XIX. Dzieje polityczne do końca wieku

A niepewność ta była uzasadniona utratą najpoważniejszego środka dyplomatycznego, który w czasach bismarkowskich posiadały Niemcy. Ogromne ich znaczenie w Europie polegało w znacznej części na umiejętności stosowania zasady „divide et impera“, na budzeniu podejrzeń wszystkich przeciw wszystkim. Austryę ks. Bismarck straszył Rosyą, Włochów Austryą i Francyą, Rosyę przestrzegał przed Austryą i jej intrygami na półwyspie bałkańskiem, pomiędzy Rosyą i Anglią pogłębiał systematycznie uzasadnioną stosunkami nieufność. To skończyło się pod koniec wieku. Włochy porozumiały się z Francyą, zbliżyły się do Rosyi i nietylko przestały obawiać się Austryi, ale odważyły się nawet na wystąpienie z nią do współzawodnictwa w Albanii; po porozumieniu się Rosyi z Austryą w sprawach polityki bałkańskiej, niepodobna było Niemcom nadal podżegać jednego państwa przeciw drugiemu; niezadowolenie Anglików z polityki niemieckiej doprowadziło do znacznego złagodzenia przeciwieństw między Anglią i Rosyą, a nawet do próby nawiązania stosunków przyjaznych. W takich okolicznościach, zasady bismarckowskiej stosować już nie można, i Niemcy, nie posiadając już tego środka w zakulisowej walce dyplomatycznej i pozbawione nadto pewności, że obaj sprzymierzeńcy urzędowi w razie wojny rzeczywiście poprą ich wszystkiemi silami, musieli utracić dużo dawnej powagi i znaczenia w Europie. Wszystkie oczy zwróciły się teraz na to państwo, które w dwuprzymierzu odgrywa rolę kierującą, na Rosyę, i Petersburg stał się punktem ciężkości w polityce europejskiej, a wystąpienie rządu rosyjskiego z projektem ograniczenia zbrojeń i zwołanie międzynarodowej konferencyi w tej sprawie, przyczyniło się, jako krok śmiały i świadczący o wielkiej pewności siebie, znacznie do powiększenia powagi. 

Rozumie się, że te przesunięcie się punktu ciężkości z Berlina do Petersburga, wcale niezależnie od wymienionych względów i wypadków, mogło nastąpić tylko pod wpływem powszechnego przekonania o ogromnej potędze wewnętrznej państwa rosyjskiego i sile, jaką w danych okolicznościach mogłoby rzucić na szalę. Nie chodzi w tym wypadku wyłącznie o siłę militarną, która w ciągu lat ostatnich nie uległa zasadnicznej zmianie, lecz o te czynniki, na których ta siła się opiera, bez których i największa armia nie zapewnia zwycięstwa: o stosunki ekonomiczne, dobrobyt kraju i zamożność państwa. To też wszystko zmieniło się pod koniec wieku znacznie na lepsze. W ostatnim dziesiątku lat stulecia budżet państwa rosyjskiego został zrównoważony, stosunki finansowe polepszyły się bardzo pod administracyą ministra skarbu Wittego, ulepszono walutę, podniósł się kurs pieniędzy państwowych, w kasach są zapasy gotówki, na pokrycie znacznej części banknotów jak i na wypadek wojny. Równocześnie zaś zaczął rozwijać się przemysł, ożywił się handel, ulepszono znacznie środki komunikacyjne. Zwłaszcza zaś kolej zakaukaska, i zbudowana na przełomie wieków olbrzymia linia kolei syberyjskiej, łącząc Rosyę europejską poprzez jezioro Bajkał z najdalszemi krańcami Azy i nadamurskiej i oceanem Spokojnym, oznaczają ogromne postępy i mają nietylko pod względem handlowym ale i militarnym olbrzymie znaczenie. W urządzeniach wewnętrzno-politycznych nie nastąpiły w ostatnich latach wieku żadne zmiany zasadnicze. Na ogólną wzmiankę zasługuje staranie o ujednostajnienie stosunków politycznych i ścisłe zespolenie pojedynczych dzielnic z cesarstwem. Nastąpiło to pod koniec starego i w początkach nowego wieku mianowicie w Finlandyi, która, od swego przyłączenia do państwa w początkach wieku XIX, zajmowała stanowisko pod niejednym względem odrębne, tworzyła prowincyę zamkniętą w sobie, z rozległą autonomią, sejmem, własnem wojskiem, własnemi pocztami i granicami celnemi i własnym językiem urzędowym. W r. 1897 Najwyższem rozporządzeniem wojsko finlandzkie zostało włączone do rosyjskiego, z prawem używania go według potrzeby w każdej wojnie, nietylko do obrony granic finlandzkich. W ciągu lat następnych nastąpiło dalsze przystosowanie stosunków Księstwa do ogólnorosyjskich: zaprowadzono w Finlandyi rosyjski język urzędowy, wspólne marki pocztowe, prawa generalnego gubernatora zostały rozszerzone a ścieśnione prerogatywy sejmu i senatu. 

W Królestwie Polskiem, jak już widzieliśmy, podobny stosunek został zaprowadzony w rozleglejszym zakresie po roku 1863 i instytucye wszystkie zostały przekształcone w sposób odpowiedni. Rządy kraju sprawowali do roku 1873 generał – gubernator hr. Berg, odtąd do r. 1880 hr. Kotzebue. Daliśmy już w jednym z rozdziałów poprzednich krótki pogląd na rozwój stosunków w kraju aż do tego czasu. Uzupełniamy go zestawieniem ważniejszych wypadków w ostatnich dziesiątkach wieku według treściwej publikacyi prof. Szymona Askenazego, wydanej pod tytułem „Sto lat zarządu w Królestwie Polskiem”, w początku stulecia nowego w Warszawie. Przytaczamy własne słowa znakomitego historyka, z opuszczeniem mniej ważnych szczegółów: 

„W maju 1875 nastąpiło przyłączenie b. grecko-unickiego wyznania w Królestwie Boiskiem do kościoła prawosławnego, przyczem b. grecko-unicka dyecezya chełmska złączoną została z prawosławną archidyecezyą chełmsko-warszawską, mającą odtąd wikaryuszem prawosławnego biskupa lubelskiego. Po zwinięciu w r.1871 Komitetu urządzającego, czynności komisyi prawnej przelane były, aż do r. 1876, do II wydziału Własnej J. C. M. Kancelaryi pod zarządem ks. Urusowa; czynności w rzeczach włościańskich tymczasowo, aż do r. 1879, przeniesiono do ministeryum spraw wewnętrznych. Własna J. C. M. Kancelarya do spraw Królestwa Polskiego zwinięta została w r. 1876, a Komitet do spraw Królestwa Polskiego najpóźniej, w r.1883; wszakże w ogólności już od r. 1876 można uważać za wykończone w najcelniejszych zarysach ogromne dzieło zjednoczenia Królestwa Polskiego z porządkiem powszechno-państwowym pod względem prawodawczym i administracyjnym. 

W początku r. 1880, po uwolnieniu hr. Kotzebuego, zarząd kraju objął generał Albedyński. Z zamknięciem kilkunastoletniej ery zasadniczych przeobrażeń, nastąpiła doba wypoczynka, nader przydatna dla wdrożenia kraju do nowych form bytu, opartych na ścisłem zespoleniu z państwowością rosyjską. 

Rozkazem Najwyższym z r. 1882 liczba godzin wykładowych języka polskiego w szkołach średnich rządowych podniesiona z 12 do 19, narówni z innemi dodatkowemi wykładami języków nowożytnych, francuskiego i niemieckiego; na uniwersytecie warszawskim zaprowadzono katedrę filologii słowiańskiej w zakresie history! literatury polskiej. Zarząd oświaty krajowej piastował atoli jeszcze od r. 1879, po Wittem, rz. r. t. Apuchtin, rozwijając wszechstronną i konsekwentną działalność w ciągu nieprzerwanego 17-letniego urzędowania na kuratorstwie warszawskiem. 

W marcu r. 1883, po zgonie Cesarza Aleksandra II, objął rządy Cesarz Aleksander III Aleksandrowicz. W czerwcu tegoż roku po zmarłym gen. Albedyńskim, Naczelnikiem kraju został generał Hurko. Tegoż roku po zrzeczeniu się w marcu ks. Felińskiego, który w czerwcu r. 1863 był opuścił Warszawę, biskup płocki i kujawski ks. Wincenty Chościak-Popiel odbył w czerwcu ingres na archidyecezyę warszawską. We wrześniu r. 1884 Cesarz Aleksander III zjechał do Warszawy. Ujawniło się znaczne podniesienie kraju pod względem ekonomicznym. Po założeniu w Warszawie w r.1870 i 1871 pierwszego prywatnego banku akcyjnego i Towarzystwa kredytowego miejskiego, po stworzeniu głównych linii kolejowych w r.1847, 1862, 1867, 1877, wzmagała się z każdym rokiem przedsiębiorczość prywatna w kierunku przemysłowym i handlowym, pod hasłem „pracy organicznej". 

