. Rozwiązanie podsunął traf prosty. Wd. 5 grudnia, o godz. 2-ej z południa, odbywało się posiedzenie rządu, na którem był też i Chłopicki. W zasadzie zgodził się on na „przyjęcie” władzy z rąk rządu iz nominacyą tą w zanadrzu opuszczał już-czy nawet (według Barzykowskiego i Niemcewicza) opuścił salę, gdy nagle spotkał się we drzwiach (lub za drzwiami) z generałem Krukowieckim, dowódzcą 1-ej dywizyi piechoty, przybywającym z Rawy. Na ten widok sponsowiał Chłopicki i tonem imponującym spytał niecierpianego dywizyonera, z czyjego rozkazu tu się znajduje. Krukowiecki, temperamentu również żywego, odparł: „W podobnych chwilach jak obecna niema powodu oczekiwać na rozkazy; czyni się to, co powinność i sumienie dyktują…” Dembowski, który początek zajścia przenosi do samej sali (“przed drzwiami”) nie wie, co się dalej stało („za drzwiami”), ale Niemcewicz tak ciągnie dalej: Twarz Chłopickiego zaiskrzyła się gniewem, oczy mu słupem stanęły, długo od złości przemówić nie mógł, nareszcie ozwał się z popędliwością:,”Tcóż to, wichrzycielu przeklęty, czyliż wiek nie uśmierzył twej krnąbrnej zuchwałości?... Rozkazuj, kiedy chcesz, ja od wszystkiego ręce umywam…” Poczem wpadł („napowrót” według Dembowskiego) do sali posiedzeń i oświadczył, że wodzem naczelnym być nie chce. „Na te słowa my kilku (Niemcewicz), stojący przy nim, rzuciliśmy się na kolana, błagając, aby rzeczy publicznej nie opuszczał. Ale Chłopicki, po wyrzeczeniu swej abdykacyi, odszedł od zmysłów, padł na ziemię i pienić się zaczął. Zdawało się, że paraliżem był tknięty. Zawołano młodego doktora, Wolffa, który choremu krew puścił i do łóżka położył..." Nazajutrz zrana, cichaczem odwiedzili chorego Czartoryski i Wład. Zamoyski-ale co z nim mówili i co od niego otrzymali-pozostało to na razie między nimi. Smutno tedy rozpoczynała się następna sesya rządu... „Zaledwieśmy jednak, około godz. 11-ej zrana (Dembowski) rozpoczęli działać, kiedy wszedł – po raz pierwszy w mundurze – generał dywizyi, Chłopicki. Do owej chwili ubierał się w granatowy surdut, nie nosząc żadnej broni, to jest bez szpady. Wszedł w towarzystwie swego szefa sztabu, Wąsowicza i kilku adjutantów. Zbliżywszy się do stołu, rzekł tonem rozkazującym: „Widząc słabość obecnego rządu, postanowiłem objąć władzę dyktatorską. Do dalszych rozkazów moich, nic panowie bez mego upoważnienia działać nie będziecie...“ I, nie czekając odpowiedzi dyktator natychmiast opuścił salę i udał się na Plac Broni, gdzie stosownie do wydanych od rana rozkazów, wszystkie wojska czekały na jego przybycie...“ 

***

W ciągu jednego tygodnia, od 29 listopada do 6 grudnia, cała historya powstania 1830-31 r. określiła się formalnie i duchowo. Wstęp ten, stosunkowo krótki, stał się rodzajem matrycy, która swe kształty i znaki udziela niezliczonemu szeregowi odlewów. Wszystko, co się działo, mówiło i myślało w dalszym ciągu, po d. 6-o grudnia, obracało się w ramach tych samych genezyjnych założeń: dyplomatyzującego i paktującego przewodnictwa, skurczonej, w sobie zamkniętej odporności zbrojnej, bezsilnego a szkodliwego dla całości rozjątrzenia stronnictw skrajnych i bezprzerwy podniecanej, zagrzewanej manifestacyjności uczuć gołosłownie patryotycznych. Dyktatura Chłopickiego była tylko nową pokrywą dla praktyk raz już ustalonych i utartych. Odświeżono dekoracyę; tematy i figury pozostały dawne. Nominacya w d. 6 grudnia na naczelne stanowiska urzędników, którzy jedynie „zastępować” mają funkcyonaryuszów poprzednich (Izydor Krasiński na wydziale wojny, Andrzej Zamoyski, po nim Tomasz Łubieński-spraw wewnętrznych, Lelewel-oświecenia, Jelski, po nim Dembowski-skarbu, Bon. Niemojowski-sprawiedliwości, Winc. Niemojowski-izby obrachunkowej, Szembek, po nim Wojczyński-gubernatorstwa stolicy); odezwa do narodu z d. 8 grudnia, parafrazująca pewnik o potrzebie ścisłego zachowania swobód konstytucyjnych i odwołująca się w kwestyi rękojmi do serca króla, który krzywdę z pewnością naprawi, gdy się dowie, jaki był rzeczywisty stan rzeczy; wysłanie w parę dni do Petersburga ministra Lubeckiego i przy nim, dla asekuracyi, nietykalnego posła garwolińskiego, Jana Jezierskiego, z listem polecającym, w którym powiedziano, iż władza wykonawcza dlatego tylko przeszła w inne ręce, aby się nie stała pastwą ludzi, „co zręczni w sztuce kłamstwa, umieją obracać na korzyść swoją szlachetne uczucia narodu”: jakże te szczegóły mocno i rażąco odskakują od tła prerogatyw władczych, jakich nikomu jeszcze w Polsce, nawet Batoremu, nie udało się „wziąć" lub „otrzymać”. I znów wnet, pocztem nieprzerwanym, widoki jedne od drugich jaskrawsze w kolorze, jedne od drugich bogatsze treścią: zgromadzenie posłów na wielką naradę 17 grudnia; manifest cesarski do narodu polskiego i drugi do rosyjskiego (24 grudnia); listy z Petersburga i głosowanie (7-o stycznia 1831) nad ich treścią Rady najwyższej, zwołanej ad hoc przez dyktatora (Czartoryski, Ostrowski, Radziwiłł, Dembowski, Barzykowski); zagajenie wd. 19 stycznia sejmu, złożonego z posłów wybranych przed rewolucyą; aklamacyjna na wniosek Romana Sołtyka uchwała reprezentacyi narodowej zd. 25 stycznia, ogłaszająca „niepodległość” kraju. Od samego rana sala obrad przepełniona. Publiczność zalega wejścia, galerye, krużganki. Liczne grono pań ozdabia trybuny honorowe. Posłowie izby w komplecie. Ostrowski otwiera posiedzenie... Sekretarz odczytuje, wśród lodowatej ciszy, korespondencyę, przeprowadzoną z Petersburgiem. Jezierski zaczyna swą relacyę o dwukrotnie udzielonej sobie audyencyi... Broni zachowania się jego kasztelan Kochanowski, ale bez powodzenia; poseł garwoliński odcina się, jak może. Końcowe wszakże wyrazy sprawozdania wywołują rozjątrzenie. Rozlegają się wołania: „Wojna! wojna!”... „Wniosek Sołtyka!" Ostrowski się waha. W tej chwili siostra jego, pani Michałowa Potocka, obecna na posiedzeniu, przesyła mu z trybuny kartkę skreśloną naprędce: „Zaklinam cię, skorzystaj z chwilowego uniesienia i wnieś... (rzecz o wypowiedzeniu wojny) inaczej nie uznam cię za brata mojego”. Ostrowski, „w którego piersiach, jak się zdawać mogło, dotychczas odbywała się walka między rozsądkiem a popularnością" (Barzykowski), decyduje się. Zabiera głos. W energicznych wyrazach oświadcza, że wojna istotnie staje się nieuniknioną... i sądzi wskutek tego, że należałoby wziąć pod rozwagę wniosek Romana Sołtyka... Popiera marszałka w długiem, wymęczonem opracowaniu, brat jego, kasztelan, a następnie sam wnioskodawca, Sołtyk. Kilku umiarkowańszych posłów żąda przesłuchania komisyi, która propozycyę rozpatrywała. Ale stronnicy pani Michałowej Potockiej, „oceniwszy trafnie, że kwestya niepodległości przepadnie niechybnie, jeśli zyska czas dla zimnej krwi i refleksyi”, sprzeciwiają się przesłuchaniu. Jeden z nich, Jan Ledóchowski, krewny Ostrowskich, „zrywa się z roziskrzonemi oczyma, z płomienistą twarzą”, wysuwa się naprzód izby i silnym głosem wola: „Panowie! panowie! co jest w waszych sercach, niech wyjdzie przez wasze usta!” Rozkrzyżowana postać Ledóchowskiego, jego głos tubalny „sprawiają silny efekt na umysłach, usposobionych do egzaltacyi”. Wznoszą się okrzyki potwierdzenia... Któryś z kapłanów zauważa: „Ależ, mości panowie, w tak ważnych sprawach okrzyki nie stanowią rzeczy, trzebaby przynajmniej głosować”... Lecz poseł Łuszczewski odpiera: „Nie, nie trzeba wcale wotować: okrzyknęliśmy jednomyślnie, więc rzecz uchwalona i skończona”... Zgodzono się. Wotowania nie było wcale. Sekretarz senatu, Niemcewicz, zawezwany do zredagowania odpowiedniej deklaracyi, przyniósł ją natychmiast i odczytał... 

