I. Wojna krymska

Wrażenie było wielkie, ale szybko przemijające i nie powszechne. Wojna na wschodzie tureckim-i „narodowość”? Znaczyć to mogło, co się komu podoba. Głowę podnieść miałby przedewszystkiem Serb, Bułgar – o ileby w tym ostatnim doszczętnie nie wytlała jakaś iskierka myśli o sobie. Ale Bułgarowi ani się nie śniłogłowy podnosić wobec naczelnego i zasadniczego tonu zachodnioeuropejskich pogróżek wojennych: „całość i niepodległość Turcyi”. Łudził się ten tylko, komu złudzenie starczyć musiało za jedyny posiłek. Z tej zamroczystości dwuznaczej nie wyłoniła się już ani razu w ciągu całej wojny krymskiej uroczyście na wstępie wywieszona chorągiew emancypacyi ludów. Były tylko szepty pokątne, „półoficyalnemi” zwane, i pisaniny dyplomatyczne. 

Z jakiemi zamiarami nosił się Napoleon, dowiadujemy się z relacyi o jego rozmowie z małżonkiem królowej Wiktoryi, księciem Albertem, przekazanej nam w Martinsa „Life of the Princeu. Książę przybył odwiedzić cesarza w obozie w Boulogne-sur mer w początkach września 1854 r., w chwili kiedy pierwsze wojska francusko-angielskie wylądowały w Krymie. Kwestya „narodowości” wystąpiła bez dłuższych zachodów. Dla Anglii nie była ona ani wstrętną ani obojętną. Napoleon najotwarciej zaraz wyznał, że zasadzie narodowości hołduje nie tylko pod Apeninami, które w grze nie znajdują się jeszcze, ale też i nad Wisłą. Książę Albert zagadnął, o co mianowicie cesarzowi chodzi. Napoleon się rozgadał. Poprzestałby obecnie na obszarze dawnego Księstwa Warszawskiego. Co do Galicyi zostawiłby ją przy Habsburgach. Prusy mogłyby również zatrzymać przy sobie dawne swe nabytki polskie. Stosunki zażyłe Hohenzollernów z panującym domem angielskim znane są przecież dobrze cesarzowi Francuzów. Węzły familijne są święte. Porządki demokratyczne nie nakazują wprawdzie zbyt ściśle się liczyć z almanachem Gothy, ale tym razem Francya ma do czynienia ze sprzymierzeńcem tkliwym na genealogie arystokratyczne. O Prusach tedy warto będzie pomyśleć. Obecnie, cesarz mniema, że niejakie zmiany terytoryalne w obrębie powołanego niegdyś do bytu Księstwa Warszawskiego byłyby popularne nie tylko we Francyi i Anglii, ale nawet w całych Niemczech. Książe Albert wyraził powątpiewanie co do możliwości i prawdopodobieństwa owego współczucia Niemców. Obaj wysocy biesiadnicy zgodzili się wreszcie na jedno: że bez współudziału Prus i Austryi nic zrobić nie można. O) tej rozmowie musiał dowiedzieć się bardzo wcześnie Bismarck. 

O tej daty zaznacza się zwrot w jego myślach: na kim polegać, na czyich plecach się oprzeć w razie nieuniknionego zatargu Prus z Napoleonem? Wyższość Bismarcka nad austryackimi, a nawet nad wszecheuropejskimi mężami stanu, widoczna już i w latach 1853-54, na tem polegała podczas wojny krymskiej, że odrazu wyciągał on wszystkie konsekwencye raz przyjętego lub raz zaniechanego systemu. Odrzuciwszy plan Bunsena, ostro i dobitnie nieprzyjazny dla Rosyi, zastąpił go natychmiast planem realnym, anty-bunsenowskim,-bez puszczenia jednak marzeń cudzych na marne. To, co do innych mocarstw, w sporze z Rosyą było tylko igraszką dyplomatyczną, środkiem drażnienia (w Anglii) lub tylko przedmiotem „obaw czujnych a bezpłodnychu (w Austryi), stać się miało w rękach dyplomaty pruskiego „narzędziem politycznemu niesłychanej sprawności, podwójnym kluczem do serca tych, których życzliwość i poparcie zdobyć należało. Nie mogło być narazie lepszego narzędzia od tej sprawy polskiej. 

