V. Wolne miasto Kraków

To samo poniekąd stało się iz dobrami duchowieństwa krakowskiego, położonemi za granicami republiki w następstwie bulli papieskiej zd. 30 czerwca 1819 („ex imposita nobis“), ustanawiającej osobne arcybiskupstwo warszawskie. Bulla, między innemi, zezwalała na utworzenie w Królestwie Boiskiem, obok sześciu już istniejących dyecezyi, dwu nowych, podlaskiego i sędomirskiego, których urządzenie pociągnęło za sobą, w liczbie rozmaitych dekretów władzy świeckiej, kasatę sporej ilości zakonów i klasztorów; fundacya zaś i niezbędne uposażenie katedry sędomirskiej wystawiło kapitułę krakowską na zatarg i nieporozumienie z rządem Królestwa, szczególnie zaś z „samowładnym” wydziałem skarbowym księcia Lubeckiego. Wszystko to razem odbiło się najdotkliwiej na dobrobycie Krakowa i jego okręgu, na instytucyach, gmachach, brukach, drogach wiejskich. Zastrzeżona w Wiedniu wolność handlu, na którą tyle liczono i która dla drobnej, zewsząd ściśniętej Rzeczypospolitej była kwestyą życia i śmierci, zawiodła również, wskutek zaprowadzonego uciążliwego systemu ceł pogranicznych; opatrzenie miasta w potrzebne do wyżywienia płody doznało takich trudności, że już mówić zaczęto o „o głodzeniu rozmyślnem” „Niema prawie takiego warunku w traktatach, który – Upadek doby dotrzymano” – utyskiwano w izbie poselskiej i w senacie. Żale brobytute wzmogły się jeszcze, kiedy w lutym 1826 r. unieważniony został wybór Nikorowicza na prezesa, i mocarstwa utrzymały Wodzickiego, wbrew woli większości wyborców. Nakazano też jednocześnie zupełną rewizyę czyli „poprawę” konstytucyi i rzecz tę poruczono rezydentom trzech mocarstw, na których przelano obowiązki poprzedniej komisyi organizacyjnej. 

Wojna 1831 r. rozwarła na kilka miesięcy północne wrota neutralnego państewka, pozwoliła mu zgromadzić trochę prowizyi ku zimie, ale koniec kampanii zwalił na miasto klęski innego rodzaju. W drugiej połowie września 1831 r., zaraz po wkroczeniu korpusu Romariny do Galicyi, błąkały się jeszcze w Królestwie, oprócz głównej armii Rybińskiego w Płockiem, drobniejsze oddziały polskie, z których najsilniejszy, Różyckiego i Kamieńskiego, liczący do 8.000 konnego głównie żołnierza, ścigany był na lewym brzegu Wisły około Pińczowa przez wzmocniony o całą, dywizyę korpus Rtidigera.

#2287{Dziedziniec Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Ze starego sztychu.}

