XV. Dziennikarstwo

wystawianą na pośmiewisko, a cnoty domowe na lekceważenie i pogardy, najdowolniejsze, poza informacyami pozytywnemi, kreacye fantazyi są tolerowane; wymysł im grubszy nawet tem lepszy, o ile naturalnie znajdzie się dla niego miejsce i chwila wolna po przejrzeniu dopiero ostatniego anonsu.  Sztukę prowadzenia w tym kierunku pisma podniósł do doskonałości następca Waltera I, John Walter II. Już w latach 1812-1814 “Times“ urządzony był na sposób monarchii absolutnej. Oprócz jego królewskiej mości, redaktora-wydawcy, nikt inny nie ma swojego głosu, swojego zdania, swojego podpisu. Jedna jego armia, złożona z reporterów, szuka nowin po wszystkich otwartych i zamkniętych zakątkach miasta; druga – korespondentów, wymiata z nowin dalsze okolice świata i, jak na dany okres, ze szczególną pilnością osacza obozy i agentury Napoleona od Lizbony do Niżniego Nowgorodu; trzecia wreszcie, stenografów-przerabiaczy, segreguje, skręca, wydłuża. sztukuje, farbuje, glansuje nadchodzący zewsząd surowy materyał – i pod okiem czujnego na najdrobniejszy szczegół wodza, przygotowuje z niego miazgę do ostatniej operacyi mechanicznej. Na dziedzińcu tymczasem, obszerniejszym niżli obszar ziem koronnych wielu z ówczesnych książąt niemieckich, już czekają własne karetki kuryerskie, miejscowe i prowincyonalne, z całą w odwodzie flotyllą statków przewozowych na Tamizie. Więc kiedy po bitwie pod Waterloo, ukazuje się okolicznościowy jej opis w „Timesie" wpierw – zdawało się – nim nastąpiło jej rozwiązanie i zamknięcie, fortuna Walterów podskoczyła w górę równie szybko jak i fortuna Rotszyldów, którzy pierwsi z wiadomości na giełdzie skorzystali. Odtąd nie było już w Anglii tak lichego pisemka, któreby „Timesa" nie naśladowało. Model przepłynął Atlantyk, i prasa Stanów Zjednoczonych, które w lat dwanaście po ogłoszeniu niepodległości, liczyły już do dwustu czasopism, z tych 10% codziennych, stała się drugą edycyą prasy angielskiej. 

Stały ląd Europy starej poszedł za Anglią i Ameryką dopiero znacznie później. 

Lubo druk z pochodzenia swego od Gutenberga liczy się do wynalazków niemieckich, to jednak dziennikarstwo, o którem bez kunsztu drukarskiego nie może być mowy, nie w Niemczech wydarło z ust Napoleona wyznanie, iż prasa jest piątem skoalizowanem przeciwko niemu mocarstwom, z czego w lat kilka, po powrocie Burbonów, urośnie definicya dopełniająca, iż jest ona czwartą niezawisłą władzą w państwie obok władz ustawodawczych, sądowych i wykonawczych. Wprawdzie, ulotne, mniej więcej regularnie zjawiające się świstki handlowe i dworskie, zwane zwłoska „gazetami", od drobnej podobno monety weneckiej, używanej na opłacanie takich „zeitungów", kursowały w ojczyźnie Gutenberga już pod koniec wieku XV-go, najdawniejszy zaś tygodnik niemiecki „Frankfurter-Journal", z r. 1615, wyprzedził pierwsze czasopismo rosyjskie „Sanktpietierburskija Wiedomosti“ o lat blizko sto, pierwszy tygodnik krakowski „Merkuryusz Polski ordynaryjny“ o lat z górą czterdzieści, pierwszy dziennik londyński „The certain news“ o całych lat siedm. Właściwego wszakże wpływu prasy na bieg spraw publicznych w Niemczech niepodobna wyśledzić w dziejach przed okresem 1866-1870, kiedy książę Bismark rozbudził w piśmiennictwie ojczystem instynktu nienawiści rasowej i uczynił z niego powolne narzędzie widoków unifikacyjno-zaborczych. Szlachetniejszego znacznie pod tym względem ujścia patryotyzm niemiecki szukał po razy kilka przedtem – ale nie w prozie dziennikarskiej, tylko w natchnionych strofkach Körnera lub w żartkich zgryźliwych apostrofach Heinego ; publicystyka natomiast, wywijająca się jak wąż wśród zwalisk pomiędzy stu kilkudziesięciu samowładztwami politycznemi Niemiec rozczłonkowanych, albo się żywić musiała manną literacko-artystyczną, spadającą niekiedy z wyżyn wejmarskich lub monachijskich, albo się też oglądała za natchnieniem – z zewnątrz. Niepodejrzany na punkcie uczuć rodowicie niemieckich O. Leixner („Wiek XIX “, t. I, str. 337) kategorycznie to stwierdza: ,,Do końca wieku XVIII – powiada- pisma peryodyczne w Niemczech naśladowały prasę francuską dobrowolnie, – od końca tego wieku – z musu”; – nie tai przytem, że i „złoto francuskie” miało w tem swoją wagę... 