Do końca r. 1854 i w początkach 1855, aż do zgonu cesarza Mikołaja I, nad Sekwaną wspominano o tej sprawie rzadko tylko i mimochodem. Rozruszono się nieco dopiero ku wiośnie. W nieurzędowej części urzędowego „Monitora” ukazały się listy i adresy emigrantów, o których imiennie rozpisywać się niema potrzeby. Zarazem też rozwinięto niejaką czynność dyplomatyczną. Skutek, trzymany jak zawsze w najściślejszej tajemnicy, był nadzwyczaj lichy. W depeszy do lorda Clarendona z d. 27 marca 1855 r., Drouyn de Lhuys, francuski minister spraw zagranicznych, zażądał od Wielkiej Brytanii przyjęcia do liczby warunków przyszłego pokoju zastrzeżeń i rękojmi wypływających z tych części umów 1815 r., które dotyczą Polaków. Minister angielski nie zgodził się na wniosek, nazywając go „za wczesnym u, prawdopodobnie ze względu na to, że Sewastopol trzymał się jeszcze twardo. Ale i po upadku twierdzy gabinet angielski nie okazał się pochopniejszym do ustępstw. Bo kiedy w dniu 15 września hr. Walewski, następca Drouyn de Lhuys’a powtórzył ofertę poprzednika, Clarendon odpowiedział, że lubo powrót do traktatów 1815 r. byłby „pożądanym”, to jednak rząd W. Brytanii nie uważa dla siebie za stosowne wstawić tej kwestyi do warunków przyszłego pokoju.

Osobna konwencya pomiędzy Francyą, Anglią i Austryą z dnia 29 kwietnia poręczała nietykalność państwa tureckiego po wszystkie czasy i zobowiązywała mocarstwa do przeprowadzenia pokoju paryskiego. 

*****

Tak więc Rosya wyszła obronną ręką, bez strat znaczniejszych, z niebezpieczeństwa, którem groziła jej w początkach wojny krymskiej koalicya mocarstw zachodnich. Wszystkie przykre następstwa tej wojny spadły na Austryę, która nie umiała zająć w niej określonego stanowiska, lecz wahała się przez cały czas i skutkiem tego nie zapewniła sobie żadnych uchwytnych korzyści, a zraziła sobie stanowczo przychylnego dotąd sąsiada. Tę niezręczną, niezdecydowaną politykę przypłaciła Austrya podwójną ciężką klęską: w wojnie włoskiej, i w wojnie z Prusami. W epoce wojny krymskiej tkwią zarodki najważniejszych wypadków lat następnych, i cała historya Europy aż do upadku Napoleona byłaby wcale niezrozumiałą bez znajomości tego, co w tej epoce działo się poza kulisami, w świecie dyplomaDyplomaeya w czasie wojny krymskiej. 

Cała ta dyplomacya obracała się około zagadnienia, które Napoleon III przyjął za główny motyw w swej polityce zagranicznej. Wspominaliśmy już, że była niem idea narodowościowa. Przekonany o nieodzownym w najbliższej już przyszłości tryumfie zasad narodowych nad hasłami i formułami legalizmu dynastyczno-państwowego, wyniesionego przed czterdziestu laty do godności dogmatu politycznego, cesarz Francuzów mniemał, że na falach nowego przypływu dążności liberalnych, postępowych i demokratycznych bezpieczniej i szczęśliwiej niż jego wielki stryj dopłynie do pożądanego celu stałych zabiegów Francyi-do zapewnienia jej naturalnych granic Renu i Alp, mających utrwalić wpływ jej przeważny na losy Europy i cywilizowanngo świata. Praktycznym więc celem było doprowadzenie do rewizyi traktatów wiedeńskich i uregulowanie stosunków politycznych Europy na podstawie tej nowej zasady. Ale Napoleon był zbyt dobrym dyplomatą, aby wyjawić przed całym światem przedwcześnie cały swój program i wywołać powszechną opozycyę państw interesowanych. Postępował bardzo oględnie, a jeżeli nie dopiął swego celu, było to w znacznej części dziełem Bismarcka. 

Pierwsze publiczne i urzędowe słowo w sprawie narodowościowej Napoleon III wyrzekł podczas rozpalonej już na dobre wojny krymskiej, przy otwarciu ciała prawodawczego, w orędziu wyłuszczającem powody, dla których Francya miecz swój obnaża.

I sprawa „narodowości teoretycznie nawet upadła. Gdy zaś, w kilka miesięcy później, wypłynęła znowu na wierzch, miała już oblicze najzupełniej inne, do niepoznania zmienione. 