Dobudowane nowe odnogi kolejowe: w r. 1884 staraniem rządu nad narwiańska, siediecko-małkińska, brzesko-chełmska, a zwłaszcza w roku 1885, za koncesyą prywatną, dąbrowska, czyniły wszakże zadość niektórym tylko najpierwszym potrzebom. W roku 1886 b. Bank polski przekształcony na filię Banku państwa. Tegoż roku poświęcony w Częstochowie pomnik Cesarza Aleksandra II. w r.1888 dwumilionowy fundusz użyteczności ogólnej przy Towarzystwie kredytowym ziemskiem przelany do Banku włościańskiego, otwierającego czynności w Królestwie. w r.1890 objawił się silny ruch wychodźczy do Ameryki z gubernii Królestwa, skąd emigrowało zrazu kilkadziesiąt tysięcy ludzi. w r.1891 rozciągnięto na gubernię piotrkowską i warszawską przepisy zr. 1882 i 1886 o inspekcyi fabrycznej, rozszerzone następnie od r. 1897 na inne gubernie Królestwa. W r. 1893 utworzony oddzielny korpus straży celnej pod zawiadywaniem ministeryum skarbu, oraz wydane przepisy o prowadzeniu rachunkowości i korespondencyi w Towarzystwie kredytowem ziemskiem w języku urzędowym w terminie trzyletnim, następnie odłożonym dla dyrekcyi szczegółowych Towarzystw do r. 1900. Tegoż roku ustanowiony urząd agenta rosyjskiego do spraw wyznania rzymsko-katolickiego przy Watykanie, sprawowany kolejno przez szambelana i zwolskiego i rz. r. st. Czarykowa; zaś w radzie państwa podjęto prace nad kodyfikacyą przepisów, dotyczących Kościoła rzymsko-katolickiego, zakończone ostatecznie w r.1896. Przy osobie generał-gubernatora warszawskiego utworzony urząd pomocnika do spraw cywilnych, powierzony zrazu senatorowi Medemowi, zastąpionemu później kolejno przez ochmistrza Petrowa, ks. Oboleńskiego i r. t. Podgorodnikowa. We wrześniu r. 1894 założony w Warszawie kamień węgielny pod nowy sobór Aleksandra Newskiego na placu Saskim. 

W listopadzie r. 1894, po zgasłym Cesarzu Aleksandrze III, wstąpił na tron Cesarz Mikołaj II Aleksandrowicz. W grudniu t. r. po uwolnieniu, na własną prośbę generał – adjutanta Hurki, Naczelnikiem kraju został hr. Szuwałow, przyczem w reskrypcie nominacyjnym wyrażone zostały słowa Monarchy, iż „istotne interesy kraju będą zawsze drogie Jego sercu“. Po niespełna dwuletniej administracyi, hr. Szuwałow z powodu choroby uwolniony w grudniu r. 1896, i w styczniu r. 1897 Naczelnikiem kraju mianowany ks. Imeretyński. W lutym r. 1897 rz. r. t. Apuchtin na własną prośbę uwolniony od obowiązków kuratorskich, przy wyrażeniu zupełnego uznania szczególnie dla 17-letniej działalności na trudnem i odpowiedzialnem  stanowisku w Królestwie i nieustannych trudów około utrwalenia zjednoczenia tego kraju z Cesarstwem w drodze przyswojenia zasad państwowości rosyjskiej, oraz przy zaleceniu, aby jego następcy na urzędzie równie stanowczo i wytrwale przestrzegali tych samych zasad, położonych za podstawę wychowania młodzieży. Wzamian zwiniętego urzędu naczelnika warszawskiego okręgu żandarmeryi, piastowanego kolejno, po zniesieniu w r.1867 urzędu generał-policmajstra, przez generała Freedericksa i Broka, zaprowadzony został nowy urząd pomocnika generał-gubernatora do spraw policyjnych. 

W lutym zoku 1897 ks. Imeretyński przybył do Warszawy i na wstępnem przyjęciu władz miejscowych wyraził swoje dążenie wytyczne, aby „być dokładnym wykonawcą zamierzeń Najwyższych, nie wykraczając z granic ścisłej legalności”. W kwietniu tegoż roku przez objawioną wolę Najwyższą „idąc za tradycyami panowań przeszłych i niezmiennie dążąc do utrwalenia w kraju Zachodnim państwowości rosyjskiej, a mając na pieczy stosowanie łaski w sprawach rządzenia”, zniesiona w dziewięciu guberniach zachodnich kontrybucya od majątków osób pochodzenia polskiego. W sierpniu t. r. Cesarz Mikołaj II wraz z Rodziną Cesarską przybył na czterodniowy pobyt do Warszawy. Zebrany ze składek publicznych, w celu upamiętnienia odwiedzin Najwyższych, fundusz miliona rubli zezwolono użyć na założenie w Warszawie instytutu politechnicznego imienia Cesarza Mikołaja II. 

Dokonany w początku t. r. spis powszechny ludności wykazał w Królestwie 9 ½ mil. mieszkańców, w czem około 5% prawosławnych (najwięcej w gubernii lubelskiej i siedleckiej 20-22%), 75% katolickiej (najwięcej w gubernii kieleckiej i radomskiej 85-88%), 14% żydów (najwięcej w gub. warszawskiej 20%), 5% protestantów (najwięcej w gubernii piotrkowskiej 13%). Najpoddańsze sprawozdanie oberprokuratora świątobliwego synodu za okres r. 1896 – 1897 wykazało w 276 parafiach b. greckounickich w guberniach lubelskiej, siedleckiej i suwalskiej, 83 tysięcy całkiem i9,200 po części upornych, 377 tysięcy nawróconych b. unitów, obok pomyślnego zresztą w ogólności stanu kościoła prawosławnego. W maju r. 1898 zaprowadzona rada przyboczna przy generał-gubernatorze warszawskim, złożona z jego pomocników w zarządzie cywilnym i policyjnym, obecnych gubernatorów i innych dostojników, jako instytucya doradcza dla kolegialnego roztrząsania kwestyi zawilszych. Z .inicyatywy Naczelnika kraju powstały także rozmaite komisye pomocnicze: dla skodyfikowania obowiązujących w Królestwie praw i rozporządzeń władzy, dla opracowania przepisów, dotyczących stanu włościańskiego, dla rewizyi przepisów o organizacyi policyi i dozoru policyjnego. W seminaryach duchownych rzymsko-katolickich wprowadzono egzaminy z przedmiotów świeckich w przytomności przedstawicieli władzy, oraz zalecono pomnożenie wykładu języka, literatury i historyi rosyjskiej pod kierunkiem nauczycieli-specyalistów, w celu udoskonalenia postępów alumnów w tych przedmiotach. 

Z uwagi na wprowadzenie od początku r. 1899 monopolu wódczanego do Królestwa, latem t. r. rozciągnięto na nie działalność kuratoryów trzeźwości, w myśl ustawy normalnej z grudnia roku 1894, przystosowanej odpowiednio dla Królestwa według zdania rady państwa z maja r. 1898. Niezwłocznie też urządzono w Warszawie, z ramienia tutejszego kuratoryum, pierwsze zabawy ludowe, niebawem otwarty teatr ludowy, od początku zaś r. 1899 staraniem rządowem wydawane pismo ludowe „Oświata”. W lipcu r. 1898 rozciągnięto na Królestwo przepisy o ochronie leśnej. We wrześniu t. r. nastąpiło otwarcie instytutu politechnicznego; w grudniu – odsłonienie pomnika, który zezwolono wystawić w Warszawie ze składek publicznych Adamowi Mickiewiczowi w setną rocznicę jego narodzin, ministrów, wyjaśniająca, iż W marcu r. 1899 zapadła uchwała Komitetu wykład języka polskiego w średnich zakładach naukowych nie sprzeciwia się prawu i jest dopuszczalny tam, gdzie okaże się niezbędnym ze względów pedagogicznych: utworzona została również komisya specyalna do uporządkowania wykładu języka polskiego i literatury w gimnazyach i szkołach realnych, która po dłuższych pracach wygotowała program, zatwierdzony w październiku 1900 czasowo, sposobem próby, na przeciąg lat trzech. W czerwcu r. 1900 rozciągnięte zostały na Królestwo przepisy czasowe z kwietnia r. 1892 o tajnem nauczaniu w guberniach zachodnich, przystosowane odpowiednio do warunków miejscowych. W tym samym czasie ustawa normalna o towarzystwach i syndykatach rolniczych z marca r. 1898 znalazła szerokie zastosowanie w kraju; równocześnie zatwierdzony został szereg prowincyonałnych towarzystw wzajemnego kredytu w Łodzi, Lublinie, Radomiu, wreszcie pomyślnie rozstrzygniętą została w zasadzie sprawa nowych linii kolejowych tomaszowskiej i kaliskiej, oraz bądź urzeczywistnioną, bądź naprzód posuniętą sprawa dróg wązkotorowych i wogóle dojazdowych. W końcu listopada r. 1900 po śmierci głównego Naczelnika kraju, ks. Imeretyńskiego, pomocnik generał gubernatora warszawskiego do spraw cywilnych, r. t. Podgorodnikow, objął zastępczo zarząd cywilny Królestwa.”

Od r. 1901 władzę w kraju sprawuje generał-gubernator, gen. adjutant Czertkow. 

Najniespokojniejszym zakątkiem Europy pozostał po sam koniec wieku półwysep Bałkański. Małe, rozwijające się licho, źle rządzące się ludy, z wielkiem mniemaniem o sobie, ogromnemi pretensyami politycznemi i niezachwianą wiarą w opiekę i pobłażanie mocarstw; słabe pod względem politycznym, źle zorganizowane, pozbawione wpływów państwo Ottomańskie; nadużycia urzędników tureckich w prowincyach zamieszkanych przez ludność chrześciańską; przeciwieństwa interesów mocarstw nad Bosforem i wynikająca ztąd wzajemna podejrzliwość-oto najwięcej charakterystyczne rysy stosunków na tym półwyspie. Z państw samodzielnych tylko Rumunia pod rządami króla Karola, rozwija się prawidłowo i kroczy stale na drodze postępu. Bulgarya na której tronie zasiada od lipca r. 1887 ks. Ferdynand Koburski, w ostatnich latach wieku naprawiła swoje stosunki z Rosyą i zbliżyła się do niej przez przejście następcy tronu, ks. Borysa, na prawosławie. Przez ten zwrot księstwo zdobyło stały punkt oparcia w polityce zagranicznej aw początkach nowego stulecia i pomoc finansową, która może pozwoli na uregulowanie opłakanych stosunków skarbowych. W ogólności jednak stan rzeczy w królestwie jest mało obiecujący, a dążność tajnych komitetów, popieranych przez władze, do zdobycia prowincyi tureckiej Macedonii, narażają państewko nieustannie na niebezpieczeństwo bardzo groźnego zatargu z Turcyą i innemi chrześciańskiemi państwami bałkańskiemi. Do Macedonii roszczą sobie bowiem pretensye także Grecya i Serbia a stosunki narodowościowe w tej prowincyi są tego rodzaju, że niepodobna z niej utworzyć państewka samodzielnego ani też rozdzielić jej między trzech pretendentów. 

