IV. Dzieje polityczne od roku 1830 do 1848

Epokowe reformy, na które zdobyła się Anglia w kilku latach następnych, były przeważnie jego dziełem, jakkolwiek były przeprowadzone pod naciskiem potężnej „ligi przeciw cłom zbożowym“ kierowanej przez Cobdena. Wspominaliśmy już o dokonanej pod rządami tego gabinetu konserwatywnego częściowej naprawie stosunków w Irlandyi i reformie szkolnictwa. Bez porównania większą doniosłość jednak miało obniżenie a wreszcie zupełne zniesienie ceł zbożowych (w r. 1846) i zaprowadzenie podatku od dochodów, który sprawiedliwie rozdzielał ciężary państwowe na pojedyncze warstwy ludności. W roku 1846 Peel ustąpił, przekonawszy się, że jego stronnictwo spogląda z niechęcią na jego dążności liberalne. 

W nowem ministeryum, utworzonem przez Johna Russela, najwybitniejszą osobistością był bezspornie minister spraw zagranicznych Henryk John Palmerston, który już niejednokrotnie, zwłaszcza przy uregulowaniu sprawy greckiej i belgijskiej, zabłysnął jako zręczny i śmiały dyplomata, i miał niebawem otrzymać nową sposobność do wykazania swej bystrości, przezorności i energii. Wielka Brytania posiada interesy polityczne we wszystkich częściach świata. W Azyi i Oceanii panował wówczas spokój, po zdobyciu Nowej Zelandyi (w r. 1840) przez Anglię i ukończeniu niesprawiedliwej wojny z Chinami, które słusznie protestowały przeciw handlowi i przemycaniu opium, ale nie posiadały dość sił do obrony swoich uprawnionych interesów. 

Wojna skończyła się po zajęciu Kantonu, w sierpniu r. 1842 pokojem w Nankinie, na mocy którego Anglia zatrzymała wyspę Hongkong. W Indyach władza angielska była utwierdzona i sięgała już do zachodnio-północnej części wielkiego półwyspu, do Pendżabu. Zatargi z Rosyą o Afganistan nie miały groźnego charakteru i utraciły na razie swą aktualność, po krwawej i zwycięzkiej wyprawie przeciw Afganom, którzy w r.1841 wycieli wwąwozie Kyber w pień silny oddział generała Elfinstone i zamordowali posła angielskiego. Natomiast wymagała wielkiej uwagi i ostrożności polityka europejska, zwłaszcza od chwili, kiedy przyjaźń z Francyą, wywołana niezadowoleniem z polityki państw Świętego Przymierza agłównie Rosyi, i zadokumentowana przez spotkanie się Ludwika Filipa z królową Wiktoryą, ustąpiła miejsca wzajemnemu rozdrażnieniu. Zanim jednak zajmiemy się temi sprawami, musimy rzucić jeszcze spojrzenie na stosunki wewnętrzne Francyi od r. 1830.