Feldmarszałek Paskiewicz, przewidując, że Różycki gotów jest szukać przytułku w Krakowie, rozkazał Rtidigerowi zająć w danym wypadku to miasto z oświadczeniem, iż „czyni to w imieniu trzech mocarstw związkowych i protektorów tego terytoryum, nim nowe urządzenia zostaną, uchwalone za wspólną zgodą..?1 Jakoż Różycki istotnie przeszedł granicę wolnego miasta Krakowa i „korzystając ze słabości i dobrego usposobienia senatu tego miasta-jak się wyraża ks. Szczerbatow („Kampania Paskiewicza”, str. 126), umieścił w Chrzanowie szczątki swego oddziału”. Uwiadomiony o tem Paskiewicz pisał do Rtidigera: „Wolne miasto Kraków, oddając Polakom przez cały czas trwania wojny wszelkie możliwe ułatwienia, służy jeszcze otwarcie za schronienie dla powstańców, kryjących się tam przed pościgiem. Za zgodą mocarstw protegujących i związkowych rozkazuję panu zająć natychmiast to miasto jednym batalionem piechoty, dwoma szwadronami jazdy i 2 działami... Takież same kontyngensy, zgodnie z konwencyą, wysłały Austrya i Prusy”. Rtidiger pociągnął natychmiast z Miechowa na Kraków (27 września), podczas gdy Różycki przechodził do Galicyi, gdzie rozbrojony został. Z powodu zupełnego braku furażu w Krakowie, jazda trzech mocarstw opiekuńczych zabawiław wolnem mieście zaledwie dni kilka, ale piechota pozostała, dzięki zapasom zwiezionym do miasta na miesiące zimowe i na przednówek najfatalniej pod względem urodzajów zapowiadającego się r. 1832. Głód nie w ten to w inny sposób kołatał do zbiedzonych dworków i chat Rzeczypospolitej. Okupacyę cofnięto wprawdzie po niejakim czasie zupełnie, ale za cenę ustępstw, wskutek których niepodległemu okręgowi miasta Krakowa nie pozostało więcej praw politycznych niż innym dzielnicom. Republika zatrzymała zaledwie cień niezawisłości. Ale właśnie, ponieważ cienia, nie światła, szuka każdy, kto swe czynności pragnie przed okiem ludzkiem ukryć i zataić, ztąd poszło, że Kraków, miasto z istoty swej szczerze i gorąco katolickie, zachowawcze jak żadne w Polsce, stało się w kilka lat później jednem z najbardziej rozgorączkowanych siedlisk nowatorstwa i demagogii. Pod Wawel zaniesione to zostało z zewnątrz, przeważnie z Francyi, gdzie gościnne przyjęcie znalazła główna masa wychodźtwa, rozbrojonego po upadku rewolucyi listopadowej. 

W r. 1836 wojska trzech państw opiekuńczych pod dowództwem generała Kaufmanna znowuż zajęły Kraków z powodu kilku skrytobójstw, dokonanych na przypuszczalnych szpiegach (sprawa niejakiego Pawłowskiego). Załogi pruska i rosyjska ustąpiły niebawem, ale wskutek nowych zamachów (sprawa Czelaka) i mnożenia się stowarzyszeń tajnych, – załoga austryacka przedłużyła okupacyę do roku 1841. Napływaniu do Krakowa „emisaryuszówu z Francyi nie przeszkodziło to jednak wcale. Należy rzucić okiem na to ognisko propagandy. 

