IV. Czasy Wielopolskiego

Bledną atoli i metafory wszelkie na odgłos przyśpieszonego tempa, z jakiem pogalopowały wypadki od pamiętnej doby wezwania Wielopolskiego na zamek i powierzenia mu, za poradą naczelnego prokuratora senatu, Juliusza Enoch a, stanowiska dyrektora Komisyi wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Wszczął się rodzaj wyścigu dwóch lokomotyw na torach niewykończonych, błyskawicznie improwizowanych i nawzajem wszędzie z sobą się krzyżujących: z jednej strony szumna, imponująca nawałnica reform, z drugiej huczna zawierucha manifestacyi opozycyjnych – i w rezultacie w pierwszym zaraz konkursowym biegu starte zostało na miazgę Towarzystwo rolnicze (6 kwietnia 1861). Trudno dziś naturalnie wyśledzić i osądzić, kto tu zaczynał, kto kończył, komu się dostały cięgi najdotkliwsze: wielopolszczyzna czy mierosławszczyzna. Kłębiło się to i zataczało kupą chaotyczną, z przerwami nieprzewidywanemi, z wybuchami obstalowanemi na miesiąc zgóry: straż bezpieczeństwa publicznego pod wodzą akademika, delegacya obywatelska miasta Warszawy, obradująca pod przewodnictwem generał policmajstra Paulucci‘ego, Bada stanu przywrócona (26 marca) po dwudziestu latach nieistnienia, dymisya Muchanowa, mowa Wielopolskiego do kleru o rządzie w rządzie, zaprowadzanie samorządu wiejskiego i miejskiego, z obieralnemi radami municypalnemi, gubernialnemi i powiatowemi, zwoływanemi dorocznie i cokwartalnie i dyskutującemi przy drzwiach zamkniętych, strzały kwietniowe, zwinięcie okręgu naukowego, projekt równouprawnienia żydów, zatarg ze studentami o granice własności prywatnej i narodowej, choroba i śmierć ks. Gorczakowa, militarna namiestnicza tymczasowość generała Suchozaneta, spory jego z Wielopolskim, krótkie rządy schorzałego hr. Lamberta, pogrzeb arcybiskupa Fijałkowskiego, zgon wojennego gubernatora i dyrektora komisyi spraw wewnętrznych Gerstenzweiga, znów tymczasowość Suchozaneta, Dymisya dymisya Wielopolskiego, wyjazd jego do Petersburga, tryumf hr. Lüdersa, jako namiestnika i barona Kruzensteina jako dyrektora S18° spraw wewnętrznych. A dalej co? – O dwa kroki nie dojrzałbyś tego przed sobą. Dopiero w d.1 (13) listopada 1861 wysłaną została do Petersburga pierwsza „tygodniówka” (siedmica) nowomianowanego przyszłego redaktora „Warsz. Dniewnika” M. I. Pawliszczewa; odtąd chronologicznie przynajmniej zdarzenia-jakoś się z sobą kleją. Siedmiodniowe te relacye wyszły z druku w r. 1887 (Petersburg, typografia Bałaszewa, tomów dwa, str. 257 i 399), godzi się więc parę choć wierszy dosłownie przytoczyć z ich wstępu: „W Warszawie cisza. Obozy, rozpostarte na placach i patrole, poprzedzone przez dwóch kozaków z zarzuconemi na plecy pikami, snują się we dnie i w nocy na ulicach, przypominając mieszkańcom, że miasto jest w oblężeniu. Wypadki wykroczenia przeciwko przepisom stanu wojennego codzień są rzadsze i bez doniosłości, jako to noszenie się w strojach zabronionych, używanie oznak emblematycznych, chodzenie bez latarek i t. p. Dla braku zabaw towarzyskich i z powodu zamknięcia ogrodów, publiczność odbywa przechadzki po trotuarach, kobiety w żałobie, mężczyźni w okryciach zwyczajnych, lecz w czapkach lub kapelusikach niskich, przed któremi ustąpić musiały kapelusze wysokie, okrągłe, zwane cylindrami”. 

