XIII. Wojna niemiecko-francuska

“Nie sądzimy – oświadczył dnia 6 lipca minister spraw zagranicznych Gramont w parlamencie, ażeby szanowanie praw sąsiedniego narodu obowiązywało nas do zniesienia tego, aby państwo obce, umieszczając jednego ze swoich książąt na tronie Karola V, naruszało przez to na swoją korzyść równowagę europejską i szkodziło interesom oraz honorowi Francyi. Mamy nadzieję, że tak źle nie będzie; liczymy przytem na roztropność Niemiec i na przyjaźń narodu hiszpańskiego.” Tegoż dnia poseł Benedetti otrzymał od Gramonta rozkaz, aby udał się do Ems, gdzie znajdował się król Wilhelm, i zażądał od niego, aby zakazał ks. Leopoldowi przyjęcia korony. Król dał odpowiedź wymijającą; oświadczył, że nie rozkazywał księciu, aby przyjął kandydaturę, nie może więc obecnie nakazywać, aby ją odrzucił. Mimo to jednak król, widząc, że sprawa ta może przybrać charakter niebezpieczny, postarał się o złagodzenie zatargu, i dnia 12 lipca ks. Leopold oświadczył stanowczo, że nie przyjmie korony hiszpańskiej. Nie wystarczało to jednak stronnictwu ces. Eugenii. Nie wątpiono tam wcale o tern, że stawienie kandydatury było dziełem polityki pruskiej, i uważano je za obrazę dla Francyi. Chciano więc zadośćuczynienia. Mianowicie zaś król Wilhelm miał oświadczyć, że zgadza się na cofnięcie kandydatury ks. Leopolda, i że kandydatura ta nigdy ponowioną nie będzie. Z tem to żądaniem Benedetti przystąpił ponownie do króla. Otrzymał znowu odpowiedź wymijającą. Król pruski oświadczył, że potwierdza rezygnacyę ks. Leopolda, ale w sprawie tej nie ma nic do rozkazywania i nie może zobowiązać się do tego, że kandydatura nie będzie ponowiona. Kiedy zaś Benedetti raz jeszcze zażądał audyencyi, król kazał mu powiedzieć, że uważa dyskusyę za skończoną, i że wypowiedział w sprawie tej już swoje ostatnie słowo. 

Odpowiedź nie była taka, jakiej domagał się rząd francuski, ałe nie zawierała w sobie nic obelżywego. Takie załatwienie sprawy nie zgadzało się jednak z zamiarami Bismarcka. Uznał on chwilę za odpowiednią, za dogodną do rozpoczęcia wojny, do której wszystko było przygotowane od dawna, i, otrzymawszy dnia 13 lipca od króla wiadomość telegraficzna o rozmowie z Benedettim, odważył się samowolnie na krok, którego następstwem musiała być wojna. Wysłał tegoż jeszcze wieczora do posła pruskiego w Paryżu i ogłosił w nadzwyczajnym dodatku do „Norddeutsche Allgemeine Zeitung“ depeszę, w której powtórzył objektywny telegram królewski w formie zmienionej w ten sposób, i z stał się obrażający dla Francyi. Zmianę scharakteryzował bardzo dobitnie i trafnie Moltke w następujących wyrazach: „Przedtem było to szamada (hasło do odwrotu), teraz jest to fanfara (hasło do szturmu)?” Sławna ta fałszywa depesza emdeńska miała treść następującą: „Gdy rząd królewsko – hiszpański przesłał rządowi cesarsko-francuskiemu urzędową wiadomość o rezygnacyi księcia Hohenzollerna, poseł francuski w Ems zwrócił się jeszcze do J. Kr. Mości z żądaniem, aby upoważnił go do wysiania do Paryża telegramu tej treści: że J. Kr. Mość obowiązuje się na zawsze nie dać nigdy swego zezwolenia, gdyby Hohenzollernowie mieli powrócić do swej kandydatury. J. Kr. Mość wobec tego odmówił ponownego przyjęcia posła francuskiego, i kazał zawiadomić go przez swego adjutanta służbowego, że niema mu nic więcej do powiedzenia/. 