Ludwik Filip, zdobywszy niespodziewanie tron Francyi, dzięki rewolucyi przeprowadzonej przez republikanów, znalazł się z natury rzeczy w dość trudnem położeniu, ale umiał przez zręczne manewrowanie pomiędzy stronnictwami, nadawanie sobie pozorów króla obywatelskiego, rządy konstytucyjne i wyzyskiwanie każdej sposobności w swoim interesie, – umocnić niebawem swoje stanowisko. Niebezpieczeństwo groziło mu z trzech stron: od legitymistów (stronników wygnanego Burbona), republikanów, a od r. 1836 także od bonapartystów. Ostatnie z nich miałow początkach charakter więcej fantastyczny, niż groźny: Po śmierci księcia Reichstadtu (w r.1832) wychowanego w Wiedniu pod nadzorem Metternicha, jedyny jeszcze żyjący, trzeci syn króla holenderskiego Ludwika, Ludwik Napoleon Bonaparte, uważał się za prawowitego spadkobiercę wielkiego nazwiska i praw, do tego nazwiska przywiązanych. Urodzony w roku 1808, wychował się w Niemczech, wziął w r.1830 udział w rozruchach włoskich, a następnie powrócił do swej matki Hortensyi na jej zamek w Thurgau, został obywatelem szwajcarskim i oficerem artyleryi. Nagle, w październiku r. 1836, wystąpił z wielką śmiałością jako pretendent do tronu francuskiego i przybył do Strasburga, do tego samego pułku artyleryi, przy którym niegdyś Wielki Napoleon rozpoczął swój zawód żołnierski, aby skłonić go do buntu i zdobyć tron przy jego pomocy. Zamiar nie powiódł się; tylko część wojska poszła za nim, a władze francuskie, nie chcąc otaczać pretendenta aureolą męczeństwa, obeszły się z nim bardzo łagodnie i wyprawiły go do Ameryki. Niebawem jednak Napoleon powrócił do Szwajcaryi, a wtedy rząd Ludwika Filipa zażądał od władz szwajcarskich jego wydalenia. Książę udał się do Anglii i narazie nie był wcale niebezpieczny, ale przynajmniej już zmusił świat polityczny do zajmowania się jego osobą, a to wystarczało na początek. 

Mniej jeszcze kłopotu miał Ludwik Filip ze stronnictwem legitymistycznem. Składało się ono wyłącznie z magnatów, którzy przy sposobności urządzali manifestacye w prasie lub kościołach, ale nie mieli ani środków, ani bodaj też odwagi do przedsięwzięcia akcyi w wielkim stylu. Więcej odwagi od nich dowiodła księżna Berry, która, wynudziwszy się na wygnaniu, przybyła w roku 1832 w przebraniu do Marsylii, a nie znalazłszy tam poparcia, udała się do Wandei, aby zawezwać lud do walki. Ale czasy zmieniły się. Wandea nie ruszyła się tym razem, a władze, dowiedziawszy się o usiłowaniach księżnej, schwytałyją i zamknęły w pałacu Bloye otoczonym wodami Girondy. Awantura skończyła się w maju r. 1833 w sposób prawie śmieszny, aw każdym razie bardzo nieprzyjemny dla legitymistów – przyjściem na świat córeczki, pochodzącej, jak księżna musiała teraz się przyznać, z tajnego małżeństwa z pewnym hrabią włoskim. 

Rzeczywiście groźny był tylko nieprzyjaciel trzeci – republikanie, to stronnictwo, które nazywało się samo z upodobaniem nie „ludem” i przeciwstawiało się świadomie stanom posiadającym, „burżuazyi“. W rzeczywistości ten to lud, uniesiony wspomnieniami Wielkiej Rewolucyi, obalił tron Karola Xi walczył przez 3 dni na ulicach Paryża, poczęści z zupełną świadomością, że walczył o republikę a nie o tron nowy. A teraz na ten lud właśnie spadły najprzykrzejsze następstwa rewolucyi, zastój w przemyśle i handlu, ai po za tem nic nie zyskano przez krwawą walkę. Wprawdzie nie szczędzono bohaterom lipcowym przymileń i pochlebstw, wyznaczono w ich interesie kilka milionów na budowy publiczne i na poparcie przemysłu, ale równocześnie wypierano ich nieznacznie z gwardyi narodowej, jak wykomplementowano zręcznie starego Lafayetta ze stanowiska naczelnego dowódzcy wszystkich gwardyi narodowych. Istotnie rewolucya wyszła tyłko na korzyść stanów posiadających, do których zaliczał się także Ludwik Filip i na których opierał się wyłącznie.

