VII. Kierunki filozoficzne

Energiczniej jeszcze obszedł się z Kantem, o lat dwadzieścia wcześniej, drugi znakomity myśliciel polski, Jan Śniadecki, w dwóch rozprawach „O filozofii”, czytanych na sesyach literackich Uniwersytetu wileńskiego. Wytknąwszy Kantowi w odczycie pierwszym (27 kwietnia 1819 r.) cztery „wady i występki“ przeciwko nauce: a) przesadzoną nieufność w świadectwie zmysłów, „tem pierwszem źródle naszych wiadomości”, b) wystawienie sobie duszy myślącej bez zmysłów, c) zupełny brak dowodów popierających zasady kardynalne, (?) bezgraniczną dowolność podziałów umysłu na mnóstwo władz i działań z cudackiemi i dzikiemi dla nich nazwami, – Śniadecki w odczycie drugim (25 maja 1820 r.), odmówił krytyce czystego rozumu filozofa królewieckiego wszelkiej wartości naukowej. W formie odpowiedzi jednemu z pism lwowskich, które Kanta wzięło w obronę, uczony wileński z niesłychaną żartkością i cierpkością słowa usiłował wykazać, że robota Kanta, podjęta w 60-ym roku jego życia, jest stekiem i mieszaniną najwierutniejszych głupstw, oszustw i niedorzeczności scholastycznych, szperaniną prowadzącą do zawrotu głowy, bezcelową i bezdarną łamigłówką metafizyczną, niegodną żadnej uwagi, „hańbą wieku i rozumu“, zarazą morową, przeciwko której należałoby zaprowadzić kwarantannę w celu uchronienia młodzieży od następstw, jakie w samych Niemczech wywołało niebezpieczne to bałamuctwo, przybrane w nomenklaturę dziwaczną i szumną, „okryte grubą chmurą słów ciemnych i niezrozumiałych, pytań czczych, dawno wzgardzonych i porzuconych". 

Co do krytyki praktycznego rozumu, Śniadecki, jakkolwiek mniej szorstko, z większą jednak jeszcze stanowczością ją potępił i odrzucił. „Wolno sobie bredzić i finesować w psychologii i logice-powiadał na zamknięcie swego natarcia-ale nie w fundamentach etyki, od której szczęście indywidualne i zbawienie towarzystwa zależy... Kant był człowiek cnotliwy i najprzykładniejszych obyczajów; i dlatego szanujmy go jako mędrca, który większą wyrządził cześć moralności przez swoje życie, niż przez swoją naukę"... 

Jak sobie wytłomaczyć straszliwą tę napaść jednego z najświatlejszych ludzi XIX stulecia na tak potężne i oryginalne wysilenie się mózgu ludzkiego, jakiem jest krytycyzm Kanta? Najłatwiej trafiającą do przekonania i najwyrozumialszą na to odpowiedź u nas nawet posłyszeć już dziś można z ust ludzi kompetentnych i bezstronnych: „poprostu Śniadecki nie zrozumiał Kanta". Zgodzić się na to trzeba, ale z zastrzeżeniem na pozór małem: że i zrozumieć nie mógł. Zajmował on stanowisko krańcowo przeciwległe, należał do wielkiego stronnictwa filozoficznego, które nic wspólnego nie miało z nauką Kanta. Z życia Śniadeckiego wiemy, że po ukończeniu studyów podróżował po Europie, długo przebywał w Paryżu, zostawał w zażyłych stosunkach z d’Alambertem i innymi encyklopedystami, studyował następnie pokrewną z encyklopedyzmem filozofię szkocką zdrowego rozsądku. Sam zresztą Śniadecki otwarcie zaliczył siebie w odczycie “O filozofii” do realistów i empiryków. Realizm zaś i empiryzm Bakona, Locke’a, Szkotów i encyklopedystów-to są właśnie podstawy, na których, pod wpływem odkryć i poszukiwań specyalnie naukowych z końca XVIII i początków XIX stulecia, głównie w zakresie astronomii i przyrodoznawstwa (biologii), rozwinął się najrozleglejszy, najbardziej dziś rozpowszechniony kierunek filozoficzny, zwany pozytywizmem. Śniadecki był jednym ze światlejszych poprzedników i zwiastunów ruchu umysłowego, który w drugiej połowie stulecia stał się niemal powszechnym i miano swe narzucił wielu głównym dziedzinom życia społecznego.