W chwili, gdy sejm, po ogłoszeniu aktu 25 stycznia i po ostatecznem przez Chłopickiego „umyciu rąk“ od dyktatury (podwójnej, najpierw „wziętej później otrzymanej od reprezentacyi narodowej), utworzył (30 stycznia) „Rząd narodowy” stały („wykonawczy i czuwający“), z pięciu członków złożony (Czartoryski, W. Niemojowski, Morawski, Barzykowski, Lelewel), wojska rosyjskie zbliżyły się ku granicom Królestwa. Oprócz sił głównych, w ogólnej sile 150,000 ludzi i 400 armat, trzy oddzielne korpusy przeznaczone zostały do utrzymania w spokoju ziem litewskoruskich. Jądro armii składało się z żołnierza starego, zaprawionego do boju w wojnach perskiej i tureckiej. Wódz naczelny, feldmarszałek Jan Karol-Dybicz Zabałkański (1785-1831), Niemiec szlązki, czy też Szlązak zniemczony, uchodził za najpierwszą powagę wojskową i używany był, oprócz tego, do rozmaitych poufnych poselstw dyplomatycznych. Wkraczali Rosyanie na całej wschodniej linii granicznej od Kowna z północy do Włodawy i Uściługa na południu; dwa główne korpusy, Pahlena i Rozena, przeprawiwszy się przez Narew pod Tykocinem i Surażem, połączyły się w Węgrowie podlaskim 12 lutego – tak, iż odtąd Dybicz każdej chwili pchnąć mógł do walnego boju spoistą masę 80,000 żołnierzy. Za Pahlenem postępował Witt z korpusem jazdy, za Rozenem W. Ks. Konstanty z rezerwami; grenadyerzy ks. Szachowskiego ociągnęli się nieco przy -przeprawie przez Niemen, oglądając się na gwardye, które za nimi prowadził W. Ks. Michał. Osobny korpus Kreutza już wd. 9 lutego zajął Lublin i, wspierany przez Geismara, ostrożnie próbował dostać się pod Puławami na lewy brzeg Wisły. Była to dywersya; za główny teren walki Dybicz obrał północną część Królestwa, najformalniej przyrzekając Cesarzowi, że za miesiąc, za sześć tygodni najdalej, złamie wojsko polskie pod Pragą, przejdzie Wisłę po lodzie i będzie miał czas do Wielkiej nocy należycie wypocząć w Warszawie. Polacy przeciwstawić mogli zaczepce do 80,000 szeregowców starego i nowego autoramentu i dział najwyżej 200; nie posiadali ani wystarczających zapasów broni, ani zdolnych, doświadczonych oficerów niższego stopnia.

Do komendy naczelnej dał się w krytycznej chwili nakłonić Chłopicki, pod warunkiem, że nominalnie dowodzić będzie książę Michał Radziwiłł. Główna część sił zbrojnych, zgromadzona w początkach lutego między Narwią i Liwcem, po długich daremnych pochodach, „jakoby żołnierzowi ochotę do wojny odjąć chciano” (Chrzanowski), składała się z " batalionów piechoty (38,000 ludzi), 70 szwadronów jazdy (10,000 koni) i dział 130. Piechotą, podzieloną na cztery dywizye, dowodzili: Krukowiecki, (1-szą), Zymirski (2-ą), Skrzynecki (3-ą), Szembek (4-ą). Na czele czterech dywizyi jazdy stali pod naczelnem dowództwem Weysenhofa: Jankowski, Suchorzewski, Tom. Łubieński i Kaz. Skarżyński. Najdalej na wschód posuniętemi dywizyami były: piesza Zymirskiego i konna Suchorzewskiego. Za niemi, nieco w tyle, Krukowiecki opierał się o Narew, Szembek o Liwiec; środek zajmował Skrzynecki; jazda Jankowskiego rekognoskowała okolice Pułtuska. Wkrótce powołani zostali: Wojciech Chrzanowski na szefa głównego sztabu, Ignacy Prądzyński na kwatermistrza generalnego, Kołaczkowski na dowódzcę inżynieryi polnej, Konarski na dowódzcę artyleryi, Turno na szefa sztabu jazdy. Na lewym brzegu Wisły, pod generałem Stanisławem Klickim (dowódzcą strzelców konnych, w następstwie po ks. Sułkowskim) było 4 bataliony młodziutkiej piechoty i jazdy szwadronów 28, dowodzonych przez generałów Sierawskiego, Dwernickiego i Dziekońskiego. W Warszawie, okrom 6,000 gwardyi narodowej znajdowały się dwa bataliony piesze i szwadron jazdy; w Zamościu pod Krysińskim cztery bataliony, w Modlinie pod Ignacym Ledóchowskim trzy. Ogólny kierunek nad administracyą i gospodarczą organizacyą obrony obejmuje generał służby czynnej, Morawski, jako minister wojny. 