Wycofanie się Anglii historycy tłomaczą zastarzałem współzawodnictwem dwóch mocarstw zachodnich. We Francyi wojna na pobrzeżach morza Czarnego, przecinająca Rosyi drogę do Konstantynopola, nie podniecała niczyich zapałów; nawzajem Anglia nie upatrywała dla siebie żadnych nadzwyczajnych korzyści z przeniesienia widowni walki na zachodnie kresy państwa rosyjskiego. W obec tej zasadniczej sprzeczności, tudzież z powodu niechęci Austryi do poruszania sprawy galicyjskiej i dwuznacznego zachowanie się Prus, cesarz Francuzów musiał ustąpić. Jest na to dowód rozstrzygający. W liście do królowej Wiktoryi zd. 22 listopada 1855 r., oznajmiającym gotowość do natychmiastowego zakończenia walki pisał: „Rozumiałbym jeszcze potrzebę dalszego krwi przelewu, gdyby rząd waszej królewskiej mości oświadczył mi był, i z honor i interesa nasze wymagają przerobienia na Wschodzie karty Europy. Takiej polityce nie odmówiłbym wielkości: stawiałaby ona rezultaty do osiągnięcia na jednym poziomie z poniesionemi ofiarami”. Ponieważ jednak nie widać wcale-dodawał Napoleon – ażeby Anglia chętnem okiem spoglądała na potrzebę akcyi nad Wisłą i na przyłączenie Krymu do Turcyi, lepiej więc będzie, gdy kwestya pokoju odrazu przybierze charakter życzliwości względem Bosyi. Niebawem też Napoleon III upoważnia swego powiernika księcia Morny’ego, starego i gorącego zwolennika sojuszu z Rosyą, do zawiązania poufnej korespondencyi z ambasadorem rosyjskim w Wiedniu, późniejszym kanclerzem, księciem A. M. Gorczakowem, i wmgnieniu oka rokowania te weszły na drogę urzędową. 

Dla monarchii rakuskiej był to z pewnością grom z jasnego nieba. Na wieść o samoistnem, po za plecami koalicyi dokonywającem się zbliżeniu Francyi do Rosyi, gabinet wiedeński w tejże chwili zniża o kilka tonów głos, górujący dotąd na konferencyach wiedeńskich. Hr. Buol-Schauenstein niezwłocznie sporządza własny program pokoju i telegraficznie przesyła go do Paryża. Napoleon nic przeciw niemu do nadmienienia nie znajduje; Anglia, aczkolwiek niechętnie, zgadza się również.

Nie obeszło się jednak bez szkopułów. Warunki sformułowane przez Austryę, składały się z sławnych „pięciu” punktów, które też w roku następnym stały się podwalinami traktatu paryskiego. Obok tego wszakże znajdowały się w preliminarzu dwa zastrzeżenia dodatkowe, z których jeden opiewał, że oprócz warunków wyszczególnionych, sprzymierzeńcy wymawiają sobie możność stawienia, w czasie samych rokowań, innych propozycyi, „mających znaczenie europejskie” (Jomini, II, 386).

Jakkolwiek ogólnikowy dodatek ten był już tylko ostatniem błyśnięciem świeczki narodowościowej, rząd petersburski zaprotestował. Ale w Wiedniu uchylono stanowczo kontrapropozycyę. Hr. Buol odmówił zakomunikowania jej mocarstwom sprzymierzonym, żądając natomiast przyjęcia lub odrzucenia preliminary w całości, bez zmian i najdalej do dnia 6 (18) stycznia. Na powtórnem zebraniu doradzców Korony w Petersburgu wezwanie austryackie przyjęte zostało niemal jednomyślnie. Kanclerz Nesselrode, z upoważnienia cesarza, oznajmił nazajutrz ambasadorowi austryackiemu, że się Rosya zgodzą na pokój. 

Wskutek stanowiska zajętego w tej sprawie, Austrya na długo straciła w Petersburgu wszystkie swe dawne, wiekowym trudem nabyte tytuły do zażyłości i zaufania. I co za dziwny zbieg zdarzeń! Jeden z przedśmiertnych listów cesarza Mikołaja kończył się temi słowy: „wcześniej czy później ukarze Bóg Austryaków!uW kilka niespełna miesięcy później, zaraz po zgonie cesarza, zrządziły zmienne koleje dyplomacyi, że przepowiednia ta omal że się nie spełniła od ręki. Zjeżdżali się pełnomocnicy na kongres paryzki. Jakież było zdumienie pełnomocników Austryi, gdy się wśród nich ujrzeli całkowicie osamotnionymi! 