Zamilczano więc, że król potwierdził rezygnacyę ks. Leopolda, czyli zrobił Francy i ustępstwo, a wywołano wrażenie, jakoby nie chciał się z nim wogóle widzieć i zerwał z nim wszelkie stosunki. Faktowi, który był ustępstwem, nadano taką formę, i z wyglądał na zaczepkę i ciężką obrazę Francyi. W Paryżu telegram ten wywołał naturalnie burzę i zapewnił natychmiast przewagę usposobionemu wojowniczo stronnictwu cesarzowej. W nocy z dnia 14 na 15 lipca rada ministeryalna postanowiła wypowiedzieć Prusom wojnę; dnia 15 senat i parlament uchwaliły kredyt na jej przeprowadzenie. Oburzenie na Prusy było tak powszechne, że w parlamencie tylko 10 posłów, a w senacie nikt nie głosował przeciw wnioskom rządu. Dnia 19 lipca nastąpiło formalne wypowiedzenie wojny. 

Po ogłoszeniu owej fałszywej depeszy, Bismarck wywołał za pośrednictwem prasy mniemanie, że Benedetti obraził króla Wilhelma w Ems, i w ten sposób podniecił cały naród przeciw Francyi. Króla wracającego do Berlina przyjęto z wielkiemi owacyami; sejm, otwarty dnia 19 lipca, uchwalił jednogłośnie kredyt wojenny. Wszystkie państwa południowo-niemieckie, idąc za przykładem Bawaryi, gdzie król Ludwik II już dnia 16 lipca zmobilizował swą armię, stanęły po stronie Prus. Motywy, któremi kierował się król Ludwik, nie są zupełnie jasne; ale przykład jego oraz w. ks. badeńskiego Fryderyka, który był oddawna gorącym wielbicielem Hohenzollernów, podziałał na inne państwa, na Wirtenbergię i nienawidzącą Prusaków Hesyę. Z drugiej strony zaś Prusy miały zapewnioną neutralność Bosyi, a w razie wmieszania się jakiegokolwiek mocarstwa do wojny, czynną jej pomoc. Umowa ta została zawarta w Ems już w początkach czerwca – co jest najlepszym dowodem, że Prusacy byli zdecydowani na wojnę, zanim jeszcze sprawa tronu hiszpańskiego doprowadziła do zatargu z Francyą. Napoleon ze swej strony porozumiewał się z Danią, Austryą i Włochami. Z Danią zawarł umowę, według której, po pierwszej klęsce Prusaków, 40,000 Duńczyków miało wkroczyć do Prus; Austrya miała wmieszać się do wojny po ukończeniu swych zbrojeń, zimą, kiedy natychmiastowe zbrojne wystąpienie Rosyi, z powodu mrozów, wydawało się nieprawdopodobnem. Umowy tej nie podpisano formalnie, ale Napoleon miał prawo spodziewać się, że hr. Bcust dotrzyma swego przyrzeczenia. Z Włochami Napoleon nie zdołał się porozumieć. Można było pozyskać łatwo Wiktora Emanuela przez oddanie mu Rzymu, ale na krok taki cesarz Francuzów nie zdecydował się, po części dlatego, że sprzeciwiał się dążnościom cesarzowej Eugenii i jej stronnictwu, po części, że byłby bardzo niemiły Austryi i mógł pozbawić Francyę jej pomocy. Aby nie powracać więcej do tej sprawy, dodamy tu zaraz, że wobec wielkich zwycięstw pruskich w samych zaraz początkach wojny, ani Dania, ani Austrya nie wystąpiły wcale na widownię. Włochy zaś nie miały powodu ujmować się za Napoleonem, gdy z konieczności pozwolił im na zajęcie Rzymu; wreszcie wystąpienie ich wtedy już nie mogło odwrócić klęski Francuzów. Interwencyi angielskiej zapobiegł Bismarck przez ogłoszenie tajnych propozycyi, zrobionych niegdyś Prusakom przez Napoleona, i jego projektu opanowania Belgii.