Za pierwszego kodyfikatora pozytywizmu, jako doktryny filozoficznej, uważać należy Augusta Comte’a (zob. w tomie II naszej „Historyk4 rozdział p. t. „Kraina wszechwiedzy"). Komentarze i uwagi nad jego dziełami we wszystkich językach europejskich tworzą dziś obszerną i bogatą literaturę. Po polsku pisali o nim (według notatki bibliograficznej W. M. Kozłowskiego): Kaz. Kaszewski w „Bibl. warsz." 1869; Henr. Struve w „Bibl. warsz." 1874; Pawlicki „Przegląd polski" 1884-1885; Tyszyński „Bibl. warsz." 1874; Krupiński „Bibl. warsz." 1868; Ziemba „Pozytywizm", Kraków 1873; Limanowski „Socyologia" 1881 it. d.; oprócz tego-mnóstwo rozpraw w „Ateneum", „Prawdzie", „Przeglądzie filoz.". Zajęcie pod sam koniec wieku nieco się zmniejszyło,- przenosząc się na drugiego koryfeusza pozytywizmu, Herberta Spencera, Anglika, ucznia Comte’a, jednego z najpotężniejszych systematyków i popularyzatorów nowoczesnych zdobyczy wiedzy ścisłej, autora „Zasad pierwszych" (1862), „Zasad biologii" (1864-67), „Psychologii" (1855), „Socyologii" (1854 i nast.), „Etyki" (1879) etc. Według Comte’a, jak i według Spencera, filozofia pozytywna kładzie kres wielowiekowemu błędnemu mniemaniu, jakoby wiedzy naszej dostępne było co innego niż fakta-to jest zjawiska i ich stosunki. Nie jesteśmy w stanie poznać ani istoty zjawisk, ani pierwszych ich przyczyn lub ostatecznych celów. Postrzeżenia, doświadczenia, porównywania zjawisk zdolne są odsłonić przed nami jedynie wzajemne ich do siebie stosunki (współrzędność, następstwo po sobie), których stałość i jednorodność daje początek t. zw. prawom. 

Wszelka wiedza jest przeto względną; niema poznania bezwzględnego; bezwzględności poznać niepodobna, można tylko w nią wierzyć... I nie powinniśmy narzekać na tę rzekomą czy istotną ograniczoność poznania, gdyż jedyna dostępna dla nas wiedza jest zarazem jedynie użyteczną.