W knowaniach i powtarzających się niemal corocznie powstaniach macedońskich Grecya i Serbia nie biorą czynnego, a przynajmniej wybitnego, udziału. Siedzą tylko pilnie wypadki tamtejsze, z gotowością do zbrojnego wystąpienia, gdyby Bulgarya miała wyciągnąć po kraj ten swą rękę. Jak Bulgarowie marzą o odbudowaniu wielkiego starego cesarstwa bułgarskiego, kosztem Turcyi i innych sąsiadów, tak znowu Serbowie myślą o utworzeniu państwa wielkoserbskiego i rzucają łakome spojrzenia nietylko na Macedonię ale i austryacką Bośnię i Hercogowinę. Zewnętrzne stosunki polityczne królestwa pogorszyły się w latach ostatnich znacznie w związku z wypadkami na dworze królewskim. W r. 1889 Milan zrzekł się tronu na korzyść dwunastoletniego syna Aleksandra i, otrzymawszy od kraju milion denarów tytułem odszkodowania, wyjechał zagranicę z przyrzeczeniem, że więcej nie powróci. Pieniądze wyczerpały się jednak szybko, a wtedy (w r. 1893) młody król Aleksander, za namową ojca, wykonał zamach stanu, ogłosił się pełnoletnim i po kilku miesiącach zawezwał ojca do powrotu. Przez kilka lat Milan rządził znowu wszechwładnie w imieniu syna, jakkolwiek formalnie był tylko naczelnym dowódzcą armii. Ostatecznie jednak powaśnił się z królem, opuścił kraj i niebawem umarł w Wiedniu. Przyczyną zatargu było małżeństwo Aleksandra zb. damą dworu królowej Natalii, niemłodą już Dragą Maszin, gdy Milan chciał wyszukać dla Serbii królowę na jednym z dworów książęcych Europy, w przekonaniu, że takie małżeństwo przyczyni się do wzmocnienia stanowiska politycznego kraju. Aleksander osiągnął przez swoje małżeństwo z Dragą i zachowanie się względem ojca, skutek wręcz przeciwny. Zraził zupełnie Austryę, o którą opierała się Serbia za czasów Milana, a nie zdobył szczególnych sympatyi w Rosyi. Wywołał wreszcie niezadowolenie i w swym własnym kraju, zwłaszcza gdy zawiodła nadzieja, że królowa obdarzy go następcą tronu. Zawód ten obudził w Serbii dążność do porozumienia się z Czarnogórzem, jedynem państewkiem słowiańskiem na Bałkanach, które posiada znaczenie i wpływy polityczne, i do mianowania księcia czarnogórskiego następcą tronu. Zdaje się jednak, że odstąpiono już od tej myśli, która miała tę zaletę, że umożliwiłaby połączenie się obu krajów serbskich pod jednem berłem.

Dzięki przezorności mocarstw i roztropności rządu tureckiego, wiek XIX skończył się bez poważniejszych zatargów w północnej części półwyspu. Natomiast na południu Turcya znalazła niepożądaną sposobność do wykazania, że nie jest jeszcze zupełnie bezwładną, a mianowicie posiada armię dobrze zorganizowaną, wyćwiczoną i zdolną do akcyi szybkiej i energicznej. w r.1896 wśród uciskanej i niespokojnej ludności armeńskiej wybuchły groźne rozruchy, które Turcya stłumiła z wielkim przelewem krwi i barbarzyństwem. Ogromna wrzawa, jaką wypadki te wywołały w Europie, zachęciła ludność grecką na Krecie do śmielszego niż dotąd wystąpienia przeciwko mahometanom. Liczono na interwencye oburzonej już rzeziami armeńskiemi Europy i spodziewano się, że mocarstwa dla miłego spokoju odbiorą wyspę Turcyi a przyłączą do Grecyi. W Atenach ludność, mniej znająca usposobienie mocarstw od rządu, nosiła się z temi samemi nadziejami i popierała bardzo energicznie powstańców. Wreszcie i rząd, obawiając się niepopularności, zdecydował się na wystąpienie, zmobilizował armię i marynarkę i wysłał oddział wojsk regularnych na Kretę. Mocarstwa zaprotestowały i zmusiły Grecyę przez blokadę portu ateńskiego do zachowania neutralności. Równocześnie jednak zażądały od Turcyi, aby przyznała wyspie samorząd, na co sułtan wobec nacisku gotów był się zgodzić. Tymczasem wśród ludności greckiej wzmogło się usposobienie wojownicze i nienawiść do Turków. Oddziały ochotników przekroczyły w początkach kwietnia r. 1897 granicę i uderzyły na wojska tureckie, a wobec tego Turcya wypowiedziała Grecyi wojnę. Grecy z wielkim zapałem wyruszyli pod dowództwem ks. Konstantego do walki, ale przekonali się wkrótce, że przecenili ogromnie swe siły. Turcy w ciągu kilku tygodni przełamali ich linię obronną, odparli ich aż do Larysy, niebawem zajęli Farsalos i port Volo, i wreszcie, dnia 17 maja, zadali im pod Domokos rozstrzygającą klęskę. W Atenach zrozumiano, że wojska tureckie wkrótce opanowałyby kraj cały, i rozpoczęto układy. Dnia 20 maja nastąpiło zawieszenie broni dla Tesalii, dnia 2 czerwca dla Epiru, a dnia 6 sierpnia podpisano tymczasowe warunki pokoju. Dzięki interwencyi mocarstw, Grecya okupiła klęskę tylko małą stratą terytoryalną przy nowem regulowaniu granicy, i nałożeniem 80 milionów fr. kontrybucyi wojennej, ale nadto zupełnem bankructwem, które skłoniło rządy do oddania zarządu finansów greckich pod kuratelą europejską. Na Krecie walka między ludnością chrześciańską i mahometańską toczyła się dalej, ożywiając się to przygasając na przemian. Wreszcie mocarstwa objęły same wyspę w posiadanie, aby przywrócić na niej spokój. Dnia 21 października r. 1898 sprawa kreteńska doczekała się uregulowania, które zapewne jest tylko tymczasowe. 

Rząd turecki wycofał swe wojska, urzędników tureckich zastąpiono przez europejskich, utrzymanie porządku i spokoju powierzono mieszanej żandarmeryi europejskiej, wreszcie zaś gubernatorem wyspy został mianowany ks. Jerzy grecki. Formalnie Kreta pozostała własnością państwa tureckiego, jako osobne państewko autonomiczne; w rzeczywistości jednak uczyniono ważny krok do połączenia jej z królestwem greckiem. 

„Sprawa wschodnia”, sprawa upadającej Turcyi, pozostała jednem z ważniejszych zagadnień polityki europejskiej, ale utraciła w znacznym stopniu swój charakter niebezpieczny. Czasy, kiedy uważano Bałkany za beczkę prochu, którą lada iskra może doprowadzić do wybuchu, aby wzniecić pożar, ogarniający całą Europę, należą już do przeszłości. Może i do przyszłości. U schyłku wieku XIX w każdym razie uwaga powszechna odwróciła się od Bałkanów ku nowej „sprawie wschodniej“, sprawie dalekiego Wschodu azyatyckiego, upadających Chin. Ogromne państwo „syna słońca”, które niegdyś wyprzedziło Europę cywilizacyą i ogólną, kulturą, zatrzymało się w swoim rozwoju w wiekach średnich, i odtąd, odgrodziwszy się „murem chińskim” nietylko od Tatarów, lecz i od reszty świata, kostniało w starych formach, zwyczajach i potrzebach życia, i w zastoju, tym upadało coraz więcej. W epoce ogromnego rozwoju życia na Zachodzie i zmieniających się tam stosunków ekonomicznych, które zmuszają narody do szukania nowych zysków i rynków zbytu w krajach zamorskich, musiało nastąpić zetknięcie się tego martwego kolosa z ruchliwym, przedsiębiorczym, zdobywczym światem zachodnim, i wtedy powstało zagadnienie: czy 400 milionowy naród chiński w tem zetknięciu otrząśnie się ze swego odrętwienia, znajdzie bodziec do nowego ruchu i rozwoju, aw takim razie, wobec swej wielkiej roztropności, pracowitości, zręczności, pomysłowości i skromności potrzeb, stanie się dla ludów Europy groźnym współzawodnikiem, lub też czy w uprzedzeniu o wyższości swojej kultury, zamknie się przed cywilizacyą zachodu, a wtedy państwo chińskie stanie się łupem Europy. 

Próby znalezienia nowego rynku zbytu i zdobycia wpływów politycznych w państwie chińskiem, sięgają początków wieku XIX i miały ten wynik, że Anglicy opanowali prawie cały handel zamorski Chin i uważali najbogatszą część kraju, a mianowicie dolinę Jangtsekiangu za swoją sferę interesów, Francuzi zaś objęli w swoje posiadanie Tonkin i Anam, luźno tylko związane z „państwem niebieskiem“, i zdobyli wpływy w prowincyi południowej Junnanie. Nie łatwo osiągnięło te korzyści: drogą długich i ciężkich wojen, które wykazały niepoślednią jeszcze siłę starego organizmu państwowego. Opierające się na ich przebiegu mniemanie o stosunkowej potędze Chin powstrzymało Europę do końca wieku wdążnościach do zupełnego opanowania kraju. Dopiero wojna chińsko-japońska, która dowiodła, że Chińczycy nie zdołają stawić skutecznego oporu wojskom wyćwiczonym i zorganizowanym w sposób europejski i uzbrojonym w broń nowoczesną, dodała śmiałości żądnym zdobyczy i zachęciła nawet mniejsze państwa do udziału w podziale państwa chińskiego. 