Początkowo, gdy chodziło o ukaranie doradców Karola X, oba te stronnictwa szły ręka w rękę, i z trudem tylko wydobyto Polignaca, Peyronneta, Ranville’a i ich towarzyszów, z rąk tłumu, niezadowolonego, że parowie, którzy ich sądzili, nie zdobyli się na wyrok śmierci. Ale niebawem rozeszły się drogi „burżuazyi11 i „luduu. Nowe ministeryum, utworzone pod kierownictwem Kazimierza Periera, miało charakter zachowawczy, a gdy Perier umarł w r.1832 na cholerę, system rządu nie zmienił się w niczem, bo był systemem samego króla, który starał się zawsze utrzymać „złoty środek^ pomiędzy reakcyą a rewolucyą, co znaczyło, że chciał rządów w gruncie rzeczy reakcyjnych, osłoniętych formami demokratycznemi i ściśle konstytucyjnemi. 

Zrewidowana konstytucya była pod niejednym względem cokolwiek wolnomyślniejsza od dawnej, rząd miał ręce więcej rozwiązano przez uchwały Izb, ale reformy najważniejszej nie zaprowadzono, ani nie rozszerzono dostatecznie praw wyborczych, ani też nie zdobyto się na decentralizacyę władzy. Nowe prawo z roku 1831 obniżyło wprawdzie cenzus wybieralności i wyborczy, pierwszy z 1800 na 750, drugi z 300 na 200 franków, ale mimo to liczba wyborców wynosiła niewiele nad 200.000. Jedynym postępem rzeczywistym była reforma szkolna wypracowana przez konserwatystę Guizot’a. Dzięki jej zaczęła podnosić się znowu oświata i zmniejszyła się liczba analfabetów. Zasługuje na stwierdzenie, że pod rządami obu Burbonów wychowanie publiczne upadło tak dalece, że w roku 1830 ani połowa rekrutów nie umiała czytać ani pisać. Szlachta rodowa, której Ludwik miał wszelkie powody obawiać się, ponieważ nie przestała sprzyjać wygnanemu Karolowi X, utraciła przy rewizyi konstytucyi jedno ze swoich praw najważniejszych: zniesiono 356 głosami przeciw 40 dziedziczność członków Izby wyższej; zresztą zaś Ludwik Filip nie był bynajmniej tak skrupulatny jak Wilhelm IV angielski, gdy chodziło o nominacyę nowych parów; kiedyś zamianował 36 odrazu. Po za tem wszystko odbywało się we Francyi z zachowaniem pozorów demokratycznych na drodze ściśle konstytucyjnej. Ministerya były zależne zupełnie od większości Izby i ustępowały, skoro tylko utraciły większość, wolność słowa nie była krępowana, wybory odbywały się w sposób najlegalniejszy. 

Wszystko to jednak wychodziło na korzyść tylko tych 200.000 najwyżej opodatkowanych, którzy posiadali prawo wyborcze. Szerokie warstwy ludności były praw wszelkich pozbawione; to też zwalczano system istniejący namiętnie i bezwzględnie, nie przebierając wcale w środkach.

Nie było prawie roku bez zamachu na życie króla. Najgłośniejszy był zamach Korsykanina Fieschi’ego, który w r. 1835, podczas przeglądu gwardyi narodowej, sprawił swą „maszyną piekielną” straszliwe spustoszenie w otoczeniu króla, jego samego jednak nie dosięgnął. Wogóle z licznych tych zamachów nie udał się żaden. Wzmocniły one tylko stanowisko Ludwika Filipa, onieśmieliły opozycyę w Izbie i dostarczyły pretekstu do wydania ustaw reakcyjnych. Nastąpiło to zwłaszcza po zamachu Fieschi’ego. Powołując się na tę zbrodnię, prezes ministrów ks. de Broglie przeprowadził we wrześniu r. 1835 trzy bardzo surowe ustawy, które uznawały znieważenie króla i ostrą krytykę istniejącej formy rządów w prasie za zbrodnię przeciw bezpieczeńczeństwu państwa i oddawały winowajców pod sąd Izby parów. 