Tymczasem – pisze dr Askenazy - kilkomiesięczny pobyt Wielopolskiego w Petersburgu stał się punktem wyjścia nowego i ostatecznego przekształcenia organizacyi kraju w duchu ustaw z r. 1815‘4. Po przejściowej administracyi archikatedralnej Białobrzeskiego, w styczniu 1862, rektor akademii duchownej rzymsko-katolickiej w Petersburgu, ks. Szczęsny Feliński, spiesznie prekonizowany, za radą Wielopolskiego, w Rzymie i zaraz konsekrowany w Petersburgu na arcybiskupa-metropolitę, natychmiast udał się przez Berlin do Warszawy, pootwierał i powyświęcał zamknięte przez Białobrzeskiego kościoły i czas jakiś gorliwie przyczyniał się do ukojenia wzburzonych umysłów. Skutkowało to jako tako, dopóki się nie rozeszła pogłoska, że Wielopolski wraca – z rozleglejszemi jeszcze pełnomocnictwami. Jakoż wrócił-w rzeczy samej nie z pustemi rękami. W maju 1862 r. ogłoszono nową ustawę o wychowaniu publicznem: szkoły początkowe pozyskały nowe urządzenie równie jak i szkoły powiatowe, realne i gimnazya; instytut Maryjski przeniesiono z Nowej Aleksandry! do Warszawy, otworzono Szkołę Główną o czterech wydziałach, lekarskim, prawnym, fizyczno-matematycznym i filologiczno-historycznym; na rektora powołany dr. Józef Mianowski, którego imię, znacznie już później, weszło do tytułu instytucyi, wspierającej z ofiar swych członków i osób prywatnych dobrą wolę i gorliwsze usiłowania pracowników polskich na polu naukowem i literackiem.

W początkach czerwca tegoż roku równouprawnienie żydów pozyskało sankcyę ustawodawczą; przyznano im prawo nabywania dóbr ziemskich i zamieszkiwania w Królestwie bez żadnych ścieśnień specyficznych; w przedmiocie sporządzania umów zawarowano tylko nieważność dokumentów pisanych w języku żydowsko-niemieckim. W następstwie postanowień, za staraniem margrabiego powziętych wcześniej w Petersburgu i przeznaczających namiestnictwo w Królestwie jednemu z członków domu panującego, urządzono (również w czerwcu 1862 r.) odpowiedni podział władz naczelnych krajowych: rozwinięto atrybucye namiestnika i przydano mu do pomocy dwóch niezależnych od siebie zwierzchników: dowódcę wojsk konsystujących w Królestwie i naczelnika cywilnego zarządu kraju. Nominacyę na namiestnika przyjął W. Książę Konstanty Mikołajewicz; pod nim generał Ramsay objął sprawy wojskowe, Wielopolski cywilne. Dyrektorem komisy i spraw wewnętrznych został – Łuszczewski, komisyi wyznań i oświaty – Krzywicki. Gdy w lipcu Wielki Książę przybył do Warszawy, przedsięwzięto wraz rozległe prace przygotowawcze wgłównych działach administracyi i ustawodawstwa, którym wszakże od pierwszego zrobionego kroku zgotowano przyjęcie straszliwie zawodne. 