W samej tej Francyi wszakże, na której obraz i podobieństwo, wzorowały się w ciągu lat dwustu wszelkie umysłowe sprawy kontynentu europejskiego, nie łatwo i nie rychło dziennikarstwo zdobyło się na piąty ozy choćby tylko czwarty stopień przypisanej mu Środki później potęgi. Czekać z tem trzeba było aż dopóki długi poczet ułatwienia precedensów pomyślnych przeważnie materyalnych, nie zapewnił prasie pomyślniejszego rozwoju. Kilka tych oto równiutkich, dobitnych a lśniących sznureczków czarnych, które czytelnik przebiegł przed chwilą oczyma, a może i myślą, ileż w sobie i na sobie dźwiga pracy, poświęcenia, dowcipu, wiedzy, zachodów! Piękne i przepłacane dziś garściami banknotów wydawnictwa Elzewirów świadczą, iż główny przymiot tej tu pod wyrazami ukrytej farbki drukarskiej- trwałość- znanym był już i przed Lavoisier cm, twórcą chemii nowoczesnej, ale żeby zarazem farbka ta, gwoli wymagań naszego czasu, schła szybko, w mgnieniu oka i powietrza wyziewami swemi zbytnio nie zatruwała, to wymagało już licznych prób i doświadczeń, które dopiero następcy Lavoisiera w wieku XIX dokonać mogli. A ten tu papier, niezaprzeczenie ładny i zdaje się stosunkowo niezbyt drogi, któżby go w takiej ilości zdołał dostarczyć przed wynalazkiem machiny Ludwika Roberta (1799), która wszystkie czynności ręcznie dawniej spełniane, stokrotnie wzmogła, ulepszyła, ułatwiła? Dodajmy do tego przemysł metalurgiczny, również wprost lub przynajmniej pośrednio z imieniem Lavoisiera związany, – przemysł, pozwalający odlewniom dostarczać w żądanych rozmiarach i kształtach słupków owych sześciennych, które służąc do odbijania liter na papierze, mianują się „czcionkami“ . Nadto dużo musiano się napocić, zanim Fryderyk Konig sporządził i wygotował (1805-1810) tłocznię pospieszną, przyprzężoną niebawem do dźwigni parowych, praktycznie obmyślanych i ulepszonych w innych nieco celach przez Jamesa Watta (†1819) i Roberta Fultona (†1810). Wreszcie poza obrębem specyalnych wymagań właściwego warsztatu drukarskiego, w cóżby się obrócił, jakby w naszych czasach wyglądał dziennik bez udogodnień pocztowych, kolejowych i telegraficznych, o których w początkach w. XIX zaledwie coś się tam dopiero roiło po zuchwalszych reformatorskich głowach Walterów. W wojnach Rewolucyi i napoleońskich, zamiast dzisiejszych telegrafów, wystarczały zupełnie sygnalizacye ogniowe w nocy i wiatrakowe w dni pogodniejsze, z dwóch trzech umówionych znaków złożone. Lokomotywę i żelazne tory Jerzego Stephensona z r. 1825, w kilka jeszcze lat potem uważał Thiers za „zabawkę dla dzieci”. Co do poczty, – wszyscy żyjący w chwili obecnej wydawcy i ministrowie finansów z pewnością popadliby w czarną melancholię, gdyby im wypadło wrócić do „uproszczeńu, jakie W. Pitt, za wskazówką Palmera, odważył się zaprowadzić w Anglii przed stu laty, na korzyść osób i przedsięwzięć prywatnych.