Wkroczywszy na lewy brzeg dolnego Buga, armia Dybicza maszerowała prosto ku Warszawie za ustępującemi zwolna dywizyami powstańczemu Geismar otrzymał rozkaz obejścia Zymirskiego i odcięcia go od reszty sił polskich. Dobrze pomyślany ten manewr zniweczyła atoli przezorność generała Klickiego, który wcześnie polecił był Dwernickiemu przejść z lewego na prawy brzeg Wisły i śledzić obroty usuwającego się na wschód Geismara. W d. 14 lutego przyszło między Dwernickim a Geismarem do gorącego spotkania pod Stoczkiem, a “pierwsze to starcie i pierwsze zwycięztwo powstańców dodało otuchy całej ich armii“. Dwernicki, spłoszywszy Geismara, zdobywszy na nim dział jedenaście i kilkuset jeńców, sam poniósł straty nieznaczne i natychmiast powrócił na lewy brzeg Wisły, w pomoc Sierawskiemu, zagrożonemu przez korpus Kreutza. Dy bicz tymczasem ciągle posuwał się naprzód. Szedł dwoma traktami: stanisławowskim i kaluszyńskim. Pierwszego przed korpusem Rozena broniła dywizya Skrzyneckiego; na drugim korpus Pahlena parł przed sobą dywizyę Żymirskiego. U utarczkach prawie bezprzerwnych Zymirski mocniej się opierał pod Kobiernem i Jankówkiem (ranieni generałowie Chrzanowski i Czyżewski); Skrzynecki znowu pod Dobrem, na czele ośmiu batalionów, mężnie dzień cały potykał się z Rozenem, który dużo ucierpiał od dział Rylskiego i tyralierki pułkowników Andrychiewicza i Bogusławskiego. W d. 18 lutego dywizya Szembeka połączyła się w Okuniewie ze Skrzyneckim; gdy zaś na Zymirskiego, zbliżającego się do Miłosnej, żywiej nacierać zaczęły połączone korpusy Rozera i Pahlena, Szembek wysunął się mu z odsieczą nieco naprzód i wnet się zawiązał na całej linii morderczy, uporczywy bój pod Wawrem (19 lutego). Polacy, straciwszy półtrzecia tysiąca ludzi, utrzymali się na placu. Dybicz zniewolonym się uczuł powściągać atak i w pozycyi odpornej oczekiwać na przybycie grenadyerów Szachowskiego, przed którym jazda Jankowskiego zwinnemi ruchami na prawem skrzydle głównej armii rosyjskiej maskowała lewe skrzydło polskie (dywizya Krukowieckiego), rozciągnięte w okolicach Kawęczyna i Białołęki. Dybicz, zaniepokojony o Szachowskiego, kazał wojsku wycofać się z pod Wawru. Dla pogrzebania poległych i opatrzenia rannych Rosyanie pierwsi zażądali zawieszenia broni. Ułożył się o nie Witt z Krukowieckim, przyczem, jak podaje Morawski (VE, 345), Witt powitał Krukowieckiego udanem zdziwieniem, że „osiwiały wojownik wmieszać się mógł do insurekcyi zapaleńców”, a Krukowiecki Wittemu, po starej znajomości, odpowiedział sfabrykowanem naprędce zdumieniem, że też „tak dobremu patryocie polskiemu przyszła do głowy myśl odwrotna”. Obie strony odpoczywały dni kilka. 

Walna bitwa grochowska była tylko dalszym ciągiem boju pod Wawrem. Szłoi tym razem Dybiczowi o zdobycie niewielkiego lasku olszowego między Kawęczynem a Grochowem, panującego nad dwiema głównemi schodzącemi się tu drogami. Owego klucza pozycyi polskiej bronił 1-go lutego czwarty pułk piechoty – pułk niegdyś Łukasińskiego, chrztem krwawym zahartowany już pod Dobrem; pod wieczór, po kilkakrotnem odparciu odświeżających się za każdym atakiem batalionów korpusu Pahlena, zdziesiątkowanych czwartaków zastąpiła brygada Antoniego Giełguda z dywizyi Krukowieckiego – i wytrwała do końca na stanowisku. Teraz, po sześciu dniach stypy i uprzątania trupów, feldmarszałek rosyjski zamierzył skupić przeciwko olszynce całą swą artyleryę i rzucić na nią kilka korpusów’ piechoty; czekał w tym celu jedynie na przybycie opóźniającego się wciąż Szachowskiego, co miało nastąpić dopiero 2.5-go lutego z rana. Ale Szachowski, pędząc przed sobą zwinne rekonesansy Jankowskiego, już 24-go ujrzał przed sobą niewielki oddział polski, osamotniony na polach Białołęki. Była to brygada Kazimierza Małachowskiego (z 1-ej dywizyi). Szachowski, mając pod ręką dwie pełne dywizye grenadyerów, uderza bez namysłu i zdobywa Białołękę. Nie stropiło to starego legionisty. Zamknąwszy Szachowskiemu wyjście ze zdobytego miasteczka, przetrzymał go w niem do późnej nocy. W nocy tymczasem Krukowiecki przyprowadził Małachowskiemu brygadę drugą-Giełguda właśnie (podwawerską), i gdy nad ranem bój się wznowił, a Szachowski, szarpany działami kapitana Brzozowskiego, party bagnetami jednego z batalionów pułku piątego, ustępował z Białołęki z pośpiechem, zapowiadającym straty olbrzymie, niezbędność wsparcia i ocalenia grenadyerów zniewoliła Dybicza do rozpoczęcia ognia wcześniej, niż zamierzał, na całym froncie bojowym. Nie było to i Polakom po sercu: zaledwie bowiem od godzin kilku przemyśliwać zaczęli nad wzniesieniem tu i owdzie jakiegoś szańca, jakiejś zasłony sztucznej. Rozłożyli się poprostu pomiędzy bagnami, wzdłuż rowów i zapuszczonych kanałów: Żymirski i Skrzynecki na czele, na prawem skrzydle Szembek, oparty o łachy Wisły przy Sakiej Kępie, Krukowiecki na skrzydle lewem, w Białołęce; z tyłu, za Skrzyneckim- jazda, podzielona teraz na dwa korpusy, Łubieńskiego i Umińskiego (ten drugi świeżo „przybiegł na pole walki na rozstawionych koniach, z więzień pruskich”). Chłopicki umieścił się w jednej z najdalej ku strażom przednim wysuniętej siedzibie wiejskiej, czyhając-według złowrogiej swej formułki-na sposobność zabastowania gry, po ubiciu Dybiczowi jakichś tysięcy dziesięciu, dwunastu... 