Wobec tego rząd angielski postanowił zachować neutralność. Na list Papieża, Piusa IX, który ofiarował swoje pośrednictwo, Bismarck odpowiedział ciężką obelgą; odrzucił pośrednictwo, nazywając Papieża głównym burzycielem pokoju i sprawcą tej wojny. 

Natychmiast po wypowiedzeniu wojny, oba rządy wysłały swe armie nad granicę, oba z zamiarem zastosowania taktyki zaczepnej. Niemcy wystawili trzy armie. Jedna pod dowództwem gen. Steinmetza (60.000 ludzi), zebrała się pod Trewirem, druga (194.000 ludzi) pod dowództwem ks. Fryderyka Karola, pomiędzy Neunkirchen i Homburgiem, trzecia, tworząca lewe skrzydło, pod dowództwem ks. następcy tronu Fryderyka, z gen. Blumentalem, jako szefem sztabu generalnego (130.000 ludzi) pod Landau i Rastadtem. Dwie armie pierwsze składały z samych wojsk pruskich, trzecia z pruskich, bawarskich, wirtemberskich i badeńskich. Oprócz tego miały przybyć nad granicę kilka dni później jeszcze trzy korpusy, liczące 100.000 ludzi, a w prowincyach północnych pozostawiono silny oddział dla obrony wybrzeży i odparcia oczekiwanego napadu Duńczyków. Tej armii blisko półmilionowej Napoleon mógł przeciwstawić tylko 300.000 ludzi. Zamierzał więc zrównoważyć przewagę liczebną nieprzyjaciela przez szybką akcyę zaczepną. Z trzech armii, na które podzielił swe siły zbrojne, dwie, liczące około 250.000 ludzi, miały zebrać się w okolicach Strasburga, przejść przez Ren, opanować Badenię, Wirtembergię i Bawaryę, a następnie zwrócić się ku północy i pobić wojska pruskie przy pomocy armii trzeciej, liczącej 50.000 ludzi, a ustawionej pierwotnie pod Chalons. Akcyę tę miała popierać flota, przez dywersyę na wybrzeżach niemieckich i odciągnięcie części armii pruskiej ku północy. 

Rachuby te zawiodły zupełnie. Zanim jeszcze wojska francuskie zebrały się nad granicą i zajęły oznaczone pozycyę, armia pruska stanęła nad Renem i wkroczyła na terytoryum francuskie. Cały plan wojenny Napoleona został przez to wywrócony, a niedostateczność przygotowań nie pozwoliła na przeprowadzenie nowego. 

Dnia 2 sierpnia król Wilhelm przybył w towarzystwie szefa sztabu, wielkiego generalnego Moltkego i ministra wojny Roona do Moguncyi i objął naczelne dowództwo. Walka rozpoczęła się małą potyczką pod Saarbrucken (2 sierpnia), w której Francuzi odnieśli zwycięstwo.

Ale w dwa dni później, 4-go sierpnia, pruski następca tronu, który najpierw przekroczył granicę francuską, pobił wojska Mac-Mahona, naczelnego dowódzcy armii głównej, pod Weissenburgiem, a6-go pod Worth. Zwyciężona armia cofnęła się w nieładzie do Chalons. Droga przez Wogezy była dla Prusaków otwarta. Korpus gen. Frossarda, który zajmował warowne wzgórza pod Spicheren, w pobliżu Saarbrucken, tegoż samego dnia, 6-go sierpnia, został wyparty ze swoich pozycyi. Wszystkie te zwycięstwa okupili Niemcy ogromnemi stratami; pod Weissenburgiem mieli 1551 zabitych i ranionych (Francuzi 1200), pod Worth 10.642 zabitych i ranionych (Francuzi niespełna 6.000, oprócz 9.000 wziętych do niewoli podczas odwrotu), pod Spicheren 4.871 zabitych i ranionych (Francuzi 4.078, w tej liczbie 2.000 jeńców). Ale ogromne te straty nie były bezowocne. 