Namiętne spory, prowadzone w r. 1830-31 w Warszawie między stronnikami rządu i opozycyą klubową, przybrały w otoczeniu obcem, na gruncie Rewolucyi stłumionej, lecz nie zatamowanej w swych powodach i źródłach, dwie cechy zasadnicze: ostrość teoretyczną nie poskramianą niczem, żadnem doświadczeniem nie miarkowaną i nie kierowaną, oraz jałowość praktyczną, pozbawioną wszelkiego kryteryum rzeczywistości własnej. Gdyby propaganda w tym podwójnym swym charakterze dostała się była do kraju jedynie pod postacią książek, broszur, dzienników, świstków, życie miejscowe, jakkolwiek pozbawione najbardziej elementarnych podstaw krytyki racyonalnej, wytrawnej, przynajmniej rozsądnej, byłoby prawdopodobnie przesiało cały ten zagraniczny dowózi coś z niego wycisnęło na pożytek własny. Ale emigracya nie poprzestała na okólnikach, wyznaniach wiary, manifestach; nie zadowolniła się i w warunkach ówczesnych nie mogła się zadowolnić rolą biernego doradcy: wzięła na swe barki zadanie bezpośredniego, żywego, czynnego wpływania na losy kraju i nawet kierowania jego powszedniemi, bieżącemi sprawami. O wartości tej interwencyi różnorodnej i wieloramiennej, o zakwalifikowaniu jej na podstawie pobudek, dobrych chęci, zamiarów wewnętrznych, nie może być mowy. Z pocztu pisarzy najznaczniejszych i najrozumniejszych, jakich nam wiek XIX pozostawił przy życiu po dziś dzień (koniec sierpnia 1901 r.), trudnoby wskazać krańcowiej rozchodzących się z sobą w przekonaniach i poglądach nad klerykała-wstecznika Stanisława Tarnowskiego – i pozytywistę-postępowca Piotra Chmielowskiego. Owóż, obaj oni najzgodniej biją czołem przed intencyą, choć pierwszy posądza gminoruchowy obóz wychodźtwa („Towarzystwo demokratyczneu założone 4 marca 1832 roku, z centralizacyą w Poitiers, później w Wersalu, z Wiktorem Heltmanem, Alcyatą, I. N. Janowskim, Zienkowiczem, Chrystowskim, „Przeglądem dziejów polskichu i „Pszonką” w okresie pierwszym; z Ludwikiem Mierosławskim, T. Wiśniowskim, Mazurkiewiczem, Zabickim, „Głosem wolnym” i „Ludem Polskim” w okresie drugim) o wyłączne niemal kierowanie się nienawiścią ślepą do szlachty i poniewierkę zasad moralnych aż do obojętności na to, co „nie moje" („Hist. Liter.ut. V, str. 391-399). Drugi zaś pomawia dyplomatyzująco konserwatywny odłam tegoż wychodźtwa („Hotel Lambert”, z Czartoryszczyzną, Zamoyszczyzną, z instytucyą „Czci i chleba", szkołą batignolską, szkołą montparnaską, „Trzecim maja”, Karolem Sienkiewiczem, Karolem Hoffmanem, Feliksem Wrotnowskim, Janem Dzialyńskim, Władysławem Platerem  i. t. d.) o niemowlęcą prawie niezręczność i nieudolność walczenia ze swymi przeciwnikami, którym nie umiano wytknąć gruntowniej „błędów i omyłek w szerzeniu głównej idei” („Historya Literatury”, t. IV, str. 33-35).

Jeżeli tedy punkt czystości i sumienności widoków, jako wcale niezakwestyonowany w zagadnieniu danem, usuniemy z tego zagadnienia, cóż pozostanie? Najpierw, pozostanie sama owa „idea główna”, powtóre programowe tej idei sformułowanie i rozwinięcie, po trzecie wreszcie-wcielenie formuły w kształty życiowe, dynamika urzeczywistnienia. Wszystko razem stanowiło problemat polityki polskiej od Sejmu czteroletniego, a streścić się dziś da w tych kilku wyrazach o doniosłości niezupełnie już zrozumiałej pokoleniom najmłodszym: „usamowolnienie stanu najliczniejszego i najpożyteczniejszego w narodzie, powołanie go do używania praw obywatelskich w całej ich pełni i rozciągłości..W latach 1832- 1845 hasła te „cieszyły się uznaniem powszechnem wśród ogółu emigracyi-zapewnia skrupulatny Chmielowski – tak, „iż sami Czartoryszczycy nieraz przemawiali za potrzebą uwłaszczenia ludu.” Nie różniono się też znacznie i pod względem celów ostatecznych: Nieprzyjaźń, zatarg i walka nawinęły się dopiero dokoła pytania: jak narzędziem obracać, jak się niem posługiwać, by dojść do celu. 

Czartoryszczycy i późniejsi stronnicy Zamoyszczyzny mieli nieprzezwyciężony wstręt do środków doraźnych i gwałtownych, z których centralizacya wersalska, mierosławszczycy, kurzyniści i ich adepci na bruku warszawskim kuli rynsztunki uniwersalnego przeobrażenia stosunków społecznych. 