Nie brakowało i bezpośrednich prób wywrócenia istniejącego stanu rzeczy na udeptanej we Francyi drodze rewolucyi. Pierwsza, w Lyonie, w r. 1831, miała charakter wyłącznie społeczny i ekonomiczny, wybuchła skutkiem bezrobocia i nędzy wśród robotników; ale wszystkie inne, w Lyonie w r. 1834, w Paryżu w latach 1832, 1834 i 1839 wynikały z pobudek politycznych, były dziełem tajnych stowarzyszeń jakobińskich, ukrywających się zazwyczaj pod nazwami wcale niewinnemi, jak „Towarzystwo narodowe”, „Towarzystwo dla obrony praw człowieka”, „Towarzystwo rodzin”, „Towarzystwo pór roku”. 

Daleko niebezpieczniejsza od tych pojedyńczych wybuchów, które za każdym razem tłumiono bez trudu, chociaż z wielkim przelewem krwi, była agitacya szkół społeczno-politycznych, które szerzyły przekonanie, że do naprawienia doli najszerszych warstw ludu nie wystarczy rewolucya polityczna, lecz trzeba przewrotu społecznego, aby uwolnić lud pracujący od wyzysku kapitalistów, fabrykantów, bankierów, monopolistów, słowem stanów posiadających. W rzeczywistości, stosunki społeczne Francyi były opłakane i w deklamacyach o nadużyciach i wyzysku mieściło się dość prawdy, aby uzasadnić reformatorskie usiłowania idealistów i zapewnić ich doktrynom wielkie powodzenie. Usiłowania te sięgają jeszcze końca wieku XVIII i miały początkowo charakter dość fantastyczny z zacięciem religijnem. Wspomnimy tylko ot. zw. „St. Simonizmie”, sekcie czy szkole, utworzonej przez hr. St. Simona (1760 † 1825) który wymyślił sobie „nowy chrześcianizm”, nowy ustrój społeczny na wzór państwa platońskiego, w którym ludzkość miała znaleźć szczęście, nie dające się osiągnąć w ramach istniejącego ustroju. Inny marzyciel, Karol Fourier wykombinował system tworzących się dobrowolnie gmin spółkowych, „falansteryi”, które miały składać się z 15-1800 członków, a stanowiąc odrębne, zamknięte w sobie i wystarczające sobie same całości, stać się podstawą szczęśliwości ludzkiej.

St. Simon stawiał na czele swego wymarzonego gmachu społecznego dobrotliwego despotę, coś w rodzaju Papieża, który każdemu członkowi społeczności wyznaczał miejsce i zadanie, stosownie do jego uzdolnienia. Nauka ta, która miała pozory nowej religii, znalazła licznych zwolenników, a najwybitniejszy z nich, Enfantin, oskarżony o wykroczenie przeciw prawu o stowarzyszeniach, uzyskał sposobność do publicznego umotywowania systemu, przyczem w sposób bardzo jaskrawy wykazał wady ustroju panującego. Sekta ta, składająca się z szlachetnych marzycieli i dziwaków arystokratów, upadła po krótkiem istnieniu, ale utrzymała się krytyczna część jej doktryny wraz zdążnością do wytworzenia nowego idealnego gmachu społecznego i stała się punktem wyjścia dla szkół społeczno-politycznych, stojących na gruncie realnym. Pomiędzy twórcami nowych doktryn zasługują na szczególną uwagę Ludwik Blanc (1813 † 1882) i Piotr Józef Proudhon (1809 † 1865). Pierwszy wychodzi w swem głównem dziele, wydanem w r.1835 „Organisation du travailu, z tego samego punktu, co Fourier i St. Simon, rozpoczyna je charakterystyką ujemnych stron społeczności ówczesnej, ale nie zadawalnia się ogólnikami, lecz daje obraz nędzy panującej wśród ludu pracującego na podstawie statystyki płacy. Zdaniem jego nędza ta jest następstwem panowania jednostki. Nieprzyjacielem, którego on zwalcza, jest indywidualizm, ukrywający się pod hasłami wolności. Wolność jednostki wywołuje walkę konkurencyjną, ta zaś skutkiem równości uzdolnienia, prowadzi do nierówności, do monopolu. Temu współzawodnictwu jednostek Blanc przeciwstawia „assocyacy꣑: zespolenie się ma umożliwić jednostkom oparcie się konkurencyi. Produkcyę ma regulować państwo, nie zaś wolne współzawodnictwo; organizacyą pracy powinien zająć się rząd demokratyczny, utworzony przez lud. Rząd ten zakłada fabryki wszystkich gałęzi przemysłu, a w każdej z nich robotnicy pracują na zasadzie spółkowej. Zysk dzieli się na 3 części; jedną biorą członkowie spółki, druga ma być użyta na utrzymanie starców, chorych i niezdolnych do pracy, trzecia na rozszerzenie przedsiębiorstwa spółki, aby powoli wszyscy robotnicy z danej gałęzi przemysłu mogli przystąpić do niej. 