Była godzina 10 zrana, gdy działa Dybicza zagrały na wszystkich wydatniejszych wypukłościach płaskiego widnokręgu Grochowa. Pod ich osłoną feldmarszałek ponownie pchnął na szynkę uzupełniony, odrestaurowany korpus Rozena. Tym razem w lasku i przed nim zasiadła brygada Rolanda (z dywizyi Zymirskiego), oparta skrzydłami o baterye: Piętki, Rzepeckiego, Turskiego, Niej manowskiego na prawo, Nieszokocia, Sałeckiego, Rylskiego na lewo. Szesnaście batalionów trzeba było zużyć niemal zupełnie dla opanowania jednej tylko krawędzi Olszynki; obsadzono ją natychmiast liczną, przemagającą artyleryą. Otrzymawszy rozkazodebrania bądź cobądź straconego stanowiska, dywizya Żymirskiego rusza naprzód „zdmuchnąwszy proch z panewki”, ale w szalonym ogniu armatnim topnieć zaczyna w oczach; Żymirskiego, któremu kula oderwała ramię, zastępuje ze swoją dywizyą Skrzynecki. Otrzymuje i Rożen posiłki. Po trzykroć Polacy z bagnetem w ręku wchodzą do lasku, i po trzykroć z tego piekła wyparci, wracają do niego z zaciekłością jakby zaczadzoną od krwi parującej. Chłopicki porywa pułk grenadyerów Szembeka; przy nim, na czele kolumn skupionych naprędce z przemieszanych dywizyi drugiej i trzeciej, stają Prądzyński, Milberg, Skrzynecki i przez stosy trupów wdzierają się w sam gąszcz pułków rosyjskich, zalewających Olszynkę. Po krótkiem, straszliwem zwarciu się – piechota rosyjska ostatecznie zdaje się być wypchniętą na obnażone pola Wygody... Jazda Łubieńskiego trzyma teraz w swem ręku zwycięztwo: nagli ją do szarży Chłopicki – ale w tej chwili traci trzeciego z rzędu pod sobą konia i, rażony granatem w obiedwie nogi, opuszcza pole bitwy. Formalista Łubieński dopomina się u Radziwiłła o potwierdzenie rozkazów Chłopickiego; czeka, zwleka, aż dopóki moment decydujący nie przeminął. Nie wróci już. Polacy nie mają rezerw. Rosyanie odnawiają swe siły, doczekawszy się nareszcie Szachowskiego, wypartego z Białołęki i usiłującego teraz wbić się klinem pomiędzy lewe skrzydło Skrzyneckiego, a prawe Krukowieckiego, gdzie była znaczna luka, której jazda Umińskiego zapełnić nie mogła. Wprawdzie, Krukowiecki wysłał w pościgu za Szachowskim brygadę Giełguda, lecz z dobrą połową swej dywizyi pozostał na miejscu, bez ruchu, na złość może Chłopickiemu stosując się zbyt literalnie do unieważnionego przez wypadki zlecenia pilnowania drogi do Jabłonny, wcale obecnie już nie zagrożonej. Ażeby zamknąć otwór, wypadło ścieśnić linię bojową i tym sposobem Olszynkę opuścić. Dy wizy e Szembeka i Skrzyneckiego wydostały się z lasku nie bez trudu i strat ciężkich, choć cofały się porządnie, zwolna, walcząc bez przerwy. W głównym sztabie Dybicza odwrót ten wzięto za oznakę porażki i popłochu. Trzy dywizye jazdy Witta (kirasyerska, huzarska, ułańska) nie idą za przykładem Łubieńskiego. Uderzają bez dłuższego namysłu na dywizyę Szembeka, wywracają ją pędem szalonym i, poparte artyleryą konną, przedzierają się aż pod samą Pragę. „Wśród ludności Warszawy, przyglądającej się olbrzymiej walce z brzegów rzeki, z okien i dachów, powstaje okrzyk przerażenia; konsul pruski, gotowego już mając gońca, wyprawia go do Berlina z wieścią, że Warszawa zdobyta... Wtem baterya Skalskiego miesza szyki wciąż galopującej konnicy; ośmiela się oszołomiona i trochę potłuczona piechota Szembeka; podsuwają się ze swemi bateryami Piętka, Konarski, Masłowski; brygada jazdy rezerwowej Kazimierza Skarżyńskiego wrzyna się w środek szwadronów kirasyerskiego pułku księcia Alberta, tworzącego czoło kolumny... Opadnięta z tyłu i boków konnica wracać musi prawie stępa pod ulewą pocisków... Bitwa kończy się o zmroku kanonadą więcej roztętnioną niż szkodliwą. Przed północą wódz naczelny, z obawy zapowiadającej się odwilży i zniesienia przez lody mostów na Wiśle, coby armię polską odgrodziło od żywności, lazaretówi zapasów amunicyi, zarządził odwrót do Warszawy, który się odbył bez alarmów i niespodzianek. Pobojowisko grochowskie zostało przy wojskach cesarsko-rosyjskich. Na Pradze Polacy pozostawili 2,000 żołnierza, dział 35 i most nierozebrany. 