To są poglądy ogólne, mniej więcej wspólne całej grupie pozytywistów, uznających Comte’ai Spencera za swoich chorążych. W konstrukcyach poszczególnych i specyalnych zachodzą modyńkacye indywidualne nieraz bardzo znaczne, nie nadwerężające atoli norm zasadniczych i godzące się bez zastrzeżeń na pojęcie o względności naszej wiedzy. Wyłącznie do Comte’a należy pomysł trzech stanów lub faz, przez jakie, zdaniem jego, przechodzi nietylko umysłowość ludzka w ogólności, lecz i każda umiejętność poszczególna. Pierwotny pogląd zabarwia się teologicznie, wyprowadza zjawiska z aktów woli istot nadprzyrodzonych, rozumnych; w okresie drugim, metafizycznym, miejsce czynności boskich zajmują pojęcia oderwane, siły lub subslancyc, uważane za rzeczywiście istniejące poza zjawiskami. Wreszcie okres pozytywny następuje wtedy, gdy wiedza, rozstawszy się z istnościami abstrakcyjnemi, ustanawia stałe, bezwyjątkowe i sprawdzalne prawa zjawisk-z pomocą obserwacyi i doświadczenia. W umiejętnościach oddzielnych nie wszystkie rozwijają się z równomierną szybkością. W naszych jeszcze czasach istnieją obok siebie wszystkie trzy fazy rozwoju: jedne gałęzie osiągnęły już ostatni, pozytywny szczebel udoskonalenia (astronomia np.), inne głęboko tkwią jeszcze w teologizmie lub się znajdują w przejściowym stanie metafizycznym. Im bardziej pewna gałąź umiejętności jest złożona, tem później zazwyczaj zdobywa się na konstytucyę pozytywną. Ta nierównomierność rozwoju i skomplikowania dała Comte’owi możność zarysowania klasyfikacyi nauk, w której wszakże uwzględnione być mogły jedynie tak zw. uogólnione działy wiedzy, to jest umiejętności, traktujące o „zjawiskach”, w odróżnieniu od tych, co się zajmują „przedmiotami”; wchodzi więc do klasyfikacyi biologia, jako nauka o zjawiskach życia, gdy zoologia lub botanika, zajmujące się zwierzętami i roślinami, tworzą tylko odnogi biologii, dostarczając surowego materyału jej wnioskom i prawom. Takich działów uogólnionych jest sześć: matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia i socyologia. Psychologię Comte pominął, jako stanowiącą zdaniem jego gałąź biologii. W dziele p. t. „Politique positive”, wydanem w lat kilka po „Kursie filozofii pozytywnej”, znajduje się jeszcze siódmy dział umiejętny: etyka czyli religia pozytywna. Niema w tej religii mowy ani obóstwie ani o nieśmiertelności duszy lub życiu pozagrobowem; przedmiotem czci ogólnej jest wszechludzkość, dogmaty składają się z twierdzeń naukowych, świętymi są wielcy ludzie przeszłości: Galileusz, Kopernik, Newton. Jeszcze za życia Comte’a najbliżsi jego uczniowie podzielili się na dwie grupy: na prawowiernych, wyznających jego „religię“ (Laffite, Fauvetty i t. d.) i na tych, co poprzestają wyłącznie na filozofii. Grupa pierwsza wymarła powoli niemal bez śladu; druga wzmogła się, rozrosła i wsławiła na świat cały, dzięki poparciu takich pierwszorzędnych uczonych i myślicieli, jak E. Littre i TT. Taine we Francyi, I. S. Mill, Bain, Lewres i szczególnie II. Spencer w Anglii. 

Z założeń Comtea Spencer wysnuł własny systemat i znacznie zmodyfikował jego klasyfikacyę nauk. W wykładzie zasad zachodzą również pewne różnice. Wszelka wiedza jest względna, ograniczoną i zjawiskową; po za nią rozpościera się Absolut, którego istota jest niepoznawalną, ale którego istnienie narzuca się umysłowi ludzkiemu jako tło i podścielisko Kierunki filozoficzne wszelkiej względności i zjawiskowości. Wszystko, co przemawia za ograniczonością naszego poznania, służy zarazem za dowód istnienia bytu bezwzględnego, którego zjawiskiem najogólniejszem jest byt względny. Świat bezwzględny, niepoznawalny stanowi dziedzinę religii; wiedza poprzestaje na bycie względnym, a zdobycze jej dążą do coraz wyższych uogólnień, na których szczycie stoi filozofia; wiedza potoczna jest poznaniem luźnem, niezjednoczonem; umiejętności pojedyńcze-poznaniem częściowo tylko zjednoczonem, rodzajem przygotowania wstępnego do ostatecznego zjednoczenia w filozofii. Najpowszechniejszym i najbardziej znamiennym faktem w filozofii jest podwójny proces rozwoju (ewolucyi) i rozkładu (dyssolucyi). Ewolucya polega na rozpraszaniu się ruchu i skupianiu się czyli integracyi materyi; dyssolucya zaś odbywa się odwrotnie: rozluźnia materyę, wchłania ruch. Najogólniejszą prawdą w filozofii, pewnikiem jej naczelnym, jest nieznikomośó siły, z czego, jako ze swego źródła, wypływają inne zasady pierwsze, dopełniające postulat główny: niezniszczalność materyi, trwałość ruchu, jednostajność przyrody, przemienność sił jednych na drugie, rytmiczność ruchu i t. d. W Niemczech pozytywizm przyjął się i rozrósł nieco później, przybierając tu, pod wpływem głównie krytycyzmu Kanta, kilka odmian znamiennych.