Szybkość, swoboda, łatwość, dogodność ruchów fizycznych to dopiero przecież mniej niż połowa niezbędnych warunków istotnego rozwoju i znaczenia prasy. Połowę drugą stanowi odpowiednio umiarkowana i wyrozumiała... temperatura moralna. Nie znała, nie przypuszczała jej w wieku XYIII Francya monarchiczna, a cóż dopiero inne mniej szczęśliwie pod względem geograficznym położone państwa lądowe. 

Ulgi administracyjne i ustawodawcze ostatnich gabinetów Ludwika XVI-go, tudzież liberalne zarządzenia Maryi Teresy, Józefa II, szczególniej zaś Fryderyka Wielkiego, posuwającego niekiedy aż do pogardliwego lekceważenia filozoficzną tolerencyę tego, co się pod jego panowaniem i nawet o jego panowaniu mówiło lub pisało, przygotowywały zwolna i zapowiadały stopniowo w Europie szczęśliwą dla dziennikarstwa erę „swobód godziwych ai „pospolitego prawa” w wypadkach wykroczeń prasowych. Ale dobre te zarodki zniweczyła reakcya idąca równolegle z niczem nieograniczoną swawolą i samowolą druku, zaprowadzoną przez Rewolucyę francuską. Niezależnie atoli od tych przypływów lub odpływów łask królewskich, szczegół to ze wszech miar ciekawy i charakterystyczny, że jakimkolwiek zmianom na lepsze ulegała publicystyka w monarchiach sąsiadujących z Francyą, stosowały się one wyłącznie do t. zw. „państwowegou języka. Tem się tłomaczy niewysłowionę w początkach wieku XIX zaniedbanie i ubóstwo dziennikarstwa słowiańskiego w Austryi, polskiego w Prusiech. 

W ciągu lat blisko piętnastu od ostatniego podziału, cały etnograficznie polski obszar dawnej Rzeczpospolitej znajdował się w terytoryalnym obrębie obu wielkich mocarstw niemieckich – a jest to właśnie w piśmiennictwie polskiem doba najciemniejsza, najsmutniejsza, ze wszech miar upokarzająca. Publicystyka, taka niegdyś barwna i wszechstronnie rozkwitająca za dni Sejmu czteroletniego, zamiera teraz bez śladu prawie. Nabytą w roku 1794 od Włodka „Gazetę wolną Warszawskąu Antoni Lesznowski (1769 – 1820) ciągnie o ile może sumiennie i umiejętnie, – w każdym razie najzgodniej z tytułem, w którym przymiotnik „wolna” z konieczności zaniechanym być musiał. Obok Lesznowskiego utrzymuje się czas jakiś stałej Żółkowski ze swoim „Momusem”, sypiącym fraszki, facecye, kalambury, dość cięte jeszcze i obecnie po tylu latach niezmordowanego obiegu po najodleglejszych zaściankach kraju. Założona w r. 1796 „Gazeta Krakowska” księgarza Maja ukazująca się dwa razy na tydzień, sztukuje się tłomaczeniami drobnych wiadomości z pism niemieckich, wyjątkami z „Rocznika” Warsz. Tow. Przyjaciół nauk, z „Gazety Warszawskiej”, z „Pamiętnika” Osińskiego, wydawanego zeszytami w latach 1809— 1810 i t. p.