Kongres paryski, kładąc kres wojnie krymskiej, nie rozwiązał ani jednego zasadniczego zagadnienia z zakresu stosunków międzynarodowych, nie zachwiał w niczem starej równowagi europejskiej, nie uśmierzył nawet, nie złagodził, choćby na lat parę, istniejących zadawnionych między państwami antagonizmów, uraz i uroszczeń. Wszystkie jego przeciw Rosyi skierowane postanowienia obróciły się w niwecz. Od Turcyi odsunął on wprawdzie groźbę natychmiastowego rozbicia; interesom angielskim zapewnił na Wschodzie sporo powagi i przewagi; Francyę wreszcie okrył na czas jakiś purpurowym płaszczem chwały, przypominającej nieco szkarłaty pierwszego cesarstwa. Ale na tem się już i kończą główne, pięciopunktowe zdobycze kongresu. Z „ dodatków “ do ultimatum wiedeńskiego, z taką zawziętością bronionych przez hr. Buola, mocarstwa uplotły przedewszystkiem postronek na... Austryę, następnie na Francyę. Wtedy to zarysowało się na termin lat kilku coś w rodzaju przymierza Rosyi z Francyą – przymierza, o którem Bismarck zawczasu pisał do Manteuffla, że Prusy koniecznie „wskoczyć do niego muszą obiema nogami” . Ewentualność „serdecznego porozumienia” rosyjsko francuskiego, przykrem echem odbiła się nad Tamizą – i to cały sekret nawrócenia się Anglii wraz ze skończoną wojną. Niespełna tydzień po otwarciu posiedzeń kongresu, gabinet londyński polecił swemu pełnomocnikowi „nie zapomnieć o Polakach i, jeżeli się Napoleon na to zgodzi, otwarcie postawić w zgromadzeniu kwestyę. W następstwie dwukrotnego kołatania do Walewskiego i ponownej instrukcyi z Londynu, lord Clarendon przyszedł do przekonania, że wystarczyłaby zapewne Polityka deklaracya publiczna i zbiorowa. Na posłuchaniu u Napoleona pełnomocnik angielski, zapytany, jakaby mogła być osnowa owej deklaracyi, wspomniał o samorządzie lokalnym, o języku polskim w szkołach, o prawach Kościoła katolickiego. Zresztą, dodał, dośćby może było przyrzec, że inny odtąd system polityczny byłby stosowany. Napoleon z własnem zdaniem nie wystąpił, przyrzekł tylko pomówić o tern, przy sposobności, z Orłowem, pełnomocnikiem rosyjskiem. Lecz Orłów uprzedził interwencyę cesarza Francuzów. Po kilku pierwszych jego słowach, zapewnił, że cesarz Aleksander II żywi najwspaniałomyślniejsze zamiary względem wszystkich swoich poddanych, bez wyjątków i różnic; rząd wszakże rosyjski nie zgodzi się na wytoczenie kwestyi polskiej przed areopag europejski. 

Napoleon nie replikował, poprosił tylko Orłowa o powtórzenie tego, co od niego słyszał, lordowi Clarendonowi. Clarendon, wysłuchawszy ks. Orłowa, zauważył, że Rosya, nie uchybiając swojej powadze, mogłaby od siebie na posiedzeniu kongresu uczynić odpowiednie oświadczenie, wyłuszczające zmiany przeznaczone do opublikowania w dniu koronacyi. Orłów odrzekł, że życzenia te prześle do Petersburga, i wparę dni później zawiadomił Clarendona, że odpowiedź nadeszła, że rząd cesarsko-rosyjski w zupełności stwierdza wyjaśnienia poczynione, lecz w żaden sposób nie może przystać na poruszenie sprawy przyszłych reform w Rosyi i Polsce na kongresie. Clarendon, donosząco rezultacie osiągniętym Palmerstonowi, radził nie nastawać. „I tym to sposobem-kończy Tatiszczew-Rosya szczęśliwie uniknęła przykrości wtrącenia się koncertu europejskiego do jej stosunków wewnętrznych; pomyślne zaś to rozwiązanie zawdzięcza przedewszystkiem stałości i energii swojego rządu, następnie przyjacielskiemu poparciu Napoleona III.“ Z całej tej sprawy pozostało tylko wielkie rozgoryczenie na Austryę. Samo już jej przystąpienie do koalicyi mocarstw zachodnich, pomimo zupełnej bezczynności w praktyce, obraziło głęboko rząd rosyjski, a piąty punkt propozycyi pokojowych dopełnił reszty. Słowem, de Rothan nie wiele zapewne odbiega od rzeczywistości, gdy utrzymuje, że w wojnie krymskiej spoczęły wszystkie motywa przyzwolenia Rosyi na dwukrotne pobicie Austryi w r. 1859 i w r. 1866.