Młode zuchwalstwo wersalskie pokilkakroć usiłowało przełamać- i zawsze po ciemku – kwadraturę błędnego koła, w które stary nepotyzm Czartoryszczyzny za dnia się wplątał. Wierzono tam, że ruch tłumny i zamętny łacniej pokona trudności i niepodobieństwa, z któremi się nie uporało powstanie regularne. Legenda Racławicka, piosnka o czarnych rękach zdobywających armaty pod Stoczkiem, w niwecz obracała najliczniejsze straże pograniczne i najgrubsze mury forteczne. Wszystko co w tym kierunku i nastroju umysłów było do przygotowania-przygotowano zawczasu i w komplecie: wydrukowano odezwy, mianowano dowódzców, „myślano nawet – jak zapewnia Smoleński (IV, 99) – o wciągnięciu do ruchu wojsk austryackich i pruskich, konsystujących w Galicyi i W. Ks. Poznańskiem; wreszcie, po wyprawieniu w końcu r. 1845 Mierosławskiego do Poznania, oznaczono i termin wybuchu: 21 lutego 1846 r. 

Wodza, sztabowców, członków z góry ustanowionego rządu, wyłapali w Poznańskiem Prusacy; Kraków, stolicę i ognisko zamierzonego ruchu, na trzy dni przed terminem wybuchu (18 lutego) zajął trzytysięczny oddział wojska austryackiego, pod dowództwem generała Collin’a. Powstanie odroczono, ale zawiadomienie o tem nie doszło na czas do wszystkich dotąd niezaaresztowanych inicyatorów i organizatorów przedsięwzięcia. W Krakowie, mimo odwołania ruchu, garstka pod przewodem Edwarda Dembowskiego, rozpoczęła z Austryakami, 20 lutego, walkę uliczną; Collin szybko z nią doszedł do ładu. We dwa dni jednakże po swym tryumfie zląkł się pogłosek o szerzącem się dokoła powstaniu i wyniósł się za Wisłę, na Podgórze, wraz z trzema rezydentami dworów, prezesem Senatu, biskupem Łętowskim, księdzem Schindlerem i innymi urzędnikami nielicznego zkądinąd personelu rządowego Rzeczypospolitej. Uwolniony Kraków staje pod bronią. Tworzy się wd. 24 lutego dyktatura, którą Dembowski powierza Janowi Tyssowskiemu więcej uzdolnionemu do rolnictwa niż do sprawowania władzy i kierowania walkąu (Smoleński). Kluby, mowy, proklamacye, głoszące zagładę szlachcie-tej samej szlachcie, której pierwsze poruszenia w Galicyi wypłoszyły Collina z Krakowa-zachęcają umiarkowańszą ludność stolicy do oporu, do kontra-rewolucyi. W d. 25 lutego profesor wszechnicy jagiellońskiej, znany autor „Historyi literatury polskieju, Michał Wiszniewski, w towarzystwie kilkunastu obywateli i akademików, wpada do mieszkania Tyssowskiego i zmusza go do abdykacyi; ale „rządy profesorskie“ trwają tylko godzin kilka. Fala odwrotna wypędza Wiszniewskiego do Prus i Tyssowski wraca do władzy, wciąż kierowanej faktycznie przez Dembowskiego. W trakcie tego dochodzi do Krakowa wieść ponura: chłopi istotnie wzięli się do siekier i wideł- lecz nie przeciw Austryakom, tylko przeciw powstającej szlachcie. 