Wszystko razem, naturalnie, oddane na łaskę i niełaskę biur kontrolujących i zobowiązane do uprzejmego przyjmowania komunikatów urzędowych, niby postronnie, z inicyatywy redakcyi pisanych. Środki te wymierzone były przeciw jakobinom, których Bonaparte uparcie, wbrew dowodom policyi, obwiniał o urządzanie zamachów na jego życie. Było to przytem w miodowych miesiącach konkordatu, zażyłości ze stolicą Apostolską i serdecznej wymiany usług z Papieżem Piusem VII. Reakcya legitymistyczna płynęła pełnym korytem, dopóki go nie przepełniła. Pisma jedno za drugiem przechodziły w ręce zwolenników – jeżeli nie “starego” porządku rzeczy, to przynajmniej takiego, który z cezaryzmem napoleońskim mało miał wspólności. Powstawały nieznacznie ogniska opozycyi monarchiczno-liberalnej. Jedno z takich ognisk utworzyło się dokoła dziennika „Publiciste“, w którym współpracować zaczął przyszły znakomity historyk, parlamentarzysta na sposób angielski i minister Guizot; pismo prowadził Suard, krzywo widziany w prefekturze policyi od chwili jak odmówił zamieszczenia w swym organie apologii morderstwa księcia d’Enghien. W tychże co i „Publiciste“ szeregach stanęło parę tygodników, nie podpadających rygorowi „prawa” z d. 17 stycznia 1800 r. Pierwsze wśród nich miejsce zajął „Mercure de France“, w którym pisywali: Laharpe, Fontanes, Bonald, Chateaubriand (tu właśnie ukazały się pierwsze rozdziały jego dzieła „Genie du Christianisme“), – przedewszystkiem zaś wsławiony za naszych czasów Fievee... Ten Fievee długo uchodził za “służkę“ Napoleona i nawet za coś nieskończenie gorszego. Przynosił on z sobą artykuły, od których na kilometr czuć było tuilleryjską robotę kancelaryjną. On również redagował dziennik specyalnie i wyłącznie przeznaczony dla jednego czytelnika: dla Napoleona. O treści niektórych sprawozdań Fievee’go publiczność dowiadywała się z wyjątków ogłoszonych w sławnych „Buletynach“ cesarskich; za naszych dopiero czasów korespondencya ukazała się w całości – i przyznać trzeba, że wygląda imponująco, wspaniale. Upoważniony do szczerości całkowitej i bezwzględnej, uprzywilejowany dziennikarz nie skrewił obowiązkowi: kłuł, torturował i niekiedy wprost znęcał się nad ukoronowanym swym prenumeratorem, nad jego robotami, postanowieniami, aktami i zamierzeniami. Rozmaite formy wędzideł prasowych, wszelkie prawne regulacye opinii publicznej, ulegały szczególnie surowej analizie i krytyce śmiałego sprawozdawcy, szczegół zaś ten, w połączeniu z faktem, że tę swoją powinność publicystyczną Fievee pełnił nieprzerwanie w ciągu lat przeszło dziesięciu, świadczą, iż Napoleon uznawał wagę rzetelności w sprawach i stosunkach politycznych; nie przypuszczał snadź tylko, aby prawda komu innemu, oprócz niego, była potrzebną.