„Cisza“, zaznaczona przez Pawliszczewa w początkach listopada 1861 r., nie zwiastowała nic dobrego. Zarządzenia wojskowej tymczasowości Suchozaneta, później Lüdersa i stronników doraźnej represyi, usunęły gorączkową agitacyę z powierzchni, ale wpędziły ją do wnętrza. Nierychło atoli wpadnięto na wyraźniejsze poszlaki metamorfozy. Wprawdzie „Siedmice“ już w d. 7 czerwca zapisały wykrycie tajemnego związku, mającego na celu formowanie wojska; nikomu wszakże w głowie pomieścić się nie mogło, aby potajemne musztry i ćwiczenia pokątne oznaczały zapowiedź lub poważny symptom bliskiego wystąpienia zbrojnego. Dopiero szereg bezpośrednio po sobie idących zamachów przekonał, jak daleko rzeczy zaszły. Przed samym przyjazdem W. Księcia do Warszawy, w dzień biały, 27 czerwca o godz. 8 zrana, w ogrodzie Saskim, wśród licznie przy stacyi wód mineralnych zgromadzonej publiczności, hrabiemu Lüdersowi wystrzałem z pistoletu, wymierzonym z tyłu, prawie „a bout portantu, przeszyto szyję i strzaskano szczękę. Sprawca znikł jak przywidzenie. Z dzienników zagranicznych, które Pawliszczow przytacza ze szczegółowem uwydatnieniem okoliczności (I, 101), dowiedziano się tyle tylko, że była to zemsta na schodzącym ze stanowiska namiestniku za zatwierdzenie wyroku, skazującego na śmierć kilku oficerów wmieszanych do propagandy rewolucyjnej; zamachu dokonać miał oficer nazwiskiem-jak się wykryło znacznie już później – Potebnia. Niebawem, wieczorem dnia 3 lipca, czeladnik krawiecki, Ludwik Jaroszyński, ranił Wielkiego Księcia przed gmachem teatru. Wraz potem litograf, Ludwik Ryli strzelił dwukrotnie do Wielopolskiego na schodach pałacu komisyi przychodów i skarbu; inny litograf, Jan Rzońca, usiłował zadać margrabiemu cios sztyletem zatrutym w Alejach Ujazdowskich. Wszyscy trzej, w moc wyroków sądu wojennego, powieszeni zostali na stokach cytadeli warszawskiej. Śledztwo wpadło przy tej sposobności na tropy rozległego, po całym kraju rozgałęzionego, stowarzyszenia tajnego, z komitetem centralnym na czele, funkcyonującym oddawna (chociaż pod innemi poprzednio nazwami), gromadzącym w kraju broń i amunicyę, ściągającym podatki, a porozumiewającym się z emigracyą, głównie z Mierosławskim, który niedawno przedtem założył był szkołę wojskową polską w Genui, przeniesioną następnie do Cuneo, we Włoszech północnych. Wiadomości, przez rząd narazie zebrane, były jednakże najzupełniej ogólnikowe, szematycznc; osoby, miejsca schadzek, działalność konkretna spisku, odsłoniły się nie wcześniej, aż dopiero po ostatecznem rozbiciu się usiłowań rewolucyjnych; wtedy to, na podstawie więziennych zeznań kilku przywódzców lub uczestników sprzysiężenia, zatrzymanych przeważnie podczas lub po skończeniu rewolucyi 1863 – 1864 r. (jak Oskar Awejdc, Karol Majewski, Władysław Daniłowski, Paweł Landowski, Zygmunt Rościszewski, Stanisław Kaczkowski i t. d.) powstało w piśmiennictwie rosyjskiem kilka opracowań źródłowych (Berga, Ustimo wieża), dających niejakie wyobrażenie o całości ruchu, jego charakterze, zamiarach i rozmiarach.

Początkami swemi roboty konspiracyjne sięgają lat 1857-1858. Luźne genezyjne ich wątki, rozrzucone ekscentrycznie na przestrzeni pomiędzy Petersburgiem, Kijowem i Warszawą, nie mają z początku nic z sobą wspólnego. W samym Petersburgu wyłaniają się najpierw dwie osobistości krańcowo różne pod względem dążności i przymiotów umysłu; są niemi: Jarosław Dąbrowski i Zygmunt Sierakowski, obaj oficerowie generalnego sztabu. W pięciu pokoikach mieszkania Dąbrowskiego przy zacisznej ulicy Petersburga, zwanej Oficerską, zbierać się zaczęli w r.1858 wojskowi Polacy na wieczorki literacko-polityczne, wyprawiane regularnie co tydzień, sposobem ogólnie przyjętym, otwartym, towarzyskim. Treść pierwszych tych narad, na które się po kilkudziesięciu młodych ludzi schodziło, wkrótce przybrała formy uchwytne, kółko rewolucyjne ściąga ku sobie pierwiastki jednorodne, ludzi nie tylko wojskowych ale i cywilnych, nietylko Polaków ale i Rosyan; na tych ostatnich znaczny wpływ wywierał oficer gwardyi, Tabęcki. Z nazwisk, które w późniejszych wypadkach na wierzch wypłynęły lub w nich utonęły, oprócz Józefata Ohryzki, zajmującego w Petersburgu jedno z wybitniejszych stanowisk urzędniczych – wymienić należy jeszcze i Włodzimierza Spasowieża, który jednakże szybko zoryentował się i cofnął. Do Petersburszczan należał też i Wacław Przybylski, literat, wielokrotny „komisarz nadzwyczajny” w latach 1863-64; zalicza go Pawliszczew do „zesłanych” (II 360), lecz mylnie: dostał się on po powstaniu do Paryża, zawieruszył się zaś na wschodzie tureckim około r. 1871, w chwili, gdy jego przyjaciel, Jarosław Dąbrowski obejmował komendę nad wojskami komuny paryskiej, jako ich wódz naczelny. 