Wrażenie trzech wielkich klęsk w samych zaraz początkach wojny było ogromne. W Paryżu, ministeryum Oliviera i Gramonta upadło, a miejsce jego zajął nowy gabinet, pod kierownictwem gen. Montaubana (hr. Palikao). Cesarz Napoleon zrzekł się naczelnego dowództwa, a utraciwszy zaufanie do Mac-Mahona, powierzył kierownictwo bohaterowi wyprawy meksykańskiej, marszałkowi Bazaine. Linia wojsk francuskich była przełamana, stolica Alzacyi, Strasburg, zagrożony, niebawem opasany i bombardowany przez Prusaków, wojska niemieckie posunęły się aż do Metzu; cała Alzacya i Lotaryngia były w ciągu kilku dni stracone dla Francyi. Trzeba było zająć nową pozycyę, cofnąć się, aby uchronić pojedyńcze armie od rozbicia i połączyć je dla skutecznego oparcia się nieprzyjacielowi. W obozie Napoleona postanowiono skoncentrować wszystkie siły pod Chalons, i gdyby było dało się przeprowadzić ten zamiar, szala szczęścia mogła, jak przyznają sami Prusacy, przechylić się na stronę Francuzów. Zapobiegła temu strategika Moltkego. W trzech bitwach w okolicach Metzu, pod Colombey- Nouilly (14), Mars la Tour (16), Gravelotte i St. Privat (18 sierpnia) Niemcy z ogromnem poświęceniem ludzi, powstrzymali w odwrocie armię Bazaine’ai odrzucili ją do Metzu. Około 40.000 ludzi utracili Prusacy w tych trzech bitwach, ale wojna została przez nie rozstrzygnięta: armia Bazaine’a była unieruchomiona i musiała się poddać po kilku próbach wydobycia się z fortecy i zniweczeniu wojsk Mac-Mahona. 

Marszałek Mac-Mahon, wycofawszy się do Chalons, zebrał tam około 150.000 ludzi i wyruszył z tą armią, na stanowcze żądanie rządu paryskiego, do Reims, aby przyjść na pomoc Bazainowi. W obozie jego znajdował się cesarz Napoleon. Marszałek nie zdołał wykonać swego zamiaru. Niemcy pozostawili pod Metzem silną armię oblężniczą, pod dowództwem ks. Fryderyka Karola, i utworzywszy czwartą armię, nad którą objął komendę saski ks. następca tronu Albert, wyruszyli w 250.000 ludzi przeciw Mac-Mahonowi, aby zapobiedz jego połączeniu się z Bazainem, oskrzydlić go i rozbić do szczętu. Wojska francuskie, po wywróceniu pierwotnego planu wojennego, – wobec nieodpowiadających wcale położeniu strategicznemu rozkazów z Paryża, błąkały się przez kilka dni nad rzeką Maas, i ostatecznie, nie mogąc dotrzeć do Metzu, zatrzymały się pod fortecą Sedan, aby tam. zaczekać na posiłki i zaopatrzyć się w żywność, a następnie rozpocząć nową akcyę. Prawie równocześnie z wojskami Mac-Mahona stanęły pod Sedanem armie niemieckie i otoczyły Francuzów z wszystkich stron. Dnia 31 sierpnia cesarz zrozumiał, że jego położenie jest beznadziejne. Wojska niemieckie były więcej niż dwakroć silniejsze od francuskich, pewne siebie, zwycięskie, gdy w szeregach Mac-Mahona, wobec nużących a bezcelowych pochodów i nieustannych porażek, zapanował już nieład i brak karności. Nadto zaś artylerya niemiecka była tak ustawiona, że miasto leżało w obrębie jej ognia, i nie można nawet było pomyśleć o sformowaniu armii francuskiej do ataku. Dowództwo nad tą zdemoralizowaną armią objął z powodu rany MacMahona gen. Wimpffen. Przedsięwzięta przez niego dnia 1 września próba przełamania pierścienia niemieckiego nie powiodła się. O bezskuteczności dalszego oporu przekonano się, gdy Niemcy poczęli bombardować miasto. Wobec tego cesarz postanowił poddać się, w nadziei, że uzyska przynajmniej łagodne warunki kapitulacyi. Około godz. 5-ej wywieszono w Sedanie białą chorągiew, a o7-ej gen. Reille przybył do forpoczt niemieckich, aby doręczyć królowi Wilhelmowi list treści następującej: „Nie mogąc umrzeć w pośrodku swych wojsk, nie mam innego wyjścia, jak złożyć swą szpadę w ręce w. królewskiej mości. Napoleon“.