Wojna chińsko-japońska była następstwem sporu między obu państwami mongolskiemi o królestwo Koreańskie, obejmujące półwysep tej samej nazwy na wschodnich wybrzeżach Azyi. Japonia, która dawnemi czasy wzorowała się we wszystkiem na Chinach, wzięła z Chin pisownię, religię, przemysł i całą swoją kulturę, z zastygnięciem swego wzoru, również przestała się rozwijać; ale pierwsze bliższe zetknięcie się z kulturą europejską oddziałało bardzo silnie na naród wyspiarzy, obudziło nowy ruch i nowe życie, i w ciągu lat niewielu, Japonia pod rządami mądrego swego władcy, „mikada” Mutsu-Hito, przyswoiła sobie, jakkolwiek na razie tylko zewnętrznie, wszystkie zdobycze cywilizacyi zachodniej i zamieniła się na państwo parlamentarne, z wojskiem wyćwiczonem na sposób europejski, marynarką europejską i silnemi śladami nauki europejskiej. Niebawem Japończycy wystąpili na polu przemysłowo-handlowym w państwie chińskiem do współzawodnictwa z narodami Zachodu, a równocześnie zapragnęli zdobyczy terytoryalnych, zarówno celem ich wyzyskania ekonomicznego jak i dla umieszczenia wzrastającej szybko ludności. Głównym celem ich pożądań był półwysep Koreański, należący pod względem fizycznogeograficznym niejako do ich archipelagu. Chińczycy, których władzy do tej pory podlegało królestwo Koreańskie, spoglądali w poczuciu swej siły i pod wpływem tradycyi, z lekceważeniem na mały w porównaniu z nimi, bo tylko 40 milionowy naród japoński, i w każdym razie nie chcieli zrzec się bez oporu swojej prowincyi. Gdy Japończycy w czerwcu r. 1894, korzystając z rewolucyi w Korei, zajęli swemi wojskami stolicę kraju Soul, rząd chiński, mimo przestróg mądrego wicekróla Kantonu, Li-hung-czanga, który sam jeden bodaj w owych czasach zdawał sobie sprawę z bezwładności państwa, wysłał kilka pułków do Korei. Na przewiezienie wojsk nie pozwoliła flota japońska. Dnia 23 lipca Japończycy wydali Chińczykom bitwę na morzu i zatopili ich okręty, a dnia 1 sierpnia nastąpiło urzędowe wypowieLihung-czang wicekról Kantonu. dzenie wojny. Skończyła się ona nadspodziewanie szybko zupełną klęską Chińczyków. Dnia 16-go września marszałek Yamaagata wyparł wojska chińskie po kilkudniowej walce z obronnego obozu pod Ping-jang nad rzeką Ta-tong. Dnia następnego nastąpiła bitwa morska u ujścia rzeki Yalu. Admirał japoński Ito zniszczył w niej i częścią zatopił, częścią zabrał najlepsze, budowane w Europie pancerniki Chińczyków. Mimo znacznego powiększenia wojsk chińskich na teatrze wojny, Japończycy już w ostatnich dniach października wkroczyli z Korei do Mandżuryi, a nadto wysadzili drugą armię w pobliżu Tanlienwanu i zdobyli tę warownię, wraz z ogromnemi zapasami wojennemi, niebawem zaś (22 listopada) i ważną warownię morską, Port Artura. 

Dnia 14 lutego r. 1895 ważna forteca nadmorska Wei-hajwej dostała się w ręce japońskie, az nią reszta chińskiej floty wojennej. Dalsza wojna groziła Chińczykom pochodem nieprzyjaciela do stolicy kraju, Pekinu. O bezskuteczności oporu przekonano się już dostatecznie. Zdecydowano się więc w Pekinie na zawarcie pokoju pod upokarzającemi warunkami. Traktat podpisano dnia 17 kwietnia r. 1895 w Simonoseki na ziemi japońskiej. Chiny zapłaciły kontrybucyę wojenną i odstąpiły Japonii wielką wyspę Formozę oraz wyspy Pescadores i uznały niepodległość Korei. Przeciw żądaniu odstąpienia półwyspu Lioatung zaprotestowały mocarstwa europejskie, Rosya, Niemcy i Francya. 

Przez zatrzymanie półwyspu Lioatung, Chiny uniknęły niebezpieczeństwa, jakiemby im groziło usadowienie się Japończyków na stałym lądzie Azyi. Niebawem jednak okupiły bardzo drogo tę korzyść – usadowieniem się Niemców na półwyspie Szantung, daleko bliższym Pekinu od Lioatungu. Zachęceni łatwem zwycięstwem Japonii a żądni zdobyczy kolonialnych i wpływów na dalekim Wschodzie, Niemcy, zażądali zapłaty za pomoc w potrzebie, i sami oznaczyli cenę. W listopadzie r. 1897 admirał Diderichs ukazał się z flotylą pancerników w zatoce Kiaoczau Chiny po i zajął ją imieniem swego cesarza. W marcu roku następnego zawojme. ten został zatwierdzony przez zawarcie umowy, w której Chiny oddawały Niemcom w dzierżawę „na lat 99“ – jak piszą wymownie, w cudzysłowach, historycy niemieccy – zatokę Kiaoczau wraz z częścią wybrzeża, prawem wzniesienia tam fortyfikacyi, utrzymywania wojska i budowania kolei oraz zakładania kopalni w prowincyi Szantung. Dla utrzymania równowagi, Rosya zajęła Port Artura na południowym cyplu półwyspu Liaotung, naprzeciw Weihajwej, oddanego Anglikom. Włochy, które przy tej sposobności zapragnęły skorzystać z śmiałego wystąpienia swego sprzymierzeńca niemieckiego, wybrały sobie również skrawek terytoryum przy zatoce San-Mun, ale zawiodły się i tym razem w swoich nadziejach kolonialnych. Chińczycy zajęli groźną postawę, i rząd włoski, dla braku poparcia ze strony mocarstw, zdecydował się ostatecznie na odwołanie swojej eskadry pancernej. Nie mniej ważne od wymienionych ustępstw terytoryalnych, były koncesye przemysłowe, górnicze i komunikacyjno handlowe, przyznane przez Chiny państwom pod naciskiem dyplomacyi. Wystąpiły tam ze swemi żądaniami nietylko państwa wielkie i potężne, lecz także małe i słabe. Prawie każdy z ludów zapragnął wziąć udział w zyskach oczekiwanych z „otwarcia” państwa Niebieskiego dla kultury europejskiej i czyniły starania o odpowiednie koncesye lub przystępowały do przedsiębiorstw, do których większe wywalczyły sobie prawo.

Wynikiem tego ogólnego ruchu było otwarcie wielkiej liczby kopalń i fabryk w rozmaitych dzielnicach państwa chińskiego, przedewszystkiem zaś zbudowania kilku linii kolejowych: angielskiej, od Nankinu ku zachodowi do Singang i Tainnafu ku południowi do Sianjangu, z Szanghaju do Szau, i zTaku przez Tientsin i Pekin do Czingfengu; rosyjskiej przez Mandżuryę, od wielkiej kolei syberyjskiej przez Mukden do Portu Artura; niemieckiej od Tsinanfu do Tientsinu, Pekinu, Czau i Kiaoczau; belgijskiej od Czingfeng do Hankou, a ztąd do Kantonu amerykańskiej. Na południu w prowincyi Junnan, Francuzi zbudowali całą sieć kolejową pomiędzy Junanfu, rzeką Siang, oceanem i swojemi posiadłościami tonkińskiemi. Wreszcie Anglicy budują długą linię ze swoich posiadłości indyjskich, z Bhamy, do Junanfu. Z tych linii kolejowych, niektóre znajdują się jeszcze na papierze, budowę innych dopiero rozpoczęto; istnieje jednak już kilka linii, które ułatwiają bardzo komunikacyę pomiędzy pojedyńczemi prowincyami tego olbrzymiego państwa. 

Ten ogólny najazd cywilizacyi europejskiej z jej wszystkiemi ujemnemi jak i dobremi stronami wywołał wielkie wzburzenie wśród ludu chińskiego i w kołach rządowych. Przy budowach niezawsze szanowano zwyczaje chińskie, wierzenia i przepisy wyznaniowe (zwłaszcza co do cmentarzów), nadużywano niejednokrotnie spraw religijnych tytułem obrony chrześciaństwa, dla zdobycia wpływów politycznych, protegowano i wyróżniano chrześcian chińskich, do których należy bardzo wiele żywiołów podejrzanych, występnych i pogardzanych-chrześcian tylko dla interesu, dla uzyskania nadzwyczajnej opieki europejskiej, a nie z przekonań-występowano niejednokrotnie z butą i brutalnością wobec krajowców i władz, a wreszcie budowanie kolei żelaznych odbiło się na stosunkach zarobkowych niektórych klas uboższych. Zwłaszcza Niemcy narazili się przez swoją szorstkość na niechęć ludu, a zajęcie Kiaoczau i ich gospodarowanie w Szantungu dopełniło miary niezadowolenia. Atmosfera nienawiści, podsycanej fantastycznemi plotkami o mordach rytualnych chrześcian, sprzyjała bardzo agitacyi obrońców starochińszczyzny i zasadniczych przeciwników wszelkich reform, którzy, bez zrozumienia własnej bezsilności, a ogromnej potęgi mocarstw zachodnich, dążyli do oczyszczenia kraju z cudzoziemców i wyzwolenia państwa z pod ich kurateli. 