Dlaczego Dybicz nie ścigał powstańców? – Straty, które w kilku dopełniających się wzajemnie raportach podał feldmarszałek (do 15,000) były bezwątpienia ciężkie; ale i Polacy, w stosunku do swoich sił, blizko o połowę mniejszych, mieli co opłakiwać; ubytek ich (9 do 10 tysięcy na polu walki), wraz z rannymi i chorymi po szpitalach warszawskich obliczano powyżej 14,000. Odtąd w Petersburgu niezadowolenie z działalności feldmarszałka rośnie, nietylko po każdej niefortunnej potyczce, ale i po każdem powodzeniu wojsk cesarskich. Wina Dybicza miała charakter wyłącznie papierowy, kancelaryjny – pochodziła z utartego, rutynowego trybu składania sprawozdań. Ukrywano lub zmniejszano uchybienia, a tembardziej klęski własne, podnoszono zaś straty przeciwnika i zadane mu ciosy. Tym sposobem każdy skutek dalszy, oczekiwany w Petersburgu na mocy faktów poprzednio niby to dokonanych, zawodził stale. W bitwie grochowskiej np. Polacy, według doniesień pierwotnych, byli niemal zmiażdżeni, i nic dziwnego, że Cesarz, po kilku dniach daremnego oczekiwania na zamknięcie kampanii, pisał: „Niepodobna prawie uwierzyć, aby po takiej porażce nieprzyjaciel mógł ocalić swą artyleryę i schronić się do Warszawy, mając jeden tylko most... Można się było spodziewać, że ujrzymy powtórzenie się katastrofy Berezyńskiej. Straciliśmy 8,000 ludzi – i oprócz straty mniej więcej równej u nieprzyjaciela, niema żadnego innego skutku. To bardzo smutne”. Nie zbywało wprawdzie i w Warszawie na inkryminacyach, ale współrzędnie, przyznawszy się do błędów, starano się je naprawić. Na miejsce nieudolnego Radziwiłła powołano do buławy hetmańskiej Skrzyneckiego (26 lutego), którego dywizyę oddano Kazimierzowi Małachowskiemu; zbyt skrupulatnego (gdziekolwiek chodziło o nieczynność) Krukowieckiego zrobiono gubernatorem Warszawy; dywizyę po nim wziął Rybiński. Żymirskiego zastąpił Giełgud; Szembekowi, który podczas nawałnicowej szarży Witta „za długo przeleżał w rowieu, odebrano komendę i powierzono ją Milbergowi, z uwagi, że w krytycznej chwili ostatniego ataku na Olszynkę grochowską nie wahał się ująć za karabin jak prosty szeregowiec. Przewidując, po bitwie grochowskiej, długą jeszcze i upartą walkę, Dybicz próbował najpierw układów i wystosował do komendanta twierdzy modlińskiej list namawiający do kapitulacyi, ale otrzymał odpowiedź niepomyślną. Kazał Kreutzowi, gojącemu rany swojego korpusu w Lubelskiem, zająć Puławy, których nie opuszczały matka, żona i siostra prezesa rządu powstańczego, Czartoryskiego. Wykonania tego projektu, który w Europie wywołał niekorzystne wrażenie „podjął się siostrzeniec księcia Czartoryskiego, Adam ks. wirtemberski – Dwernicki jednak zmusił go do odwrotu” (Smoleński, IV, 85). Wreszcie, nie odważywszy się atakować Warszawy z prawego brzegu Wisły, od strony Pragi, feldmarszałek postanowił dostać się na brzeg prawy; zamiast jednak skoncentrować w tym celu swe siły, rozdrobił je po całej niemal wschodniej połowie Królestwa. Kreutza posunął za Dwernickim pod Zamość, Rozenowi i Geismarowi polecił obserwować Warszawę, gwardye pozostawił w Augustowskiem, około Rajgrodu – i dopiero z resztą swojego wojska, rozwleczonego aż do Siedlec, sposobił się do przeprawy przez Wisłę pod Tyrzynem. Spostrzeżono się na tem rozprzężeniu w sztabie polskim i zdecydowano się podjąć kroki zaczepne. Nie wszystkie powzięte wówczas postanowienia były trafne. Plan Chrzanowskiego wyparcia gwardyi na Litwę i przeniesienia tam teatru wojny odrzucono i zgodzono się natomiast na wyprawienie Dwernickiego z garścią 6,000 ludzi na Wołyń. Po potyczce pod Kurowem i zajęciu Lublina, Dwernicki w d. 11 kwietnia przeszedł Bug, złamał w tydzień potem pod Boremlem zastępującego mu drogę Rtidigera, ale otoczony wkrótce przez przemagające siły rosyjskie, cofnął się ku granicy austryackiej i rozbrojony został w Galicyi. Pomyślniej nieco na pozór wypadła wyprawa główne mi siłami na obserwacyjne korpusy Geismara i Rozena, podjęta według planu Prądzyńskiego. Dla odwrócenia uwagi Rosyan Skrzynecki wyprawił Umińskiego za Modlin jakoby przeciw gwardyom, przy sobie zaś zgromadził 30,000 piechoty, 6 tysięcy jazdy, dział 116, okrył słomą most warszawski i w cichości, o trzeciej w nocy z 30 na 31 marca przeprawił dywizyę Rybińskiego rogatkami ząbkowskiemi na tyły Geismara, rozłożonego po polach grochowskich; sam ze starą dywizyą Giełguda i nową Kamieńskiego oraz z rezerwą jazdy Skarżyńskiego staje u rogatek grochowskich. Oskoczony z kilku stron naraz Geismar pierzcha, ostrzeżony jednak jego klęską Rożen zbiera swój korpus na wyniosłościach pod Dębem Wielkiem i unika zagłady zupełnej. Dalszemu postępowi Skrzyneckiego stają na zawadzie najpierw święta Wielkanocne (4 kwietnia), następnie ta okoliczność, że plan Prądzyńskiego – nie prowadził nigdzie. Orężny popis pod Iganiami (10 kwietnia) przy Siedlcach otwierał wprawdzie drogę do Drohiczyna, Bielska i Brześcia (który wówczas nie był jeszcze twierdzą), ale w pochodzie tym gwardye zaskoczyćby mogły Polaków z flanki lewej (od północy), Dybicz zaś, którego przygotowaniom do przeprawy przez górną Wisłę Chrzanowski ze Skarżyńskim przyglądali się z pod Żelechowa i Garwolina – porzucił Tyrzyn i był już w Łukowie. Skrzynecki losów kampanii nie chciał stawiać na jedną kartę, bał się przytem zaczepiać Dybicza z powodu grasującej w jego obozach cholery – i wrócił do Warszawy. Obie wojujące strony były teraz w równym kłopocie, co robić dalej. Skrzynecki liczył na opiekę Opatrzności i interwencyę Europy, zaś o Dybiczu ks. Szczerbatow najkategoryczniej utrzymuje, że stracił głowę do reszty i w listach do Cesarza jął teraz w czwórnasób mnożyć siły i nawet rozum powstańców. Cesarz o ile mógł łagodził i powstrzymywał wybuchy tego pesymizmu, podejrzanego o tyle, że go poprzedzał równie przesadzony optymizm. „Niech się dzieje wola Boża! – odpowiadał na raport o zniweczeniu korpusu Rozena. Ale pozwól pan wyrazić zdziwienie i żal, że w tej nieszczęśliwej wojnie donosisz mi częściej o klęskach, niż o zwycięztwach, że w 180,000 ludzi nie możemy Bezczynność.nic zrobić 80 tysiącom, że nieprzyjaciel wszędzie jest liczniejszy, a przynajmniej równy liczebnie, a my prawie wszędzie słabsi stajemy wobec niego”. 