Wybitniejszymi przedstawicielami comtyzmu są tu: E. Laas, A. Biehl iR. Avenarius. Przeważają w ich syslcmatach formuły więcej oderwane, brane częściej z psychologii, niźli z nauk przyrodniczych, których zawartość Spencer żywcem nieraz wtłacza w ramy swych pomysłów unifikacyjnych. Avenarius np. sprowadza istotę rzeczy do “czystego doświadczenia", nie wchodząc w bliższe kompromisy z „niepoznawalnem"; wrażenie obrane z rozmaitych dodatków podmiotowych- oto jest przedmiotowość ostateczna, oto treść, forma i żywot bytu. 

Zjawienie się pozytywizmu w dziejach tegoczesnej umysłowości europejskiej pociągnęło za sobą następstwa bynajmniej nie przewidywane na razie. Oto Comte podkopał przedewszystkiem kierunki, uważane długi czas za powinowate a nawet za identyczne z pozytywizmem: materyalizm i ateizm. Przeciwko zuchwałym negacyom Straussa bib Bauera, przeciwko twardym i krętym „jak koźle rogi“ twierdzeniom Buchnera („Kraft und Stoff), Moleschotta („Kreislauf des Lebens“) lub nawet znacznie od nich głębszego Vogta i umiarkowańszego Czol.bego („Grenzen und Ursprung des menschlichen Erkentniss"), żaden teolog nie wytoczyłby argumentacyi mocniejszej nad tę, jaką w sobie zawiera „niepoznawalność" Spencera. Z drugiej jednakże strony, zupełnie bezsilnym okazał się pozytywizm względem „metafizyki" z którą do walki na śmierć i życie wystąpił. Prawda i to, że i metafizyka dzisiejsza nie jest już metafizyką z końca XVIII w. Niemcy, aczkolwiek uparci i niezmordowani w pościgach za nieskończonością i bezgranicznością,-oni nawet dali się wreszcie przekonać, że chcąc dowieść, i z dno wszechświata nie jest ani dziurawe ani puste, trzeba je – tak samo jak i dno beczki-ludziom pokazać, uwidocznić. Sprawdzalność stała się za dni naszych tak dalece warunkiem nieodzownym wszelkiej wiedzy uporządkowanej, że już dziś i transcendentalizm używa do latania – skrzydeł empirycznie zbudowany cli. Z tego powodu pełno wszędzie śmiałych, względnie skutecznych, wycieczek w krainy syntez godzących realizm z idealizmem, wiarę z rozumem, ducha z materyą, przyrodę z Bogiem. Ad. Trendelenburg, krytykując Hegla, wraca do Arystotelesa i dowodzi, że ruch i cel są zasadniczemi pierwiastkami bytu, umożliwiającemi pojednanie myśli z rzeczywistością. G. T. Fechner, jeden z najznakomitszych psychologów nowoczesnych, zwalcza teoretyczne rozdzielenie Boga i świata, utrzymując, że między nimi zachodzi takiż sam stosunek współzależności, jaki w nas istnieje między duszą i ciałem. K. II. Lotze, autor "Zasad psychologii", "filozofii praktycznej, "filozofii religii", „filozofii przyrody", „logiki", „encyklopedyi filozoficznej", „metafizyki", „estetyki", „historyi filozofii od Kanta" i t. d.odbudowywuje zlane w jedno systematy Fichtego, Hegla i Herbaria na podstawach olbrzymiej, nieznanej prawie przed nim erudycyi przyrodoznawczej. Posądzony, za jadowitą polakofobię, o kanibalizm E. Hartmann wytłacza z pesymizmu Schopenhauera i ewolucyonizmu Hegla swą zasadę woli bezwiednej czy nieświadomej („Unbewusste"), fatalnie pędzącej wszechbyt w otchłań bólów i cierpień bezdennych, którym kres położyćby mogło jedynie celowo uświadomione i doraźnie wykonane samobójstwo wszechludzkie. Ostatni wreszcie z metafizyków niemieckich wieku XIX, Fr. Nietzsche, inaczej jeszcze radzić sobie każę z klęskami istnienia. Świat jest dziką niezmierzoną pustynią, na której toczy się sroga nieustająca i niezażegnana walka wszystkich ze wszystkimi. Wielkim, szlachetnym, wspaniałym jest ten, kto ma siłę, kto dokoła sieje mord, postrach, zniszczenie. Jedna tylko ludzkość, pod wpływem jakiejś aberacyi dziejowej, zwanej cywilizacyą, o zabarwieniu przeważnie chrześciańskiem, odwróciła wstecz rzekę swych przeznaczeń przyrodzonych i pieczołowicie pielęgnuje po licznych i bogatych zakładach dobroczynnych słabość, nędzę, chorobę, ubóstwo, bezsilność-zarodki niezliczonych zakażeń i zgnilizn moralnych na przyszłość. Zerwijmy te tamy sztuczne a szkodliwe, pozwólmy rzece płynąć łożyskiem naturalnem, – a kto wie, bardzo być może, że z chaotycznego zwarcia się i skoczenia sobie do oczu i gardła żywiołów, nieubłaganie przeciw sobie spikniętych, wyłoni się stan wyższy, świętszy od dotychczasowego, wytworzy się owo nadczlowieczeństwo ubłogosławione, o którem przed laty mówił stary towarzysz i przyjaciel Mickiewicza, E. Quinet, w zamknięciu swej książki p. t. "La Creation". 