Kapitaliści przystępujący do spółki otrzymują procent, ale nie biorą udziału w zyskach. Blanc wierzył, że po utworzeniu takich fabryk spółkowych, fabryki oparte na zasadzie konkurencyi musiałyby upaść łub przystąpić do spółek. W dalszych następstwach autor doktryny przewiduje połączenie się wszystkich fabryk każdej gałęzi w jednej wielkiej spółce. Etyczne wnioski pomijamy, stwierdzając tylko jeszcze, że organizacyi tej nie przeprowadzono dotąd nigdzie i nawet nie próbowano przeprowadzić, jakkolwiek czyniono takie próby z doktrynami daleko więcej fantastycznemi. Proudhon nie stoi tak jak Blanc na gruncie praktycznym; doktryna jego ma więcej teoretyczne znaczenie. Najsławniejszem jego dziełem jest „System przeciwieństw ekonomicznychu, w któreni starał się określić znaczenie ekonomii politycznej i socyalizmu. Przeciwieństwa ekonomiczne chciał Proudhon wyrównać przez swą teoryę „mutualizmu”, którą streścił sam w następującem zdaniu: „Prawa zamiany wartości na wartość mają kierować życiem ekonomicznemu W r. 1849 Proudhon założył w Paryżu „Bank ludowy”, zapomocą którego chciał przeprowadzić swą teoryę, ale skutkiem jego uwięzienia, zamiar ten spełzł na niczem. Z teoryi jego najmniej znane jest określenie własności. Jest on wynalazcą tego sławnego zdania, które odgrywa tak wybitną rolę w agitacyi socyalistycznej: „la propiete – cest le vol” – własność jest kradzieżą. Proudhon był bardzo dumny z tego wynalazku; w rzeczywistości jednak tę samą myśl wypowiedział przed nim Brissot w r.1780, a Proudhon ujął ją tylko w formę dobitną. Powrócimy jeszcze do tych teoryi i wpływu ich na stosunki polityczne i społeczne w dalszym ciągu tego dzieła. Za czasów Ludwika Filipa nie odgrywały one jeszcze wielkiej roli; powstały tylko w tym czasie, jako wynik fermentu społecznego, który wżerał się w coraz szersze koła i skrystalizował się w roku 1848 w rewolucyi lutowej. 

Nie będziemy zadawali sobie trudu wyliczania po kolei wszystkich gabinetów, które sprawowały rządy w ciągu 18-letniego panowania tego monarchy. Niewiele jest o nich do powiedzenia; o większości tylko tyle, że były zupełnie konstytucyjne, oparte na większości parlamentu i nie zrobiły nic dla dobra kraju. Na wymienienie zasługują tylko Thiers i Guizot, nie przez działalność reformatorską, której opłakane stosunki domagały się stanowczo, lecz przez swoją politykę zagraniczną.