Innym znów razem, na widok nieczynności Dybicza w Siedlcach, po wyrzeczeniu się przeprawy przez górną Wisłę, Monarcha wręcz oskarża feldmarszałka o nieudolność. “Wszystko to jest niewytłumaczone – powiada – i bardzo źle rokuje nam i armii, którą pański brak decyzyi, marsze i kontramarsze nużą, wyczerpują i męczą; straci ona ufność do swego wodza, gdyż nie widzi żadnych rezultatów swych wysileń, prócz nędzy i śmierci“. Zęby jednak nie rzucać wodza Zabałkańskiego na pastwę ostatecznego zwątpienia i rozpaczy, Cesarz, po naradzie z hr. Paskiewiczem-Erywańskim, umyślnie w tym celu wezwanym do Petersburga, zaproponował Dybiczowi przeprawę na lewy brzeg Wisły, nie u górnego lecz u dolnego jej biegu. Dybicz, otrzymawszy tak jasno sformułowaną wskazówkę, ożywił się niezmiernie – za wiele wszelakoż. Wydało się mu, że przejście przez Wisłę w obrębie Królestwa Polskiego, objętego pożarem, naraża armię na zgubę niechybną. Budować mosty i przeprawiać się po nich na tak szerokiej rzece pod ogniem nieprzyjaciela-robić to mógł Napoleon, ale i on wtedy tylko, gdy obrane miejsce przeprawy mogło być zamaskowane fałszywemi demonstracyami na rozległej przestrzeni; w danym zaś wypadku nie mogło być nawet mowy o rozległości na tak małym wycinku wiślanym jak od Modlina do granicy pruskiej. Zresztą po co tu nowe mosty? – rozumował sobie Dybicz. Jest przecież jeden most stały, wyśmienity, osłonięty działami twierdzy toruńskiej; przekroczyć tylko trzeba granicę pruską i kęsek ziemi nie należącej do Rosyi. I oto żądanie w tym sensie, cokolwiek być może za twardo zredagowane w sztabie Dybicza, wysłano niezwłocznie do Berlina na ręce ambasadora rosyjskiego, Alopensa. 

Rząd pruski i w ogólności Prusacy nie żywili w sobie względem powstania polskiego życzliwości większej nad wytkniętą przez wielowiekową politykę krzyżacką. Nie trzeba więc upatrywać szczególniejszej jakiejś niechęci do Rosyi w gwałtownem oburzeniu, z jakiem nad Sprewą spotkano żądanie Dybicza. Pruski minister życzliwość spraw zagranicznych ks. Wittgenstein wyraził Alopensowi niezmierne zdziwienie z powodu tak niesłychanej propozycyi, zaś król pruski kazał zaraz odpowiedzieć pełnomocnikowi rosyjskiemu, że w danym razie zmuszony będzie zgromadzić 400.000 bagnetów w Księstwie Poznańskiem dla zapobieżenia następstwom wkroczenia armii rosyjskiej na terytoryum państwa pruskiego. W sprawę wdała się z uprzejmościami dyplomacya, odwołano się do stosunku pokrewieństwa między dwoma domami panującemi i rozdrażnienie uśmierzono. Zanim to jednak nastąpiło, zupełnie kto inny nadbiegł Dybiczowi z pomocą... 

* * * 

W ciągu półtoramiesięcznych przenosin Dybicza z pod Pragi ku górnej Wiśle, z nad górnej Wisły w stronę Brześcia lit. i Siedlec, Polacy odnieśli bardzo znaczne korzyści. „Przeprawa przez górną Wisłę armii rosyjskiej-pisze Prądzyński – została udaremnioną; dziesięć chorągwi zabranych, około trzydziestu armat zdobytych, szesnaście tysięcy jeńców wziętych do niewoli i przeprowadzonych przez Warszawę, stanowiły rezultat, którego się nie spodziewano” (str. 105). Nietylko topografia, zastawiająca na tyłach cofającej się armii Dybicza niebezpieczne sidła rzek i błot, lecz poniekąd cała przyroda („mrożąca jeszcze lub odwilżą srożąca się na widowni wschodniej" ) zdawała się zachęcać Skrzyneckiego do zaczepki wszystkiemi siłami na wszystkich punktach naraz, – „z kopyta, a bez tornistrów" . Prądzyński zapewnia że po kilka i kilkanaście razy podawał Skrzynecki odpowiednie projekty bitew walnych, akładąc nacisk na tę swoją pomysłową płodność, autor „Pamiętnika"  zdawał się być najświęciej przekonanym, iż pisał akt oskarżenia przeciw swojemu naczelnemu wodzowi. Rzeczywiście rezultatem narad była bezczynność dalsza: gawędzono, spierano się, kłócono – i tyle tylko... 

W parę tygodni po rozprawie pod Iganiami opinia publiczna w Warszawie zniecierpliwiła się bezczynnością Skrzyneckiego więcej jeszcze być może, niż Cesarz Mikołaj „brakiem decyzyi"  Dybicza. Prądzyński nakłonił nareszcie polskiego kunktatora do zrobienia, – drogą na Serock – tej samej mniej więcej próby co z Rozenem – z gwardyami, rozłoźonemi obecnie (w początkach maja) pod dowództwem W. Ks. Michała Pawłowicza w okolicach Nura, Zambrowa i Łomży. Sądził Prądzyński, że po rozproszeniu gwardyi można będzie wysłać na Litwę jakiś korpus kilkutysięczny i wrócić znów do Warszawy. Jak widzimy, był to dawny projekt Chrzanowskiego, zmodyfikowany i odnowiony w warunkach bez porównania gorszych, gdyż Dybicz, zajęty przeprawą przez górną Wisłę, oddzielony był od gwardyi sporą przestrzenią błot i roztopów przedwiosennych, teraz zaś, wśród „wywczasów Siedleckich" , gdy gleba podeschła na słońcu, znajdował się niemal w bezpośredniej styczności z korpusem W. Ks. Michała. Czy gwardye stawić będą opór, czy zostaną pobite lub się cofną, główna armia rosyjska zawsze z łatwością zaszachuje wyprawę polską z boku lub z tyłu. I tak się też bez mała stało. Wielki książę szybko przed pościgiem wycofał się ku Tykocinowi, zostawiając korpusowi ułanów Dezyderego Chłapowskiego wolną drogę przez Księżopol i Bielsk na Litwę, gdzie niebawem wszystkie tego rodzaju zasiłki drobne (Giełgud, Dembiński) spotka ten sam los co i Dwernickiego na Wołyniu. Tymczasem wracający z wyprawy Skrzynecki „wpadł w pułapkęw, która spowodowała jedną z najkrwawszych bitew. Dybicz w d. 26 maja uderzył na Polaków pod Ostrołęką w chwili, gdy kończyli swą przeprawę przez Narew i zabierali się do odpoczynku.