Zaznaczmy, że trwalszych bez porównania, rzetelnie naukowych fundamentów do metafizyki szukali w drugiej połowie stulecia tacy poważni badacze i myśliciele jak Alfred Fouillóe („L’avenir de la metaphysique" 1889), uczeń Hamiltona Mansel, Amerykanin Cosh, Niemiec Diiliring i t. d.

Pomimo obfitości i różnolitej barwności pomysłów zcalających i, że się tak wyrazimy, centralizacyjnych, decentralizacya zwolna i stopniowo, lecz stale brała nad niemi górę. Wiek XIX przekazał tym sposobem swemu następcy filozofię doszczętnie już prawie podzieloną i rozebraną na części wyodrębnione, uspecyalizowane: psychologię, logikę, etykę, estetykę, historyozofię czyli socyologię, filozofię przyrody, prawa, religii i t. d. Najprostsze bibliograficzne lub tylko katalogowe wyliczenie wybitniejszych pracowników na tych usamowolnionych i usamowalniających się poletkach dawnej filozofii, staje się niemożliwem w ramach ekspozycyi danej, z konieczności ograniczonej i pobieżnej; wymienimy tylko imiona głośniejsze. W zakresie psychologii: Fechner, Horwitz, Kiilpe, Miinsterberg, Bibot, I. Sully, szczególnie zaś Wundt („Grundziige der physiologischen Psychologies 1873) i wspomniany Amerykanin W. James („Principles of Psycho logy“, 1891). W logice: W. Schuppe, K. Sigwart, Stanley – Te vons. W etyce: I. II. Fichte, II. lloffding, G. Simmel, P. Janet, J. Simon, Caro, Saisset, Ravaisson, Sidgwick. 

W estetyce: oprócz Yischera, Lemcke, Carriere, Ruskin, Cherbulier, Yeron, Taino, Guyau. W zastosowaniu pozytywizmu, ze stanowiska psychiatryi, do kryminalistyki, Lombroso, w filozofii prawa Ihering („Der Zweckim Recht”, 1877 – 1883). W socyologii: Tarde, Sighele, Gidings, Engels. W filozofii i historyozofii religii: Nicolas, Lichtenberger, Max Muller, Renan, Reville, Pressense („Origines”, 1883) etc. 