W początkach r. 1900 utworzyło się, za staraniem tych ludzi, w dzielnicach północnych stowarzyszenie pod nazwą „bokserów”, które wydało hasło wymordowania wszystkich obcokrajowców, a popierane dość otwarcie przez władze prowincyonalne, zorganizowało całą ludność do walki. Niebawem rozpoczęły się napaści na chrześcian i rzezie. Rząd pekiński nie uczynił nic, aby ruch ten okiełznać i złamać. Rządy sprawowała w imieniu nieudolnego cesarza Kwangsu, uwięzionego od kilku lat na wysepce w parku cesarskim, jego ciotka, cesarzowa wdowa Tsu-Hsi, kobieta niezwykle energiczna, ale tak samo, jak większość jej doradców, nieobeznana z rzeczywistem położeniem i siłami swego państwa, nienawidząca reform i nowatorstw. Mniemano w Pekinie, że ruch ten, mający wielkie cechy narodowe, wymiecie rzeczywiście obcokrajowców z państwa, i nie lękano się zbytnio nieuniknionej interwencyi mocarstw, w ufności do armii, zreorganizowanej przez oficerów niemieckich i uzbrojonej częściowo w broń udoskonaloną. Jeden z najbliższych krewnych cesarza, ks. Tuan, ojciec następcy tronu, objął wraz z ministrem Junglu kierownictwo w powstaniu bokserów i zachęcał edyktami do występowania przeciw Europejczykom. W początkach maja na Zachodzie zrozumiano grozę położenia. Nad wybrzeżem chińskiem zebrało się kilkanaście okrętów wojennych różnych mocarstw i, skutkiem wzajemnego rozgoryczenia, dnia 18 czerwca nastąpiło starcie. Z fortów portowych w Taku strzelono do okrętów zbliżających się do fortyfikacyi; pancerniki odpowiedziały, i po ciężkiej walce forty tegoż dnia zostały zdobyte. Zwycięzcy wysadzili na ląd kilka oddziałów wojska i wyruszyli pod dowództwem admirała angielskiego Seymoura ku Pekinowi, zkąd nadchodziły głuche, niepewne wieści o wielkiej rzezi, a nawet zamordowaniu posłów. Rzeczywiście, wiadomość o szturmie na forty w Taku i zajęciu tej warowni wywołała w Pekinie rozruchy, wśród których został zastrzelony na ulicy poseł niemiecki Ketteler. Wobec tego wypadku, posłowie inni zamknęli się w swoich ambasadach, znajdujących się obok siebie w jednej dzielnicy; wzniesiono dla obrony szańce i wytoczono działa. W krótkim czasie tłum bokserów uzbrojonych w karabiny otoczył ambasady; wojska rządowe nie zdołały, czy nie chciały, przywrócić spokoju i niebawem połączyły się z powstańcami. Przeciw działom poselskim wytoczono działa, i zaczęła się ciężka adługa walka garstki Europejczyków z nieprzejrzanym tłumem, która, tylko dzięki nieumiejętności Chińczyków obchodzenia się z działami, nie skończyła się tragicznie dla oblężonych. Tymczasem w Europie zdecydowano się na stanowcze wystąpienie w obronie oblężonych posłów i mordowanych chrześcian chińskich. Każde z mocarstw, posiadających interesy lub poddanych w Chinach, wysłało na wschód Azyi znaczny oddział wojska; do akcyi tej przyłączyły się także Stany Zjednoczone oraz Japonia. W początkach lipca na terytoryum chińskiem znajdowała się już około 15.000-czna mieszana armia i wyruszyła pod naczelnem dowództwem admirała Seymoura na Tientsin do Pekinu. Składała się ona przeważnie z Japończyków i Rosyan; państwa zachodnie z powodu swej wielkiej odległości były w niej słabo reprezentowane, z wyjątkiem Anglii. Chińczycy w liczbie około 100.000 stawili nadspodziewanie silny opór, wykazali umiejętność używania broni palnej a nawet dział, pewną karność i organizacyę oraz wielką odwagę. Ostatecznie jednak wojska sprzymierzone wyparły ich po ciężkich i krwawych wałkach z Tsientsinu i zajęły to miasto (13-14 lipca).

Tymczasem, niezależnie od tej .wspólnej akcyi, na północy, w Mandżuryi, rozpoczęła się – również bez urzędowego wypowiedzenia walki-wojna z Rosyą. Liczne oddziały Chińczyków poczęły napadać na rosyjskie straże kolejowe i zagrażać miastu granicznemu Błagowieszczeńskowi nad Amurem. Szybko skoncentrowane i wzmocnione oddziałami ściągniętemi z Europy, wojska rosyjskie w krótkim czasie obroniły kraj nadamurski, przekroczyły rzekę Amur i opanowały Mandżuryę. 

Szczególne stanowisko wobec rozruchów w Chinach zajęły Niemcy. Pogłoski o zabiciu posła Kettelera wywołały tam łatwo zrozumiałe oburzenie, które ujawniło się w sposób bardzo charakterystyczny w przemowie cesarza Wilhelma do odpływających na wschód Azyi żołnierzy: wezwaniem do takiego ukarania Chińczyków, „aby przez tysiąc lat żaden z nich nie śmiał spojrzeć krzywo na Niemca”. Ale nie o zemstę samą tylko chodziło. Cesarz postanowił skorzystać z rozruchów chińskich, aby, według swego wyrażenia w początkach swych rządów, zapewnić Niemcom „miejsce pod słońcem”, wpływy i poważne stanowisko w państwie Niebieskiem, kosztem Anglii, która, przynajmniej w dolinie Jangtsekiangu, rządziła niepodzielnie. W tym celu cesarz wysłał do Azyi 10.000 żołnierzy i, zasłaniając się potrzebą ustanowienia naczelnego dowództwa nad mieszanemi wojskami mocarstw, polecił rządom swego marszałka polnego, hr. Waldersee. Rząd rosyjski pierwszy zgodził się na to; inne poszły za jego przykładem i pod koniec sierpnia marszałek „wszechświatowy” wyruszył do Azyi, aby objąć naczelną komendę. Kiedy przybył na pole walki, był tam już właściwie niepotrzebny. Dnia 14 sierpnia wojska sprzymierzone wkroczyły do Pekinu i oswobodziły oblężonych posłów Cesarzowa wdowa z ks. Tuanem i całym dworem schroniła się w głąb kraju, do starej stolicy Singanfu, pozostawiając dowództwo w prowincyi Peczili zasłużonemu i mądremu Li-Hung-Czangowi. Doświadczony i bystry ten mąż stanu zdawał sobie doskonale sprawę z niemożliwości odniesienia zwycięsztwa nad sprzymierzonemi wojskami wszystkich mocarstw zachodnich, które w razie potrzeby mogły być pomnażane w nieskończoność. Armia chińska po dwu stanowczych klęskach była zupełnie zdemoralizowana; w Szantungu wprawdzie gubernator Juanszikaj posiadał jeszcze armię dobrze wyćwiczoną i nietkniętą, a takżew prowiucyach południowych wicekrólowie rozporządzali bardzo pokaźnemi siłami zbrojnemi, ale żaden z nich nie był dość lekkomyślny, aby wystąpić na własną rękę. Urzędownie wojny między Chinami i mocarstwami nie było, obie strony starały się o utrzymanie fikcyi, jakoby chodziło tylko o zwalczenie bokserów, i Li-Hung-Czang skorzystał z tego, aby wyjść z zatargu kosztem jaknajtańszym i według możności oszczędzić państwu strat, które nie dałyby się już powetować. Nawiązał więc niebawem układy z przeciwnikami, pomagał tłumić ruch bokserski i osiągnął przez swą dyplomacyę tyle, że rządy sprzymierzone zadowoliły się ostatecznie uwolnieniem swoich posłów, obroną swoich poddanych i przywróceniem spokoju w kraju. Wobec tego, marszałek Waldersee nie znalazł sposobności do odznaczenia się. Wojska chińskie unikały starcia, granice jego działalności ograniczono; musiał więc zadowolić się rozbrojeniem bokserów w prowincyi Peczili, kilku wyprawkami w głąb kraju aż do muru chińskiego, straceniem kilkudziesięciu bokserów i urzędników, którzy ich popierali, wycięciem ludności całych osad, i dość radykalnem złupieniem zajętego kraju, przyczem nie oszczędzono nawet grobów cesarskich, pałaców a nawet warty astronomicznej w Pekinie, której starożytno instrumenty zapakowano w pudła i przewieziono do Berlina. W ciągu tej pracy nad „uspokojeniem” kraju toczyły się układy z pełnomocnikami rządu chińskiego Li-Hung-Czangiem i ks. Czingiem. Niemcy usiłowali zmusić Chiny do pokoju na warunkach możliwie ciężkich i upokarzających. Li-Hung-Czang w bardzo zręczny sposób krzyżował te zamiary, i ostatecznie, porozumiawszy się z Rosyą, uzyskał warunki nie najgorsze. Wypowiedziana przez wszystkich zasada niepodzielności państwa chińskiego została w rzeczywistości przeprowadzona, wbrew dążności Niemców do podzielenia Chin na „sfery interesów^. Rząd chiński zobowiązał się do surowego ukarania przywódzców ruchu bokserskiego, księcia Tuana, ministrów i wysokich mandarynów, wydania edyktów potępiających wystąpienie przeciw obcokrajowcom i wypłacenia 800 milionów fr. odszkodowania, zgodził się na wzmocnienie straży poselskiej w Pekinie, obwarowanie dzielnicy poselskiej, na czasowe utrzymywanie załóg europejskich w ważniejszych miastach na drodze z Taku do Pekinu, zburzenie fortyfikacyi w Tientsinie i Taku, na zakaz dowożenia broni do Chin, wysiania księcia krwi do Berhna z przeproszeniem za zamordowanie posła Kettelera i nowe uregulowanie stosunków handlowych i celnych. Wobec widocznej możliwości osiągnięcia większych i więcej uchwytnych zysków, Niemcy ostatecznie przyjęli te warunki, ale zapewnili sobie podstępem inne korzyści przez umowę z Anglią, mocą której Chiny zostały uznane za otwarte dla handlu wszystkich narodów we wszystkich swoich częściach. Skutkiem tej umowy, na którą Anglia zgodziła się, aby uniknąć interwencyi Niemców w wojnie z Boerami, Niemcy umieścili silną załogę w Szanghaju, dając tem przykład innym narodom, a zwłaszcza Japończykom, pozostawili tam swoje wojska także po zawarciu pokoju i odebrali Anglii pierwszeństwo w dolinie Jangtsekiangu. Osiągnęli to przez systematyczne odwracanie uwagi Anglików od tego terytoryum, a skierowanie jej na Mandżuryę, która na mocy wspomnianej już umowy między rządem rosyjskim a Li-ilung-Czangiem miała przez czas nieokreślony bliżej pozostać pod zarządem Rosyi. 