Jakkolwiek żadne z państw należących do Świętego Przymierza nie zdobyło się na protest przeciw gwałtownej zmianie stosunków we Francyi w r. 1830, to jednak wypadek ten był dla nich bardzo niepożądany, bo przeciwny wszelkim zasadom ich polityki, zarówno systemowi reakcyjnemu, jak i dążności do utrzymania stanu rzeczy wytworzonego na kongresie wiedeńskiem. Wprawdzie Ludwik Filip nie wywołał rewolucyi, nie strącił z tronu Karola X, ani też nie zaprowadził z własnej woli zmian liberalnych w konstytucyi, ale bądź co bądź był spadkobiercą rewolucyi, uzurpatorem i królem konstytucyjnym. Przeciw niemu więc zwróciła się niechęć trzech rządów sprzymierzonych, a zwłaszcza stosunki z Rosyą, która od wstąpienia na tron cesarza Mikołaja objęła rolę kierującą w Świętem Przymierzu, pogorszyły się bardzo. Następstwem tego było, że Ludwik Filip, aby nie pozostać w zupełnem, niebezpiecznem odosobnieniu, zbliżył się do Anglii, a zawikłania w Hiszpanii i Portugalii, o których już wspominaliśmy, dostarczyły niebawem sposobności do wypróbowania nowych związków politycznych.

Ale przyjaźń z Anglią nie była ani wielka ani trwała i nie sięgała po za stosunki hiszpańskie i portugalskie, a odkąd na czele gabinetu francuskiego stanął zdolny historyk, lecz lichy polityk, Adolf Thiers, nie zapobiegała nawet poważnym starciom. Przyczyną nieporozumienia stała się wojna turecko-egipska. Potężny wielkorządca Egiptu, Mehemed Ali skorzystał z osłabienia Turcyi przez wojnę z Rosyą i skutki pokoju adryanopolskiego, aby rozszerzyć swoje panowanie, i zażądał od sułtana dwóch paszalików syryjskich, Damaszku i Akki. Nie czekając zaś na przychylną decyzyę, wysłał w r. 1831 swego pasierba Ibrahima, wsławionego w wojnie greckiej, na czele 20.000-nej armii do Syryi. Sułtan oparł się stanowczo, ale armia jego, dowodzona przez Hasseina baszę, poniosła w r. 1832 pod Homs stanowczą klęskę. Ibrahim basza wkroczył do Syryi, gdzie ludność powitała go jako wybawcę i oswobodziciela i pobiwszy, pod Konią (starożytnom Ikonium) drugiego dowódzcę wojsk sułtańskich, Reszyda Mehemeda, wyruszył do Brussy. W swem trudnem położeniu sułtan zwrócił się do Rosyi z prośbą o pomoc. Ponieważ było widoczne, że ambitny Mehemed Ali marzy o zajęciu tronu sułtańskiego, a Turcy a pod jego energicznemi i światłemi rządami odżyłaby i stałaby się znowu groźnym sąsiadem, Rosya uczyniła chętnie zadość prośbom sułtana. Wmieszanie się Rosyi do wojny wywołało interwencyę Francyi i Anglii, a wynikiem było, że Mehemed Ali, nie próbując dalszej walki, zgodził się w roku 1833 na zawarcie pokoju (w Kjutahia), w którym otrzymał żądane paszaliki syryjskie. Turcya odwdzięczyła się Rosyi za doznaną pomoc zawarciem umowy, w której zobowiązała się zamknąć w razie wojny Dardanele dla nieprzyjacielskich okrętów wojennych, a tem zsamem ubezpieczyć Rosyę od strony południowej. 