W porównaniu do rozwoju myśli filozoficznej na Zachodzie, nasze piśmiennictwo z tegoż zakresu niekorzystnie się wyróżnia połamaną w ciągłych przeskokach i przerwach linią ciągłości zarówno zewnętrznej, jak i zasadniczej, wykreślającej związki i wzajemne na siebie oddziaływania całokształtów genezyjnie obcych sobie lub pokrewnych. Realizm szkocki zdrowego rozsądku, tak umiejętnie i starannie zasadzony przez Śniadeckiego na gruncie świeżym, świeżo wstrząśniętym od wypadków doniosłych, zachęcających do refleksyi, nietylko pożądanych owoców nie wydał, ale jakgdyby nawet wcale się nie przyjął. „Filozofia umysłu ludzkiego czyli rozważny wywód sił i działań umysłowych” (tom V „Dzieł” wyd. 1837) podziśdzień zdaje się sterczeć w glebie naszej literackiej płonką samotną, zmartwiałą i zeschłą. Zwarzyły ją niewątpliwie ponownie nadciągające burze krajowe, a gdy burze umilkły, wiał już wiatr umysłowy najzupełniej dawnemu przeciwny,-panoszył się u nas tak zwany idealizm niemiecki. W porę i z najlepszych źródeł, bo od samego Schellinga, dowiedział się Józef Gołuchowski co trzymać o ideałach owego idealizmu i, jak zapewnia jego biograf, Paweł Popiel, a za nim Eleonora Ziemięcka, wcześnie ustalił swe przekonania, „od których nigdy nie odstąpił”. Miał zresztą czas i sposobność wypróbowania niemieckiej tej siejby filozoficznej. Powołany w 26 roku życia na katedrę filozofii w uniwersytecie wileńskim, zajmował ją w chwilach, kiedy „nieopisany zapał do nauk przenikał nietylko to miasto lecz kraj cały”... Mickiewicz wyśpiewał był wówczas pierwsze swoje ballady, Lelewel czytał historyę, Groddeck, choć niemłody, jak młody filologię pojmował i wykładał, Śniadecki „budował język i logikę w narodzie”, – słowem „robił się przełom we wszystkich wyobrażeniach idążnościach narodu”... Po przełomie, który nieco inaczej wypadł niż oczekiwano, Goluchowski lat kilkanaście na wsi obracał w swej głowie kapitałem w młodości nabytym; do perlustracyi notat i pisania zabrał się dopiero po r. 1848, pod wpływem mało dziś komu znanej książki prof. Chalybacus’a „Historisclie Entwickelung der spekulativen Philosophic, von Kant bis Hegel”; pracę swą skończył w kwietniu 1858. Ale cóż z tego, – zanim Ziemięcka rękopism przejrzała i przedmowę skreśliła, zanim przed urzędem p. PawłaKuko1nikaw Wilnie dopełnione zostały formalności prawne, zanim Józef Zawadzki, odważywszy się na nakład, do druku przystąpił, przeciągnęło się jeszcze lat parę, i „Dumania nad najwyższemi zagadnieniami człowieka” ukazały się. Następnie w kilka lat później zjawili się prawnuki Śniadeckiego, Ernest Renan (1823 † 1892). na grobie spekulacyi niemieckiej porosły już grube drzewa i, gdyby nawet w szumie ich liści brzmiało słowo doniosłe i ważkie, to wywydaćby się ono teraz musiało dźwiękiem litery martwej.