Ten układ mandżurski wywołał nowe zatargi i nieporozumienia, które skończyły się: stanowczem oświadczeniem Rosyi, że nie zamierza zatrzymać Mandżuryi, i zmianą umowy z rządem chińskim. Rosya zobowiązała się wycofać swoje załogi w Mandżuryi, gdy mocarstwa wycofają swoje z prowincyi Peczili, pod warunkiem, że w kraju tym nie wybuchną nowe rozruchy. w r.1902 umowa ta została wykonana; w Mandżuryi pozostał tylko silny oddział straży dla obrony linii kolejowej. 

Udział Stanów Zjednoczonych w interwencyi mocarstw w rozruchach chińskich był pierwszem wystąpieniem wielkiej republiki noczone. północno – amerykańskiej na szeroką widownię polityki wszechświatowej. W czasie kilkudziesięciu lat, które upłynęły od wojny secesyjnej, Stany rozwinęły się pod każdym względem w sposób bodaj bezprzykładny w dziejach. Liczba ludności powiększała się szybko skutkiem emigracyi z Europy i naturalnego przyrostu, i pod koniec wieku przekroczyła liczbę 70 milionów. Skutkiem nieograniczonej swobody wszelkiego współzawodnictwa, przysłowiowej przedsiębiorczości i śmiałości, wytrwałości i energii Amerykanów, wobec zasadniczej równości wszystkich, która pozwala każdej jednostce zdolniejszej wybić się na wierzch i zużyć w sposób najodpowiedniejszy swoje uzdolnienie, ogromnych bogactw przyrodzonych kraju, obfitości węgla i metalów, żyzności gruntu, wreszcie i korzystnych warunków geograficznych i politycznych państwa, oblanego z dwóch stron Oceanem, i posiadającego na północy sąsiadów bardzo spokojnych, a na południu bez porównania słabszych: życie płynie tam niezwykle wartkim prądem, wyrastają jak grzyby po deszczu przedsiębiorstwa najróżniejszego rodzaju, powstają nowe miasta, stare zamieniają się na olbrzymie ogniska pracy i ruchu, rozwija się przemysł, krzewi się handel, ogarnia całą półkulę i sięga po za Ocean do starej Europy, niemal niepostrzeżenie, a nieustannie w coraz większym stopniu zwiększa się ogólny dobrobyt, spływają kapitały całego świata na ziemię amerykańską i Europie grozi już poważne niebezpieczeństwo popadnięcia w zawisłość ekonomiczną od zaledwie stuletniego państwa północno-amerykańskiego. W polityce wszechświatowej Stany Zjednoczone niemal do końca wieku nie wywierały ani to i nie usiłowały wywierać żadnych wpływów. 

Wielka republika była zajęta zupełnie gojeniem ciężkich ran wojny secesyjnej, reorganizacyą stosunków wewnętrznych i sprawami praktycznego życia. Ani zwycięzca w wojnie secesyjnej, gen. Grant, który kierował sprawami republiki od r. 1869 do 1877, ani jego następcy republikanie Hayes (1877-1881), Garfield (1881), Artuur (1881-1885), ani demokrata Cleveland (1885-1895) nie mieli ambicyi wyprowadzenia państwa na szerszą widownię, rozszerzenia jego wpływów politycznych lub posiadłości, i właśnie ta ich powściągliwość pozwalała rozwijać się Stanom w sposób scharakteryzowany powyżej, zebrać ogromne siły materyalne i zająć pierwsze miejsce między państwami przemysłowemi i handlowemi. Dzieło swoich poprzedników uwieńczył następca Clevelanda, republikanin Mac Kinlej, przez zaprowadzenie waluty złotej i rozwinięcie systemu ceł ochronnych, które uwolniły przemysł amerykański prawie zupełnie od współzawodnictwa europejskiego i pozwoliły mu rozrosnąć się w sposób już niemal karykaturalny. Skutkiem zamknięcia Stanów dla wyrobów zamorskich, kapitaliści i fabrykanci amerykańscy stali się panami położenia w kraju i, porozumiawszy się z sobą, mogli z jednej strony zakładać przedsiębiorstwa olbrzymieli rozmiarów i obniżyć koszta wyrobu, z drugiej zaś podkopać zupełnie współzawodnictwo tych fabryk krajowych, które nie zgodziły się na przystąpienie do spółki, – a następnie dyktować odbiorcom ceny.

Tak rozwinął się system “trustów“ we wszystkich gałęziach zarobkowości, zwiększyła się liczba przedsiębiorstw olbrzymich, zmalała samodzielnych małych; cały ruch przemysłowo handlowy skupił się w rękach niewielkiej liczby kapitalistów, których majątek wzrasta do nieskończoności i dosięga sum miliardowych, produkeya stała się, mimo wysokich płac robotniczych, tańsza niż gdziekolwiek indziej, organizacya zbytu jest skutkiem jednolitego kierownictwa doskonalsza, i ztąd pochodzi, że przemysł amerykański, mimo ceł, wytwarza już eropejskiemu konkurencyę w Europie, a niektóre artykuły handlowe, jak nafta, zostały prawie zupełnie zmonopolizowane przez Amerykanów. Rzecz oczywista, że takie skupianie się kapitałów i prawie całej produkcyi w nielicznych rękach musiało oddziałać bardzo silnie na stosunki wewnętrzne Stanów Zjednoczonych. Zasada równości została przełamana. Wytworzyło się małe kółko arystokracyi finansowej, które spycha miliony ludu do roli podwładnych pod względem ekonomicznym i społecznym. Łatwo zrozumieć, że także w polityce ten podział odgrywa pewną rolę. W polityce wewnętrznej niewielką, ho istnieje zupełna swoboda wyborów-i, pominąwszy oczywiście przekupstwa – potentaci finansowi i przemysłowi nie mogą zmusić szerokiej masy równouprawnionych wyborców do uwzględnienia swej woli. Inaczej jednak jest w sprawach polityki zewnętrznej, przynajmniej dopóty, dopóki republikańscy zwolennicy trustów posiadają większość w obu ciałach prawodawczych. Prezydent republiki jest zależny od większości izb i musi liczyć się z życzeniami tej potężnej grupy kapitalistycznej, którą większość ta popiera. To było przyczyną wystąpienia Stanów Zjednoczonych przeciw Hiszpanii z powodu walk na Kubie, i owej wojny, która skończyła się zdobyciem Kuby oraz Portoriki i wysp Filipińskich. Dopóki u steru państwa stał demokrata Cleveland, i republikanie nie posiadali w izbie bezwzględnej większości, rząd Stanów zachowywał najściślejszą neutralność i starał się tłumić ruch popychający do interwencyi w sprawie kubańskiej. Ruch ten miał w części charakter idealny, był wynikiem sympatyi dla Kubańczyków, pragnących wyzwolić się z pod władzy hiszpańskiej. Z drugiej jednak strony był on zręcznie podniecany i organizowany przez kółko kapitalistów, którzy obiecywali sobie wielkie zyski z przyłączenia bogatych kubańskich plantacyi kawy, tabaki i trzciny cukrowej do Stanów Zjednoczonych. Nowy prezydent, Mac Kinley, wybrany głosami republikańskie mi i posiadający w izbie większość republikańską, tym życzeniom oprzeć się nie mógł ani też nie chciał. Stosunki między Stanami i Hiszpanią zaostrzyły się i nastąpiła wojna o Kubę, a następstwem jej była cała dalsza polityka zagraniczna prezydenta Mac Kinleya. 

Stany Zjednoczone zdobyły w tej wojnie Kubę i Portorico wraz z przyległemi mniejszemi wyspami, a na Oceanie Spokojnym wielki archipelag Filipiński, z zamiarem zatrzymania tych zdobyczy, bądź to w formie kolonii zamorskich, bądź też „Stanów“ lub „Terytoryów“. Nie zgadzało się to wcale z dążnościami ludności tych wysp, która chciała samodzielności, nie tylko zaś zmiany pana. Mniejsza wyspa Portorico nie była zdolna do stawienia energicznego oporu i pozostała bez walki własnością Stanów. Ludność kubańska po ciężkich zatargach i czasowej okupacyi wyspy przez Amerykanów, zdobyła prawie zupełną samodzielność, pod rządami prezydenta Roosewelta, który więcej od Mac Kinleya liczy się z zasadami a mniej poddaje się wpływom republikańskich potentatów finansowych. Kuba została zamieniona na republikę niezależną od Stanów, ale związaną z niemi umową handlową i celną, bez prawa zawierania sojuszów z obcemi państwami. Zajmuje więc względem Stanów Zjednoczonych podobne stanowisko jak niegdyś Transwaal względem Anglii. Z ludnością wysp Filipińskich wcale nie doszło do porozumienia. Przywódca Tagalów, Aguinaldo, zawarł z admirałem Deweyem, przystępującym do oblężenia Manili, umowę, w której otrzymał zapewnienie, iż Stany Zjednoczone dopomogą krajowcom do wyzwolenia się z pod władzy hiszpańskiej do uzyskania niezawisłe ści. Republika filipińska została urzędownie ogłoszona i sztandar filipiński powiewał w początkach walk przed Manilą, obok amerykańskiego. Po upadku tego miasta jednak, zawarciu pokoju z Hiszpanią i odwołaniu Deweya, zmieniły się stosunki. Amerykanie zażądali od Tagalów złożenia broni i, otrzymawszy odpowiedź odmowną, rozpoczęli wojnę z Aguinaldem. Mimo bardzo energicznego oporu i uznania godnej waleczności, Tagalowie zostali wyparci z swych głównych pozycyi w trudno dostępne części wyspy Luzon; po dwuletniej walce Aguinaldo został pojmany przez zdradę jednego z swoich towarzyszów i pod naciskiem uznał władzę Stanów Zjednoczonych nad archipelagiem. Miejsce jego zajęli inni dowódcy, i walka toczyła się dalej. Powoli jednak Amerykanie opanowali całą wyspę Luzon – mniejsze zostały podbite już poprzednio i wogóle nie stawiły energicznego oporu – i utrzymuje na archipelagu rodzaj dyktatury wojennej. Większość ludności pogodziła się z faktem podboju i tylko w górzystem wnętrzu toczą się jeszcze walki z drobnemi oddziałami krajowców.