Pokój nie trwał długo. Sułtan Mahmud wystawił i wyćwiczył przy pomocy oficerów pruskich nową armię i wypowiedział w roku 1839 wojnę wielkorządzcy Egiptu. Ale i ta armia nie mogła mierzyć się z wojskami egipskiemi, dowodzonemi przez genialnego pasierba Mehemeda Alego. Ibrahim basza odniósł pod Nisibem nad Eufratem świetne zwycięstwo, wielki admirał Achmed Teozi przeszedł z całą flotą sułtańską na jego stronę, a wobec tego w samej nawet Turcyi, gdzie tymczasem po śmierci Mahmuda wstąpił na tron szesnastoletni Abd-ul-Medzid, zaczęło szerzyć się fatalistyczne przekonanie, że potężny władzca egipski ma z woli Ałłaha zająć tron zdegenerowanych Osmanidów. Mehemed Ali jednak tak wysoko nie mierzył; żądał tylko, aby sułtan uznał go dziedzicznym panem Egiptu, Syryi i Cylicyi (Adany). Wobec tego żądania, sprawa wschodnia zainteresowała całą Europę. Anglia, Austrya i Prusy wmieszały się do niej z obawy, aby Rosya nie zdobyła nowych wpływów i korzyści, Rosya zaś przyłączyła się do tej akcyi, ponieważ zwycięstwo satrapy egipskiego sprzeciwiałoby się jej interesom. 

Sama tylko Francy a zajęła stanowisko przychylne dla Mehemeda Alego. Thiersowi uśmiechała się myśl utworzenia nowego mocarstwa egipsko-syryjskiego zarówno w widokach na daleką przyszłość, jak też ze względu na to, że postępowy Mehemed Ali, zaprowadzając najrozmaitsze reformy, posługiwał się chętnie Francuzami, dostarczał im w swojem państwie stanowisk i zarobku. Anglia jednak w tym wypadku poszła z mocarstwami wschodniemi, i cztery te państwa zawarły w r. 1840 przymierze z celem utrzymania istniejącego stanu rzeczy w Turcyi. Mehemed Ali musiał wycofać swe wojska z Syryi, zobowiązać się do zmniejszenia swej armii i do opłacenia 7 milionów fr. rocznego trybutu; za to mocarstwa uznały jego prawo dziedziczne do Egiptu. W traktacie pokojowym, w którym Turcya tym razem nie straciła nic, wszystkie rządy zgodziły się na to, że Bosfor i Dardanele mają być zamknięte dla wszystkich okrętów wojennych. Francya, poniósłszy ciężką porażkę dyplomatyczną, chcąc nie chcąc, musiała przystąpić do tej umowy. Thiers ustąpił, a miejsce jego zajął stary marszałek Soult, w którego gabinecie najwybitniejszą osobistością i właściwym kierownikiem był zimny, wyrachowany doktryner, protestant Guizot.

Pod jego rządami nadwątlona przez politykę Thiersa przyjaźń z Anglią nie odzyskała już dawnej siły, owszem słabła skutkiem drobnych nieporozumień i niezręczności coraz więcej, jakkolwiek nie zamieniła się nigdy w otwartą nieprzyjaźń. Na ciężką zwłaszcza próbę wystawiła ją wielka ekspedycya francuska do Algieru, który Francya wzięła wprawdzie po wypędzeniu deja Husseina w r.1830, ale w rzeczywistości musiała zdobyć dopiero piędź po piędzi. Gdy na czele krajowców stanął wielki i śmiały wojownik, emir Maskary „marabut” Abd-el-Kader i powołał cały świat muzułmański do walki z „frankońskim” najeźdźcą, położenie Francuzów stało się trudne. Dopiero gdy dowództwo nad armią francuską objął przezorny gen. Bugeaud, nastąpił zwrot niepomyślny dla Abd-el-Kadera. W maju r. 1843 młody książę Aumale zdobył rezydencyę a właściwie obóz emira, Smalah, i Abd-el-Kader, wyparty z Algieru, cofnął się do Maroka, licząc na pomoc tamtejszych gorliwych muzułmanów. Francuzi wyruszyli za nim, a ks. Joinville. ukazał, się. na czele floty wojennej przed Tangerem i zbombardował fortyfikacye portowe.