Zaznaczyliśmy poprzednio – w pierwszej połowie wieku – fragmentowe pod tym względem losy zamierzeń Cieszkowskiego i Libelta. Ten drugi zdążył przynajmniej parę tomów swej estetyki, swego „Umnictwau puścić w obieg publiczny, tuż przed samym wybuchem wojny krymskiej, nie dopiął. Wezwanie jego Hoene-Wroński i tego za życia nie dopiął. Wezwanie jego z roku 1842 w języku francuskim do Europy – do Francyi, Niemiec i Rosyi – ażeby się podjęły powszechnej naprawy stosunków społecznych i narodowych w duchu „mesyanicznym“, – tak samo jak i późniejsza epistoła do ludów słowiańskich, zwiastująca wytworzenie się w Słowiańszczyznie nowej instytucyi – Bractwa S-go Ducha – uzupelniaiącej kościół i państwo i doprowadzić mającej ludzkość do najwyższych celów,-obie te odezwy zgorzały jak pajęczyna w ogniach 1848 roku. Wtedy wystąpił Ludwik Królikowski i, oprócz jednego Libelta, nikt już następnie dociec nie umiał, a może i nie chciał, co w sobie zawierała i dokąd dążyła. Królikowski probował, w kilkanaście lat później, sprawę tę podnieść i nanowo wyświetlić w czasopiśmie Fauvetty’ego „La Religion la'ique“, ale o czasopiśmie tem Estreicher nawet najmniejszego wyobrażenia powziąć dotąd nie zdołał. Mickiewicz w prelekcyach po razy kilka poruszał kwestye filozofii nowej, przyszłej, polsko-słowiańskiej, ale F. Wrotnowski ustępy te wprowadził dopiero do kompletnego wydania zr. 1863; w edycyi poprzedniej, warszawskiej (Merzbacha) ukazały się one zaledwie pod postacią strzępkówb i reminiscencyi opłakanych. W „Rozbiorach i krytykachu Al. Tyszyńskiego (Petersburg, 1854, tomów trzy), zagadnienia, dotyczące „filozofii krajoweju, uległy przebraniu, w którem zginęło nawet imię Cieszkowskiego wraz z tytułem głównego jego dzieła; filozofię ojczystą reprezentują tu Kostrowiec, Żochowski, Jastrzębowski, J. N. Kamiński, ks. Pociej. Drugie dzieło Tyszyńskiego – „ostatniego myśliciela naszego, który na szerszą skalę rozwinął ideę filozofii narodowej “ (II. Struve) – p. t. „Pierwsze zasady krytyki powszechnej“, trafiło na okres gorączek politycznych z r. 1870-71 i dziennikarskich walk "młodych“ o idealizm, realizm i pozytywizm... I tak ciągle. Za wszystkich wogóle i za każdego poszczególnie, za Libelta, za Cieszkowskiego, za Wrońskiego, za Królikowskiego, za Tyszyńskiego, wygadał się i wypisał o filozofii rodzimej sam jeden Bronisław Trentowski. Jego jednego znano i czytano on pierwszy i od pierwszego słowa postawił rzecz na gruncie, wyłączającym niebezpieczne alluzye do kościoła św. Jana lub do mesyanizmu, do dróg ducha ludów. W dziele wydanem w roku 1842 w Poznaniu p. t. „Chow an na, czyli system pedagogiki narodowej “, Trentowski śmiało i energicznie zatyka sztandar wszechwiedzy ojczystej na ugorze panujących w owych latach w społeczeństwie naszem gustów i skłonności naukowych i literackich. Wyznaje najpierw otwarcie, że w „Chowannie“ trzyma się filozofii ducha od Hegla samego w „Encyklopedyi“ podanej,- ale trzyma się umiarkowanie i niezupełnie ściśle.

„Tu i owdzie – powiada- robimy małe zmiany, które za polepszenie systemu tego uważamy. Całą rzecz wreszcie staramy się uczynić zrozumiałą, przybierając ją w polski kontusz. Polak niezdolny jest gryźć oderwanych, trupich wiórów; on chce smacznej pieczeni... Mądrość, żywcem z Niemiec na ziemię polską przelana, byłaby mlekiem z piersi nieboszczyków”. W pracy ogłoszonej niebawem po „Chowannie", p. t. „Myślini czyli całokształt logiki narodowej", widnokrąg Trentowskiego nieco się rozszerza, język ściślej się przystosowuje do przedmiotu. Utożsamiając wprost i bez ogródek swoje pomysły z filozofią narodową, autor występuje tu już jako twórca czy wynalazca czegoś całkiem nowego, nieznanego, przed czem w niwecz się obróci nietylko heglizm, lecz dwa wielkie poprzednie światy myśli: świat romański i świat germański. Oświadcza, że właśnie w pismach jego rodzi się świat trzeci, rzeczywisty a boski, o którym ani germańskie ani romańskie plemię nigdy nie słyszało. Świat ten powstający, polski, ma być syntezą czyli „różnojednią" bytów: realnego i idealnego, empirycznego i metafizycznego, cielesnego i duchowego... Miejsce dotychczasowej dwójcy zajmuje powszechna trójca, „panowanie głupiego – czy to Bartka czy Maćka – ustaje", – rozwiera się widok oryginalny, wielki i nader wspaniały; sam Bóg przeznacza zupełną umiejętność i reformę, a przez nią odrodzenie człowieczeństwa. „Bez miłości własnej rzec może autor, że naród polski pełen jest młodzieńczego żywota i krzepkiego, olbrzymiego zdrowia, że czeka go najświetniejsza przyszłość – skoro dziś do odkrycia świata Boskości przychodzi i duchem swych prześciga zachodnią Europę"... Teoretycznie, bez oglądania się na przyobiecane skutki, zapowiedź Trentowskiego była nader ciekawą przedewszystkiem przez to, że się nie odwoływała do pomocy i opieki religii. 