Wystarczy rzucić okiem na mapę, aby zrozumieć jakie znaczenie ten archipelag posiada dla Stanów Zjednoczonych i dlaczego rząd waszyngtoński nie żałował trudu, ludzi i pieniędzy, aby opanować go zupełnie i utrzymać w swem posiadaniu. Wyspy Filipińskie są dla republiki północno-amerykańskiej posterunkiem na Wschodzie Azyi, dają jej możność a równocześnie i prawo mieszania się do spraw chińskich, na równi z mocarstwami Europy, i z prawa tego skorzystały Stany zaraz przy pierwszej sposobności, przy powstaniu „bokserów“. To pierwsze wystąpienie w polityce wszechświatowej miało na celu zapewnienie Stanom udziału w korzyściach handlowych na Wschodzie Azyi, a stąd i z ogromnej pewności siebie Amerykanów na polu przemysłowo-handlowem wynika, że rząd waszyngtoński jest stanowczo przeciwny wszelkiemu podziałowi państwa chińskiego, czy to na kolonie mocarstw, czy też na sfery interesów. Amerykanie wierzą, że prędzej czy później odniosą zwycięstwo we współzawodnictwie z handlem europejskim i opanują rynki chińskie, i dlatego pragną zapobiedz takiemu ułożeniu się stosunków w Chinach, aby narody europejskie mogły zabronić im występowania do współzawodnictwa w którejkolwiek części państwa chińskiego. Zdobycie wysp Filipińskich i zwrócenie uwagi na wschodnio azyatyckie rynki zbytu zmusza Stany do zaprowadzenia komunikacyi między Oceanem Atlantyckim a Spokojnym. Punkt ciężkości państwa znajduje się nad Atlantykiem, i niebezpieczeństwo wojny może grozić mu tylko z tej strony, a obie te okoliczności zmuszają do stałego utrzymywania sił zbrojnych, t. j. marynarki wojennej nad wybrzeżami wschodniemi. W razie, wojny jednak mogłaby okazać się potrzeba stanowczego wystąpienia na Oceanie Spokojnym, a zwłaszcza obrony wysp Filipińskich, i szybkiego skoncentrowania wielkich sił zbrojnych w tych okolicach. Nadto Amerykanie mogą tylko wtedy liczyć na swoje zwycięstwo w współzawodnictwie z handlem europejskim na Wschodzie Azyi, jeżeli znajdą dla przewozu swoich towarów drogę bliższą niż przez kanał Sueski lub cieśninę Magellana. Względy te skłoniły Stany Kanał do przebicia przesmyku Panamskiego i utworzenia przez to naj- Nikaragua, prostszej komunikacyi między obu Oceanami. Budowa tego wielkiego kanału została już postanowiona, i energia Amerykanów jest rękojmią, że projekt ten będzie wykonany a nie rozbije się o trudności techniczne, jak niedawno budowa Lessepsowskiego kanału Panamskiego. Prace będą rozpoczęte, skoro skończą się układy z Kolumbią o odstąpienie odpowiedniego pasa terytoryum. Stany Zjednoczone domagają się prawa obwarowania tego kanałui przyznania skrawka ziemi po obu jego stronach, zarówno dla utrzymania go w porządku, jak i dla obrony. Anglia, której dawny układ zapewniał prawo nadzoru nad kanałem, łączącym przez przesmyk Panamski Atlantyk z Oceanem Spokojnym, ostatecznie zrzekła się praw swoich. Czy Amerykanie przy budowie swego kanału skorzystają z przerwanych prac towarzystwa panamskiego (Lessepsa), lub też przebiją Przesmyk na innem miejscu w okolicy Nikaraguy, dotąd nie jest postanowione. 

W przeciwieństwie do Stanów Zjednoczonych Ameryki północnej, wszystkie inne państwa amerykańskie znajdują się w położeniu nieszczególnem, posiadają mniej lub więcej nieuregulowane stosunki wewnętrzne, rozwijają się słabo i nie odgrywają wybitniejszej roli-nie mówiąc już wcale o polityce wszechświatowej – nawet w sprawach ogólnych zachodniego kontynentu. Pochodzi to zapewne nietylko z różnicy charakteru narodowego ludów zamieszkujących te ziemie, nietylko z wyższości rasy anglosaskiej nad romańską, ale i różnicy wieku tych republik. Powstały one wszystkie znacznie później od Stanów Zjednoczonych Ameryki północnej, w pierwszej ćwierci wieku XIX (z wyjątkiem Brazylii, która zamieniła się na republikę dopiero pod koniec tego stulecia) i znajdują się jeszcze w tem stadyum, w którem i Stany anglosaskie-jak widzieliśmy poprzednio-nie zdobyły się jeszcze na jednolitą, konsekwentnie przeprowadzoną organizacyę i zwalczały się namiętnie w secesyjnej wojnie domowej. Postępy zaś, które widzimy w znacznej liczbie tych republik romańskich w latach ostatnich, uprawniają do przypuszczenia, że i one wchodzą na drogę prawidłowego rozwoju i mogą w wieku nowym zająć w stosunkach wszechświatowych stanowisko, które mu się należy, zarówno ze względu na ich wielkość i liczbę ludności jak ich ogólny stan kultury. Cała Ameryka środkowa i południowa, z wyjątkiem małych kolonii: angielskiej, holenderskiej i francuskiej w Gujanie, była do początku wieku XIX własnością Hiszpanii i Portugalii. Meksyk, kraje przesmyku Panamskiego, Wenezuela i Nowa Grenada, aw południowej części kontynentu Ecuador, Peru, Chili, Argentyna, Uruguaj i Paraguaj (trzy kraje ostatnie pod wspólną nazwą prowincyi La Plata, a później wicekrólestwa Buenos Ayres) były koloniami hiszpańskiemi, Brazylia posiadłością portugalską. Wojny napoleońskie położyły kres tym stosunkom. Wraz z Hiszpanią wielki Korsykanin zdobył jej kolonie i oddał je pod zarząd swego brata, króla hiszpańskiego Józefa. Hiszpanie amerykańscy jednak nie uznali narzuconego władcy i potworzyli we wszystkich krajach tymczasowe rządy własne, które sprawowały władzę w imieniu wypędzonego z Madrytu króla Ferdynanda VII. Gdy Józef Bonaparte opuścił Madryt, ustępując miejsca Ferdynandowi, kolonie amerykańskie uznały jego władzę, ale nie chciały już powrócić do dawnego stanu zupełnej zależności od Hiszpanii. Domagały się samorządu, prawa wysyłania posłów do Kortezów w Madrycie i swobody handlu, gdy zaś król Ferdynand odrzucił te żądanie, we wszystkich koloniach wybuchnęły powstania, które skończyły się zupełnem zerwaniem związków z krajem macierzystym. 

Meksyk ogłosił się państwem niepodległem w r. 1821; ludność obwołała cesarzem przywódcę w powstaniu, kreolczyka Iturbide, pod nazwą Augusta I. Byt tego cesarstwa był krótki. Już po dwóch latach przeważyły w kraju prądy republikańskie. Augustyna I wypędzono, a po powrocie do Meksyku w r.1824, rozstrzelano, i ogłoszono republikę. Próba przywrócenia cesarstwa przez Napoleona III skończyła się tragiczną śmiercią cesarza Maksymiliana (patrz rozdział „Cesarstwo Meksykańskie i wojna secesyjna”). Po przywróceniu republiki w r.1861, rządy objął prezydent Juarez i sprawował je do r. 1872. Następnie zaś, po 4-letnich rządach przejściowych prezydenta, Lerdo de Tajada, zajął w Meksyku stanowisko, równające się niemal dyktaturze, inny dowódca z czasów Maksymilańskich, Porfirio Diaz (1876) i jakkolwiek czasowo składał władze w ręce swoich powierników, w rzeczywistości kierował krajem do końca wieku, z niemałym dla niego pożytkiem. Meksyk, jakkolwiek nie może równać się pod żadnym względem zsąsiedniemi Stanami Zjednoczonemi, rozwija się, posiada stosunki uregulowane i cieszy się powagą i wpływami w Ameryce. Mniej pomyślne, a raczej najniepomyślniejsze stosunki w całej Ameryce panują na przesmyku Panamskim i przytykającej do niego części Ameryki Południowej. Bohaterem narodowym tych wszystkich krajów i całego wybrzeża zachodniego aż do Peru włącznie, jest Szymon Bolivar „el Liberador“, który je wyzwolił z pod władzy hiszpańskiej. Rozpoczął on swoją działalność epokową w Nowej Grenadzie w roku 1812. W roku następnym opanował Caracas i objął rządy kraju; w r. 1819 utworzył wielką republikę Kolumbijską przez połączenie Nowej Grenady z Wenezuelą, a w r. 1821 ogłosił zupełną niezależność tych krajów od Hiszpanii. Dwa lata później widzimy go w Peru. Wielkie jego zwycięstwo w r.1824 pod Ajacucho złamało tam zachwiane oddawna już rządy hiszpańskie, i w tymże roku jeszcze Peru zamienił się na samodzielną republikę. Celem dążeń tego wielkiego wojownika, bystrego polityka i zdolnego organizatora, jednego z najwybitniejszych mężów, których widział wiek XIX, było utworzenie z wszystkich wymienionych części dawnego kolonialnego państwa hiszpańskiego, wielkiej, jednolitej republiki, któraby posiadała siłę wewnętrzną i możność rozwoju. Niespokojny temperament ludności hiszpańskiej nie pozwolił na osiągnięcie tego celu. 