W kleszczach żelaznego rygoru napoleńskiego opozycyjno-reakcyjna prasa francuska nie wyzionęła ducha; przeciwnie, urosła, zahartowała się, zmężniała. Usunięta prawie zupełnie od popisów w otwartych szrankach polityki wewnętrznej i zagranicznej, przerzuciła się na pole rozpraw i dociekań ekonomicznych, naukowych, estetycznych, stała się mikrokosmosem „wstecznych u umysłowych i moralnych aspiracyi narodu, wytworzyła odrębny, sobie tylko właściwy tryb pisarski, lekki, zwinny, dowcipny, polemiczny, insynuacyjny – śmiertelnie w potrzebie cięty i kąśliwy. Przodował tej metamorfozie słynny „Journal des Debats”, któremu dziennikarstwo powszechne, oprócz wielu innych pomysłów, doraźnie wszędzie przejętych, zawdzięcza też i pomysł “felietonu“. Młodzi tego dziennika wydawcy, dwaj bracia Bertin, zgromadzili dokoła siebie kwiat ówczesnej inteligencyi legitymistycznej, w części ultramontańskiej, w części postępowo katolickiej, która, ciesząc się zrazu poparciem Tuileryów, śmiało uderzyła na wszechwładnie w szkołach i piśmiennictwie panujący „encyklopedyzm” wolteryański. Nie wszystkie imiona współpracowników tego czasopisma przeszły do potomności i zdolne są dziś same przez się zrozumiałej coś do nas przemówić, jak np. Feletz, Delalot, Boissonnade, ale w swoim czasie były to filary nie mniejsze od znanego geografa Malte-Bruna, filozofa Boyer-Collarda lub powieściopisarki pani Genlis, – odgrywającej wszakże zarazem niezaszczytną rolę „powiernicy" Napoleona w obozach anty-napoleońskich (zob. „Pamiętniki” Talleyranda, t. I, str. 299). W celu lepszego ukrycia podwójnej gry, „Journal des Debats” zmienił tytuł i zwać się zaczął „Journal de l’Empire”, a felieton swój, znacznie rozszerzony, oddał do bezwarunkowej dyspozycji głośnego literackiego fechmistrza Juliana Ludwika Geoffroy (1743-1814). 

Gorący, zaciekły royalista, dał się on we znaki „filozofom jeszcze za panowania Ludwika XYI i podczas rewolucyi, jako redaktor i wydawca, w latach 1780-1793, czasopism: „Annee litteraire i “Ami du ro i”; emigrował później, należał, wraz z panią Genlis do rozmaitych chybionych przedsięwzięć konspiracyjnych i wróciwszy do kraju po zamachu 18-go brumaire’a, zabrał się do szermierki „odcinkowej” z podwojonym zasobem uraz i doświadczenia.

Wzór znalazł naśladowców, – przyjął się jak zaraza. Nie rychło się spostrzeżono, do czego zmierzały i w kogo mierzyły te nieprzebrane w odcieniach kolorystycznych, kryte, szyte i łatane „Geoffrinowskie żgnięcia”, ale gdy się nareszcie spostrzeżono, odwet był zgodny z receptą wszelkich raptusów i gwałtowników, jakim z pewnością był Napoleon; powiedziano sobie wtedy: „na cyniczną obłudę – pięść brutalna jedynem lekarstwem.“ Pewnego dnia agenci ministra policyi rozsypali się po wszystkich redakcyach, powypędzali wydawców i współpracowników, ponakładali pieczęcie na machiny, skrzynki do listów, kwitaryusze, pozabierali pieniądze i pozamykali lokale „do dalszego rozporządzenia...“ Odszkodowano następnie, według własnego rozumienia i oszacowania, pokrzywdzonych, prowadzenie zaś skonfiskowanego interesu publiczystycznego powierzono „delegatom” władzy wykonawczej. Ale i delegatów, dokładnie pojmujących to, czego od nich żądano, nie sposób było znaleźć na zawołanie. Dla tego to w przeddzień ostatniej wielkiej wojny, mianowicie d. 17 września 1811 r. dekret cesarski (nie ogłoszony, lecz ściśle wykonany) liczbę dzienników zajmujących się „nowinami politycznemi” sprowadził do czterech...