Kijów dostarczył sprzysiężeniu warszawskiemu głównie działaczy średniej ręki, przedewszystkiem doświadczonych instruktorów “trójek” i “dziesiątek”, z których uniwersytet Ś-o Włodzimierza słynął jeszcze za dni wojny krymskiej. Ztąd też, jak się zdaje, pochodził, i tu się jako organizator wyćwiczył, niejaki Jankowski, ex-wojskowy, założyciel pierwszego kierowniczego kółka młodzieży akademickiej, (medyko-chirurgów i ze szkoły sztuk pięknych). Pierwotna ta całostka około r. 1858 czy 1859 rozpadła się na dwa odłamy: czerwony, z Janem Kurzyną na czele, i biały, pod kierunkiem Edwarda Jurgensa. Odłamy łączyły się z sobą w jednych punktach i wypadkach, rozchodziły się w innych; po zniknięciu Jankowskiego, w lecie 1860, pośrednikiem był Franciszek Godlewski, z którym, w końcu maja 18G1 r. połączył się przybywający z Żytomierza literat, Apollo Korzeniowski. W jesieni 1861 r. rozbrat między odłamami stał się bardziej stanowczy: Jurgens wszedł do napół jawnej Dyrekcyi białych (Kronenberg L., Zamoyski Władysław, Kołaczkowski J., Kurtz Al., Golz A., Majewski K. it. d.); czerwoni, pod mianem Komitetu miejskiego, zmieniającego się ustawicznie (Chmieliński, Wereszczyński, Głowacki w roku 1861, Daniłowski, Marczewski, Giller, Koskowski w pierwszej połowie roku 1862), wiedli żywot pełen wstrząśnień i rozterek, aż dopóki w czerwcu 1862 roku, Jarosław Dąbrowski nie narzucił im swej władzy, prawic dyktatoryalnej; Komitet miejski, potwierdzony przez niego w ostatnim, czteroosobowym składzie, otrzymał wtedy miano „Centralnego”.

W październiku przewodnictwo w komitecie objął Zygmunt Padlewski, dymisyonowany porucznik artyleryi gwardyi; jednocześnie z powodu obrad nad pytaniem: rozpoczynać rewolucyę czy nie zaszły w jego składzie niejakie zmiany osobiste.

W końcu r. 1862 i wsamych początkach 1863 r. komitet centralny, oprócz Padlewskiego, stanowili: Witold Marczewski, Bronisław Szwarce, Agaton Giller i Aleksander Biernacki; w uchwałach jego ważniejszych brali udział rozmaici delegaci z prowincyi i starzy członkowie sprzysiężenia, jak Godlewski lub Maryan Langiewicz, oficer austryacki, późniejszy kilkutygodniowy „dyktator”. Wezwanie do broni i inne dokumentu z d. 22 stycznia 1863 r. redagowane były przez komitet, w którego skład pod mianem „tymczasowego rządu narodowego”, weszli: Stefan Bobrowski, jako prezydujący i członkowie: Oskar Awejde, Jan Majkowski, Karol Mikoszewski, Józef Janowski (sekretarz). 

Zanim do tej ostateczności przyszło, zabrało głos stronnictwo zachowawcze kraju-resztki rozwiązanego i rozproszonego Towarzystwa Rolniczego. 