Jeszcze za jego życia Wenezuela wystąpiła z unii kolumbijskiej, Bolivara samego oskarżono o dążność do dyktatury i zwalczano z namiętnością godną lepszej sprawy. Dopiero po jego śmierci, w r.1830, poznano się na zasługach tego żołnierza i polityka. Zwłoki jego złożono z wielką pompą w Caracas i wzniesiono w tem mieście na jego pamięć wspaniały łuk tryumfalny, gdzieindziej wystawiono mu wspaniałe pomniki. Ale idea jego nie zwyciężyła. Pomiędzy ludami oswobodzonemi przez niego wszczęły się nieporozumienia, które do tej pory doprowadzają niemal corocznie do walk bratobójczych i utrzymują całą Amerykę środkową w stanie nieustannego zamętu, podkopują dobrobyt, wyniszczają kraj i ludność i nie pozwalają na żaden krok w kierunku rzetelnego postępu. Wyliczanie tych wszystkich przewrotów i wojen, których widownią była ta część Ameryki, w ciągu wieku XIX zajęłoby zbyt dużo miejsca, a niemiałoby żadnego celu. Republiki te znajdują się jeszcze w stanie najgwałtowniejszego fermentu, z którego bodaj nierychło wyłoni się stan trwały. Zadowolimy się więc wyliczeniem republik, na które rozpada się w chwili teraźniejszej ogromne terytoryum, wyzwolone z pod władzy hiszpińskiej przez Bolivara. Są to republiki: Honduras, Guatemala, Sau Salvador, Kolumbia, Wenezuela, Ecuador, Peru i Boliwia. 

Pomyślniej, lub w związku z jego działalnością, rozwijały się republiki utworzone z południowej części hiszpańskiego państwa kolonialnego. I one wyzwoliły się z pod władzy hiszpańskiej w pierwszej ćwierci wieku XIX; prowincye Rio de la Plata w roku 1810, Chili w roku 1819. Republika chilijska bardzo szybko weszła na dobrą drogę, i dzięki roztropnej administracyi, trwałości i pewności swych rządów, dbałości o rozwój we wszystkich kierunkach oraz dobrej organizacyi swej armii, zajęła wkrótce bardzo wpływowe stanowisko na kontynencie południowym. Prowincye Rio de la Plata stanowiły pod rządami hiszpańskiemi jedność administracyjną-w chwili oderwania się od kraju macierzystego, pod nazwą wicekrólestwa Buenos Ayres-ale niebawem rozpadły się na kilka republik: Argentynę, Urugwaj i Paragwaj. Rozległością swego terytoryum, liczbą ludności i korzystnemi warunkami klimatycznemi odznaczała się wśród nich Argentyna i wyrosła niebawem, pod dyktaturą prezydenta Rosas (1829-1852) na państwo, przodujące w Ameryce południowej. Długie i krwawe walki z Uragwajem oraz Brazylią podkopały jednak ostatecznie potęgę tej republiki. Rosas, poniósłszy w r.1852 ciężką klęskę pod Monte Casenas, musiał opuścić kraj, a stan Buenos Ayres wystąpił ze związku argentyńskiego i zamienił się na republikę samodzielną. Po kilkoletniej wojnie domowej, utworzyła się w r.1860 nowa konfederacya, która przetrwała do naszych czasów. Odtąd rozpoczyna się prawidłowy rozwój tej wielkiej republiki. Zwłaszcza pod rządami prezydenta Domingo Faustino Sarmiento (1868-1876) uczyniono bardzo wiele dla podniesienia kraju i uregulowania stosunków. Jakkolwiek w latach następnych, skutkiem lekkomyślności rządu, kraj popadł w ciężkie przesilenie finansowe, i władza, skutkiem powtarzających się rewolucyi, przechodziła dość często z jednych rąk w drugie, Argentyna wstępuje w progi nowego wieku jako państwo silne, dość dobrze zorganizowane, z kwitnącem rolnictwem, obiecującemi początkami przemysłu i handlu zamorskiego i posiada wszelkie warunki pomyślnego rozwoju. 

Największy z krajów Ameryki południowej, Brazylia, był do początku wieku XIX posiadłością portugalską, otrzymał w r.1821 od króla Jana VI konstytucyę, aw roku następnym oderwał się od kraju macierzystego i zamienił się na samodzielne cesarstwo. Władzę zatrzymał dotychczasowy regent, syn Jana VI, Pedro I. w r.1825 Portugalia uznała ten nowy stan rzeczy i skutkiem tego, między obu krajami pozostała nadal łączność, z tem jednak zastrzeżeniem, że nie będą one nigdy połączone unią osobistą. Gdy po śmierci Jana VI brat jego Dom Miguel, ożeniwszy się z królową Marią de la Gloria, wykonał zamach stanu i objął przemocą rządy, Dom Pedro wyjechał do Portugalii, aby wypędzić Miguela, zrzekł się korony cesarskiej i mianował swym następcą małoletniego syna Pedra II (w roku 1831). Długie rządy tego mądrego i dobrotliwego monarchy były dla Brazylii epoką wszechstronnego rozwoju, a równocześnie wielkich i szczęśliwych wojen z Argentyną (1848-1852) i z Paragwajem (1864-1870). Wojna ostatnia, zakończona świetnem zwycięstwem, zapisała się w dziejach tego kraju pierwszym krokiem do zniesienia niewolnictwa. Tragizm dziejów zrządził, że właśnie ta humanitarna reforma stała się przyczyną upadku cesarza i przekształcenia cesarstwa na republikę. Pedro II uwolnił w r.1866 swoich niewolników, którzy zgodzili się na wstąpienie do armii. W latach następnych przepis ten rozszerzano coraz więcej i ostatecznie, w r.1871, nastąpiło zupełne zniesienie niewolnictwa, na mocy ustawy, wydanej w porozumieniu z rządem przez parlament.

Ponieważ jednak nagłe uwolnienie wszystkich murzynów wywołałoby zupełny przewrót w stosunkach krajowych i naraziłoby na upadek zarówno rolnictwo, jak i górnictwo i przemysł krajowy, ustanowiono okres przejściowy, w ciągu którego murzyni mieli pracować u swoich panów dotychczasowych, a właścicielom niewolników zapewniono odpowiednie wynagrodzenie. w r.1888, w nieobecności cesarza, który wyjechał do Europy, stronnictwo liberalne zmusiło regentkę, ks. Izabellę, do przyspieszenia emancypacyi murzynów bez wypłaty wynagrodzenia dla poszkodowanych właścicieli. Następstwem tego było, że poszkodowani połączyli się ze stronnictwem liberalnem, wywołali rewolucyę, pozbawili Pedra II tronu i obwołali republikę Zjednoczonych Stanów Brazylijskich (15 listopada 1889). Cesarz wyjechał do Europy i umarł w r.1892. Młoda republika zorganizowała się bardzo szybko, ale z natury rzeczy nie mogła w ciągu kilku lat utwierdzić się i na miejscu starych wytworzyć nowych warunków rozwoju politycznego. Są jeszcze w kraju silne sympatye dla monarchicznego ustroju i nie brakło też prób przywrócenia dawnego stanu rzeczy drogą rewolucyi. Ważniejszy jest brak silnej władzy centralnej, któraby nadawała całemu rozwojowi kierunek jednolity. Każdy z licznych Stanów posiada zupełny samorząd, tak samo jak w Ameryce północnej, ale ta samodzielność, która na północy jest czynnikiem postępu, w Brazylii, skutkiem właściwości romańskiego charakteru narodowego, jest czynnikiem niebezpiecznym, szkodliwym dla interesów ogólnych państwa. W niektórych Stanach równouprawnienie istnieje tylko na papierze. W rzeczywistości rządzą kliki, gdzie niegdzie pojedyńczy członkowie rządów; wszelkie osobistości wpływowe umieją naginać politykę do swoich interesów, a zwłaszcza wyzyskiwać w tym kierunku prawodawstwo; wszędzie też osobistości te są dostępne wpływom postronnym, niekiedy nawet zagranicznym, jeżeli spodziewają się z tego korzyści. Jest to szczególnie widocznie i ważne w Stanach południowych, w których żywioł portugalski jest stosunkowo nieliczny, a znaczną część ludności stanowią koloniści z Europy, zwłaszcza polscy, włoscy i niemieccy. Kolonie te, także polskie, rozwijają się bardzo pomyślnie; ale władze portugalskie zamykają oczy na systematyczną agitacyę rozwijaną przez Niemców, aw latach ostatnich popieraną przez rząd niemiecki, i pozwalają na powstawanie silnego posterunku niemieckiego na ziemi brazylijskiej. Istnieje już w Niemczech grupa polityczna, która uważa Stany południowe Brazylii, a zwłaszcza St. Catarinę i w części i Paranę, za przyszłą kolonię niemiecką w Ameryce, i nawołuje rząd do roztoczenia formalnej opieki nad tamtejszymi poddanymi. Na razie na takie wmieszanie się do wewnętrznych stosunków amerykańskich nie pozwala przestrzegana bardzo ściśle przez Unię północno-amerykańską zasada Monroego. Ale dążność do przełamania tej zasady jest w Niemczech bardzo widoczna i może z czasem odbić się w sposób bardzo dotkliwy na stosunkach południowo-brazylijskich, jeżeli ta olbrzymia pod względem terytoryalnym, ale słaba pod względem politycznym i militarnym republika nie zdobędzie się na lepszą organizacyę i prawidłowe uregulowanie swych stosunków.