Odcięta, bez amunicyi, na lewym brzegu Narwi dywizya Giełguda pomaszerowała niebawem, na mocy rozkazu przywiezionego jej przez Dembińskiego, za Bug i Niemen. Reszta wojska polskiego rozsypała się na brzegu prawym; „żołnierz kąpał się, prał bieliznę, gotował strawę, konie były rozsiodłane, parki artyleryi na drodze do Różana i Makowa. Dybicz nie zamierzał podobno staczać dnia tego walki. Wtem zrana około dziewiątej (26 maja) opóźniona na brzegu lewym, w samem miasteczku, brygada Bogusławskiego, stanowiąca tylną straż Łubieńskiego, „pociągnęła za sobą na mosgrenadyerów Szachowskiego" ... W sztabie Skrzyneckiego osądzono, że należałoby garstkę tę wrzucić do wody. Sił jednak wystarczających nie było pod ręką, strzelanie się przeciągnęło i Rosyanie mieli czas zatoczyć kilkanaście bateryi większego kalibru na wzgórza przeciwległego wyniosłego brzegu. O jedenastej spora część wojska rosyjskiego pod osłoną skrzyżowanego artyleryjskiego ognia już się umocowała na prawem plaskiem pobrzeżu Narwi. Napróżno Skrzynecki wyprawiał batalion za batalionem, szwadron za szwadronem przeciwko tym „placówkom straconym" , skazanym na nieuniknioną zagładę w razie masowego natarcia. Niepodobna było skleić jakiejkolwiek masy z rozproszonych po zaroślach żołnierzy, zwłaszcza, że przez „niepojętą niedbałość nie rozdano jeszcze dnia tego chorągwi wojskowych" (Morawski, VI 379). Straty były znaczne (do 8,000), wojsko zupełnie wyczerpane, zniechęcenie powszechne. Skrzynecki, nakazawszy odwrót, „siadł z Prądzyńskim do powozu i odjechał" ; w sprawozdaniu z Różana wyznał otwarcie, że poniósł „klęskę najhaniebniejszą" ... Armia bez pośpiechu, ale też i bez wielkiego ładu, podążyła za 'wodzami. Dybicz i tym razem w pogoń za nią się nie puścił. Okoliczność ta zniecierpliwiła do reszty Cesarza Mikołaja. Ocalenie gwardyi przypisał wyłącznie przytomności W. Księcia Michała. „Wyznaj pan- strofował feldmarszałka w liście zd. 26 maja-że nie jest to twoją zasługą, iż gwardye nie są zniszczone przez Polaków, gdyż robiłeś wszystko, co było można, aby ten wyborowy korpus padł ofiarą... Wątpię, czy mógłby kto pana pojąć”... A po bitwie ostrołęckiej, w liście zd. 13 czerwca: „Nie mogę zrozumieć, jakim cudem Polacy uszli cało z pobojowiska. Wszystkie listy z Warszawy donoszą jednozgodnie o zdziwieniu i radości Polaków, że ich pan nie ścigałeś. Teraz będą mieli dość czasu, by wynagrodzić sobie straty, oszańcować się, słowem, zatrzeć ślad swej klęski”... 

Posunąwszy się z armią pod Pułtusk, feldmarszałek zmarł w Kleczewie, 13 czerwca. Nominacya jego następcy, hr. Paskiewicza Erywańskiego, była już gotowa – i odtąd ton korespondencyi Cesarza Mikołaja zmienia się zupełnie. Pochodziło to ztąd, że nowy wódz przybył z planem szczegółowo opracowanym i przyjętym w Petersburgu. Jakoż natychmiast, po przybyciu do Pułtuska, Paskiewicz wydał swej armii rozkazy, posuwające ją w najprostszej linii ku granicy pruskiej. Jednocześnie dwa oddzielne korpusy, Gołowina i Rudigera otrzymały polecenie zabawiania i odciągania Polaków, pierwszy w Lubelskiem i Podlaskiem, drugi nad górną Wisłą, około Józefowa i Kazimierza. Hr. Toll, szef sztabu Paskiewi-Paskiewicz. cza, i generał Neidhardt, jego kwatermistrz główny, utrzymują wprawdzie, że dyspozycye, wydane w tym celu przez Paskiewicza, niemożliwemi były do wykonania „bez przymierza z Polakami”. Ale faktem jest, że armia rosyjska dopięła swego, pomimo, iż pochód jej z Pułtuska do Płocka i ztąd przez Lipno nad dolną Wisłę „podobnym był do rozsypki nowej u (Toll), drogami niemożliwemi do przebycia, po groblach i mostach doszczętnie popsutych od nieustającej prawie ulewy. W Osieku, o dwie wiorsty od granicy pruskiej, w miejscowości, która, jak to Paskiewicz zawczasu wyświetlił przed Cesarzem, „na naszych mapach pokazaną była jako należąca do Prus, faktycznie jednak wchodziła w obręb Królestwa l3olskiegow-zmęczone i zdziesiątkowane chorobami wojska nie miały co jeść, zbliżywszy się ku przeprawie. Pomimo usiłowań Peukera i Tęgoborskiego, wysłanych do Prus dla zakupu w Gdańsku i Toruniu żywności i furażu, pomimo zgromadzenia i nabycia w Poznańskiem na własność 4,000 wozów, zajętych bez przerwy dostarczaniem nad granicę ziarna i mąki, pomimo usilnych zabiegów dyplomacyi rosyjskiej w Berlinie, Paskiewicz nie mógł ręczyć Cesarzowi, czy, dociągnąwszy do Wisły pod samą granicą, znajdzie tam cokolwiek do włożenia w usta zgłodniałemu żołnierzowi. Przytem Toll codzień z rana powtarzał w sztabie jedną i tę samą piosenkę: „a co będzie, jeśli, dotarłszy wcześnie do prawego brzegu Wisły, ujrzymy na jej brzegu lewym jakiś korpusik polski, wychylający się z lasów od strony Kutna, Sochaczewa i Ło wieża? “... 