Około trzystu ziemian, wezwanych przez Dyrekcyę białych, zjechało w początkach września 1862 r. do Warszawy z zamiarem wystosowania do Wielkiego Księcia adresu potępiającego zamachy i działalność czerwieńców, a zarazem jasno określającego obywatelskie stanowisko szlachty, jako myślącej części narodu. W toku jednakże obrad nad treścią podania, uwydatnił się z pierwotną siłą zastarzały antagonizm między powszechnie szanowanym przywódcą białych, Andrzejem Zamoyskim, dawnym prezesem Towarzystwa Rolniczego a coraz bardziej niepopularnym i nienawistnym naczelnikiem rządu cywilnego, Wielopolskim. Przyjęto projekt, pomijający formalne potępienia czerwieńców, oznajmiający natomiast gotowość szlachty do współdziałania z rządem w sprawie uspokojenia kraju, pod warunkiem otrzymania ustępstw rozleglejszych od tych, jakie margrabia uzyskał. Wielopolski sprzeciwił się podaniu adresu, tak wyraźnie potępiającego jego program i politykę. Wówczas biali obwieścili swą uchwałę w formie listu do Zamoyskiego. Tekst dokumentu dostał się do rąk AA. Księcia, i Zamoyski, wezwany do Belwederu, po wysłuchaniu nagany za nielegalny obrót sprawy, otrzymał rozkaz natychmiastowego udania się do Petersburga, gdzie, na posłuchaniu Cesarza, skazany został na wyjazd zagranicę. Od tej pory nie było już dla Wielkopolskiego najmniejszej nadziei pogodzenia się z opinią publiczną.

Wyklęty przez czerwonych, odepchnięty przez białych, nie znajdując oparcia w żadnej klasie społecznej, postanowił represyę posunąć do ostatnich granic surowości. Zły, rozdrażniony, zaczął szukać zaczepek z prasą ikłócić się w swym „Dzienniku powszechnym” z dziennikarzami najzupełniej w ten sam sposób, jak w roku poprzednim z duchowieństwem o rządy w rządzie lub ze studentami o „ogrody w ogrodzieu. Solą w oku stanęła mu też umiarkowana, oględna opozycya Kraszewskiego, redaktora „Gazety Polskieju, – skazał go na banicyę. W końcu, dla zgnębienia partyi rewolucyjnej, pod której miano podciągał każde bez wyjątku niezadowolenie, każdy objaw samodzielności, z jego własną niezgodnej, chwycił się ostateczności najgorszej, bo zamaskowanej: wyjednał w Petersburgu modyfikacyę prawa z r. 1859 o poborze wojskowym, skierowaną najwyraźniej ku temu, aby oczyścić Królestwo z pierwiastków wszelkiego „ruchu“. Modyfikacya uwalniała od poboru właścicieli ziemskich i włościan rolników, pociągała zaś do niego całą ludność miejską, przyczem pobór dokonać się miał nie przez losowanie, lecz według list imiennych, specyalnie w tym celu sporządzonych przez władze administracyjne. Środek ten chybił celu. Komitet centralny czerwonych dokładnie zawsze był poinformowany, kanałami najrozmaitszemi, o tajemnicach i zamierzeniach rządu. Tym razem, dowiedziawszy się o terminie poboru i otrzymawszy odpisy z list konskrypcyjnych, zarządził tłumne wyjście i ukrycie zagrożonych, w miejscowościach lesistych, w puszczy Kampinoskiej, górach Świętokrzyskich, okolicach Serocka i Modlina, a nawet dalej w gub. zachodnich. Było to ostrzeżenie, po którem najbardziej elementarna przezorność polityczna nakazywała czynność poborową zawiesić, odroczyć. Ale Wielopolski był już znużony i wszystko stawiał na ostatnią kartę, bez oglądania się na skutki. W Warszawie proceder poborowy odbyto w nocy “z 14 na 15 stycznia 1863 z wielką wystawnością sił administracyjnych, policyi i wojska; ludność spokojna nie stawiała, naturalnie, najmniejszego oporu. W parę dni później urzędowy „Dziennik powszechny“ ogłosił artykuł margrabiego, obwieszczający, że wszystko odbyło się spokojnie. Odpowiedzią był wybuch rewolucyi.