Metternich, którego imię nierozerwalnie przylgnęło do brudów i bezeceństw rzezi galicyjskiej, pominięty w opisie Smoleńskiego. Może i słusznie. Do zarządzenia najnikczemniejszego bezprawia droga „środków administracyjnych” nie wymaga odwoływania się do władz centralnych, wystarcza prosty „winku cyrkułowy, starościński. Nie wiemy, do kogo należała „ręka”, która w cyrkule tarnowskim, w Galicyi zachodniej, dała znak do mordu; natomiast dobrze znamy tych, co „mieczem ślepym” byli. Jakób Szela, chłop ze Smarzowy, dawny podoficer austryacki, wypuszczony z kryminału przez starostę, pierwszy powołał zbrodniarzy i urlopników do „czynu”. Poszli za jego przykładem: w cyrkule bocheńskim Karyga i Stępak, w sandeckim Janocha, w przemyskim Bokola. „Zabijano bezbronnych cepami, wyciągano z konających wnętrzności, zdzierano z czaszek skórę, wyłupiano oczy, miażdżono głowy, zabierano inwentarz, narzędzia, pieniądze, klejnoty, łamano sprzęty domowe, palono archiwm familijne, zarzynano dziedziców, sługi, żony, dzieci..?” „Chłopi sądzili, ze się tylko tym sposobem bronią, utwierdzeni w tem przedświadczeniu przez swoich przywódzców-urzędników austryackich przebranych w siermięgi..?” Tyssowski, na wiadomość o takim obrocie sprawy, spieszy szlachcie z pomocą. Oddział ochotników pod dowództwem Suchorzewskiego, złożony ze stukilkudziesięciu jezdnych i strzelców, wyrusza za Wisłę, spotyka pod Gdowem nad Rabą znaczniejszą siłę austryacką, połączoną z chłopstwem uzbrójonem w cepy i kosy – i daje gardło; „podpułkownik austryacki Benedek zachęca chłopów do rzezi, obiecując im za głowę każdego powstańca centnar soli i dwa cwancygiery…” Krwawa nawałnica chłopska zbliża się do Krakowa... Zachodzi tu teraz druga mała odmiana w apokaliptycznych scenach naszego dramatu, po pierwszej, która się odbyła w duszach Tyssowskiego i Dembowskiego na widok gorejących dworków szlacheckich; zachwiany sztandar rewolucyonizmu kosmopolitycznego przyjmuje w siebie jeszcze jedno zabarwienie narodowe. Wobec nadciągającej zgrai rozbestwionego motłochu, z powiewającemi nad nim opiekuńczemi wojskowemi znakami monarchii Habsburgów, przerażeni Krakowianie podejmują myśl wysłania na spotkanie rozbójniczych kohort procesyi – z krzyżem, z Przenajświętszym Sakramentem, z chorągwiami, zapalonem światłem, nabożnem pieniem. W d. 27 lutego kilkaset osób różnego wieku i płci obojej, pod przewodem księży, przekracza most za przedmieściem kazimierzowskiem i postępuje drogą podgórską. Czeka na to w szyku bojowym, rozwiniętym, ukryta za wzgórzami, jazda austryacka. Szwadrony wyskakują z zasadzki i dają do orszaku ognia; Dembowski, który szedł na czele procesyi z krzyżem w ręku, pada ugodzony kulą. Żołnierze rzucają się na struchlałą od grozy i trwogi pielgrzymkę, rąbią, sieką starców, kobiety, dziatwę, obdzierają zabitych, rzucają trupy do Wisły. Zwycięskie wojska łączą się z sobą na pobojowisku. Generał Collin podaje rękę wielkiemu i nieśmiertelnemu Benedekowi, obsadzają wspólnie wojskiem i artyleryą wyżyny panujące nad Krakowem, grożą miastu bombardowaniem. Tyssowski z tysiącem powstańców ustępuje do Krzeszowic i, wkroczywszy ztąd, po naradzie ze starzyzną wojskową, na terytoryum ślązkie, składa broń w ręce władz pruskich. 

Na tem się zamknęło trzydziestoletnie istnienie Rep. Krakowskiej. Wnet po wycofaniu się Tyssowskiego wkroczyły do miasta załogi mocarstw ościennych, najpierw rosyjska, za nią austryacka i pruska. Na mocy umowy dworów zawartej w Berlinie wd. 6 listopada 1846 r., wolne miasto Kraków ze swoim okręgiem wcielone zostało do monarchii austryackiej-pod nazwą Wielkiego księstwa Krakowskiego.