Ale się nie wychylił nikt. Zwiady kozackie w dniach 13-14 lipca doniosły, że lewy brzeg zupełnie pusty. Parę czat, rozstawionych w pobliżu Raciąża, rozpędzić się dadzą bez trudu. Pospolite ruszenie, o ile się gdzie zebrało, rozeszło się samo-do żniw. Generał Dehn żywo zaraz zakrzątnął się około budowania pływającego mostu, który był gotów 16-go. Atoli i most, wobec całkowitej bezbronności przeprawy, okazał się zbytecznym. Przepływano rzekę na promach, szukano najbezpieczniej brodów, niby podczas zwykłych ćwiczeń. Pierwsza na lewy brzeg dostała się 2-a brygada 2-ej dywizyi pieszej pod generałem Gurko. Korpusy pojedyńcze, po przeprawie, wypoczywały jak na majówce... Kampania polska 1831 r. widocznie miała się ku końcowi, skończoną nawet była. Urywki jej epilogowe pozbawione są głębszego znaczenia historyczno-politycznego. Niedołężna wycieczka generała Antoniego Jankowskiego przeciwko Rüdigerowi, łatwe tryumfy Chrzanowskiego i Skrzyneckiego nad Gołowinem, demonstracye Milberga dokoła Modlina na lewem skrzydle pochodu Paskiewicza ku granicy, powrót Dembińskiego z Litwy, po bezecnem cofnięciu się do Prus oddziałów Giełguda, Chłapowskiego i Rolanda, dymisya, udzielona przez Sejm Skrzyneckiemu (11 sierpnia), rozruchy uliczne w Warszawie i wieszanie wd. 15 sierpnia więźniów politycznych, posądzonych na oślep o zdradę (Jankowski, Bukowski etc.), w ohydnej spółce z Ilankiewiczami, Petrykowskimi, Szlejami, Birnbaumami i t. p., wreszcie powołanie generała Jana Krukowieckiego na prezesa rządu i wyjście z Warszawy, przed samem jej oblężeniem, generała Ramorino w 20 tysięcy żołnierza, pod dobrym pozorem skończenia raz przecie z korpusem Rozena w Siedleckiem-to są już tylko przygotowania do pogrzebu, preludya żałobne ostatniego aktu tragedyi, której bohaterem prawdziwym: Prądzyński, jako twórca zasadniczego planu wojny wyłącznie odpornej. W przebiegu faktycznym rozwiązanie owo tak się oto przedstawiło światu, całkiem już zobojętniałemu pod koniec widowiska: 

Równo ze świtem 6-go września dwieście dział bić zaczęło w odosobnione i rozpierzchłe przednie szańce i reduty warszawskie. Po dwugodzinnej kanonadzie nastała cisza przerażająca. Bem pobiegł na wieżę luterską, żeby sytuacyę dokładniej rozpoznać. Zdała, na widnokręgu zachodnim postrzegł gęste kolumny szturmowe, posuwające się w stronę Woli i najbliższych od niej nasypów ziemnych. Cienki, szeroko rozpostarty wachlarz ochotników, w żywym, podnieconym biegu poprzedzał grubą, ruchomą ławę atakujących... Zawrzało nagle dokoła szańca 57-oz przodku Woli, o kilkadziesiąt sążni przed nią położonego, i 54-o między drogami raszyńską i wolską. Cztery działka i wątły półbatalion szańca 54 niedługo się opierały. Słabszą jeszcze była załoga okopu 57. Padły oba posterunki, wysadzone w powietrze lub wycięte bez żądanego pardonu. Obok dymiącego jeszcze szańca 54, kolumny szturmujące zajęły szaniec 55, pusty, w stronę Woli więcej posunięty. Zatoczono niezwłocznie działa na trzy zdobyte pozycye, stanowiące asekuracyę głównej reduty wolskiej i tym sposobem odrazu osaczono nietylko front ale niemal tyły Woli, której przykop nie był wykończony ani opalisadowany, a miał do swej obrony zaledwie 10 armatek rozmaitego kalibru i ludzi 1.660. Pochwili skrzyżowany ogień stu kilkunastu dział otoczył Wolę wieńcem nieustających błyskawic. Odsiecz natychmiastowa stawała się niezbędną, gdyż „był to klucz całej pozycyi“. Ale po szeregu ostatnich zmian w rządzie i naczelnem dowództwie nie wiedziano istotnie kto ma rozkazywać, a kto słuchać. Każdy strzegł tylko siebie, i Wola ginęła w oczach całej armii powstańczej, oczekującej na rozwiązanie dramatu w szyku bojowym, z bronią u nogi, wzdłuż drugiej linii obrony. Dowódzca lewego skrzydła, Umiński, zakłopotany demonstracyami pod Rakowcem i Królikarnią, rozkazu mianowanego świeżo wodza, Małachowskiego, nie usłuchał; dowódzca prawego skrzydła Dębiński, po namyśle, zdecydował się wysłać w pomoc reducie wolskiej jeden batalion, który też stopniał w ogniu jak świeca, nie dobiegłszy wpół drogi. Inni dowódzcy spoglądali w milczeniu i bezradnie. Prezes rządu Krukowiecki certował się właśnie z Sejmem i niecierpliwie oczekiwał od niego pełnomocnictwa, „siedząc w fotelu przed swą rezydencyą”. Artylerya polska, zgromadzona zaraz za rogatką wolską, w polu, na lewo od gościńca, w rozwiniętym szyku z zapalonemi lontami, oczekiwała na swego komendanta, Bema, który się w mieście zawieruszył... Zjawił się dopiero wtedy, gdy Wola upadła, porwał z sobą dwanaście dział i, poparty przez kilka batalionów prawego skrzydła, usiłował dotrzeć do straconej reduty. Ale dwanaście świeżych batalionów gwardyi wyskoczyło z zasadzki na spotkanie spóźnionej odsieczy. Wszczęła się rzeź straszliwa, wśród której Polacy potrzykroć docierali do samych okopów... 

Oczekiwać dłużej na pełnomocnictwo Krukowiecki nie miał już potrzeby. Nazajutrz tedy, wśród posępnego oniemienia zawieszonej na parę godzin broni, Krukowiecki z Prądzyńskim udał się do obozu rosyjskiego i po gwałtownej dyskusyi, jak nas zapewnia Smoleński, którego słowami zamykamy historyę tej wojny (IV, 93) „wystawił Paskiewiczowi akt, którym cały naród polski poddawał Cesarzowi bez żadnych warunków”. Sejm powołał na prezesa rządu Bonawenturę Niemojowskiego. Ponieważ zaś, z drugiej strony, obrona dalsza była już niemożliwą, wódz naczelny, Małachowski, zawarł z Paskiewiczem kapitulacyę wojskową, której mocą Warszawa się poddaje pod warunkiem, iż wojsko i urzędy cywilne otrzymają 48 godzin czasu na przeniesienie się na Pragę. Nazajutrz, 8 września, armia rosyjska wkroczyła do Warszawy. Sejm, władze rządowe, wojsko, znaczna liczba obywateli udała się z Pragi do Modlina, następnie do Zakroczymia i Płocka. Były jeszcze podawane rozmaite projekta prowadzenia wojny. Małachowski usunął się dobrowolnie, jego miejsce zajął Maciej Rybiński. Ramorino złożył broń na terytoryum galicyjskiem. Reszta wojska polskiego, do 20.000, wraz z Rybińskim, Sejmem, władzami rządowemi, wd. 5 października przeszła granicę pruską w pobliżu Swiedziebna i Rypina; broń złożyła pod Brodnicą. Modlin zaniechał obrony 8 października; Zamość z dowódzcą swoim Krysińskim poddał się dopiero we dwa tygodnie później.