To nieprzewidziane przeniesienie wojny do sułtaństwa marokańskiego, napełniło obawami Anglię, spoglądającą zazdrośnie na zdobycze francuskie w Afryce. Za pośrednictwem jej rozpoczęły się układy z sułtanem; tymczasem jednak Bugeaud zadał Abd-el-Kaderowi i jego sprzymierzeńcom marokańskim straszną klęskę nad rzeką Isly i obezwładnił na zawsze groźnego przeciwnika. W r. 1844 zawarto z Marokiem pokój, w którym Francya skutkiem wmieszania się Anglii nie zyskała nic prócz dokładnego oznaczenia granicy algiersko – marokańskiej. Abd-el-Kader stawiał jeszcze przez kilka lat rozpaczliwy ale bezskuteczny opór i poddał się dopiero w r.1847 generałowi Lamoriciere’owi, który odstawił go do Francyi. 

Tymczasem stosunki angielsko-francuskie wahały się nadal nieustannie pomiędzy bardzo umiarkowaną przyjaźnią, a wzajemną nieufnością i tajoną niechęcią, pomiędzy otwartem współdziałaniem a podstępnem krzyżowaniem zamiarów wzajemnych. W roku 1846 oba rządy założyły wspólny protest przeciw włączeniu rzeczypospolitej Krakowskiej do Austryi; w roku następnym Ludwik Filip zraził sobie stanowczo królowę Wiktoryę przez niebardzo uczciwe zabiegi i intrygi, za których pomocą ożenił królowę hiszpańską Izabelę z jej kuzynem Franciszkiem z Asyżu, a uzyskał rękę jej siostry dla swego czwartego syna, księcia na Montepensierze. W wojnie domowej szwajcarskiej wreszcie i zatargach włoskich Francya i Anglia zajęły stanowiska wręcz przeciwne: pierwsza stawała po stronie Metternicha i reakcyonistów, druga sprzyjała otwarcie dążnościom do naprawy stosunków szwajcarskich w duchu liberalnym i do zjednoczenia narodowego Włochów. 

Polityka zagraniczna Guizota, nie bardzo konsekwentna i nie bardzo owocna, dostarczyła opozycyi sposobności do nieustannych zaczepek w Izbie, ale rząd nie zważał na nie, io tyle słusznie, że sprawy zewnętrzne były tylko pretekstem a nie powodem namiętnej i złośliwej krytyki; zresztą zaś stosunki zewnętrzne kraju na pozór nie upoważniały do żadnych obaw. Pretendenta burbońskiego, ks. Bordeaux, nie brali nawet właśni jego stronnicy legitymistyczni zupełnie na seryo; ks. Ludwik Napoleon odważył się wprawdzie w r. 1840 na ponowną próbę zamachu stanu, ale został w Boulogne schwytany i na mocy wyroku sądu parów uwięziony w Hamm, w tych samych pokojach, które niegdyś zajmował Polignac. Republikanie zaś nie mieli w Izbie prawie żadnej reprezentacyi, a chociaż popierała ich lewica dynastyczna, nie przypuszczano, aby mogli stać się niebezpieczni. Rzeczywiście też trzeba było tylko odrobiny przezorności i ustępstw wcale niewielkich, aby utwierdzić na tronie dynastyę „króla obywatela”. Ale Ludwik Filip zniedołężniał na starość, utracił tę bystrość, której zawdzięczał swoje wyniesienie i spokojne kilkunastoletnie rządy, zbytnio też ufał reakcyjnemu Guizotowi; i gdy rozpoczęła się burza, pod hasłem rozszerzenia prawa wyborczego na stany mniej zamożne, oparł się stanowczo reformie. To stało się przyczyną jego upadku w r.1848 i wybuchu owej pamiętnej rewolucyi lutowej, która w mgnieniu oka ogarnęła całą niemal Europę, i zapewniła prawie wszędzie zwycięstwo zasadom liberalnym.