O syntezach dużo mówili myśliciele polscy przed i po autorze "Chowanny“, ale wszyscy podniesienie filozofii na wyższy szczebel zasadzali na skąpaniu rozumu spekulacyjnego wożywczych wrodach wiary, objawienia, nauki Chrystusa, lub nauki oczekiwanego jego następcy, Parakleta, pocieszyciela. Gołuchowski w przedmowie do „Dumań" tłumaczy to dość jasno: „Przedmiotem tego dzieła jest usiłowanie, aby znieść walkę między wiarą i rozumem. To inaczej osiągnąć się nie da, jak wspinając się na takie stanowisko, z któregoby się rozum człowieka okazał jako ograniczony rozum, a wiara jako posłannica najwyższego rozumu, przemawiająca do ograniczonego rozumu. Zgoła, jest to rozmowa najwyższego rozumu z niedoulnym rozumem człowieka“. Trentowski nie chce słyszeć o żadnych ograniczeniach lub nieudolnościach poznawczych i badawczych władz ludzkich; jego rozum filozoficzny polsko-słowiański jest owszem dla tego właśnie silniejszym od rozumów germańskiego i romańskiego, które chce zlać i pod siebie podgarnąć, że samo plemię, z którego on rodem, jest czerstwiejszem, świeższem, czyli poprostu "zdrowszem“. Dobra zaiste podwalina dla syntezy, – należało tylko teraz z kolei do syntezy tej przystąpić, plan nowego gmachu zdaleka bodaj pokazać... Lecz na to długo czekać wypadło. Trentowski przerzucił się wkrótce na pole rozpraw o "Demonomanii", „Cyberneutyce“, „Teozofii", kreślił „Urywki polityczne" (1845), „Wizerunki duszy” (1847), zwiastował w „Przedburzy" (1849) kataklizmy, które się w wieku XIX spełnić nie miały, wydał "Księgi zasadnicze rodu ludzkiego" (1866), opracował terminologię filozoficzną do słownika wileńskiego.

Ale coś podobnego do „syntezy" ukazało się dopiero po śmierci autora (1869) p. t. „Panteon wiedzy ludzkiej" (1873-75) – zbiór twierdzeń wyprodukowanych niemal mechanicznie według wskazówek złożonych niegdyś w „Chowannie" i „Myślini‘„ z nomenklaturą dziwaczną z podziałami powtarzającemi się bez końca na podstawie metodologicznego tempa „trzy po trzy": świat romański: teza przedmiotowa, świat germański: antyteza podmiotowa, świat słowiański: synteza kmietowa. I przeturkotało to, przedzwoniło, przekukało bez najmniejszego wrażenia, nie zwróciło niczyjej uwagi-zupełnie jak w starym popsutym zegarze, z którego właściwa godzina wyprószyła się i wykruszyła... 

Nigdyż jej nie posłyszymy?... 

Na samym schyłku wieku, w r. 1897, gdy grono młodych Nasi mło(]si uprawiączy filozofii na niwie polskiej przystępowało do założenia pierwszego specyalnego organu tej umiejętności, nie pominięto w „słowie wstępnem" usiłowań i prób „starych", nie zapomniano o nich, ale od kontynuacyi ich, od solidarności z niemi, uchylono się pod pozorem zapewne uprawnionym, lecz cokolwiek za fikcyjnie sformułowanym. „W okresie największego rozkwitu filozofii u nas -powiedziano w słowie wstępnym, – od końca trzeciego dziesiątka lat do końca prawie siódmego, panuje u nas wszechpotężny wpływ Hegla, chociaż pierwszorzędni nasi przedstawiciele tego kierunku, Kremer, Libelt, Trentowski, Cieszkowski, głosili bankructwo filozofii zachodniej i ukazanie się nowej – polskiej czyli słowiańskiej.