W nocy z dnia 1 na 2-gi września toczyły się na zamku w Donchery układy o kapitulacyę. Niemcy stawili bardzo ciężkie warunki, żądali bezwarunkowego poddania się całej armii, wydania wszystkiej broni i znaków wojennych. Gen. Wimpffen próżno opierał się i groził dalszym oporem. Był on niemożliwy. Także osobista rozmowa Napoleona z Bismarckiem i Moltkiem nie doprowadziła do niczego. Niemcy nie chcieli ustąpić i postawili na swojem. Przed południem dnia 2 września akt kapitulacyi został podpisany. 83.000 żołnierzy z 2860 oficerami poddało się zwycięzcom. Wziętą do niewoli armię przewieziono koleją żelazną w głąb Niemiec, aby uniemożliwić jej zupełnie dalszy udział w wojnie; cesarz Napoleon został umieszczony jako jeniec w zamku Wilhelmhöhe pod Kasslem. 

W tym samym czasie rozstrzygały się losy armii Bazaina, zamkniętej w Metzu. Po odejściu głównych sił nieprzyjacielskich, generał francuski zrobił próbę wydostania się z fortecy (dnia 31 sierpnia), został jednak dnia następnego odparty z wielkiemi stratami. Odtąd, po kapitulacyi Mac-Mahona, Niemcy mogli według potrzeby powiększać armię oblężniczą, gdy armia zamknięta w Metzu malała skutkiem walk coraz więcej i coraz więcej upadała na duchu. 

W Paryżu wiadomość o ukrywanych długo klęskach pod Metzem, kapitulacyi Sedanu i pojmaniu cesarza przez Niemców, zrobiła piorunujące wrażenie. Juliusz Favre podał dnia 4-go września wniosek o złożenie Napoleona z tronu, rząd cesarzowej Eugenii wywrócono, a na jego miejscu utworzył się samozwańczy „komitet obrony narodowej w pod dowództwem dotychczasowego gubernatora stolicy, gen. Trochu. Opuszczona przez wszystkich cesarzowa uciekła z Paryża i schroniła się do Anglii. Przywódzcy rewolucyjnego tłumu byli dobrej myśli. Mniemali, że lud francuski i tym razem, jak za czasów Wielkiej Rewolucyi, zdoła sam obronić granic kraju, liczyli też na pomoc zagranicy, nie przypuszczając, żeby „Europa” miała pozwolić na poniżenie i okrojenie terytoryalne Francyi. „Ratować Paryż – wołał Wiktor Hugo- to znaczy ratować nie samą Francyę tylko; Paryż jest miastem świętem; kto nań nastaje, ten nastaje na całą ludzkość”. Minister spraw zagranicznych nowego rządu, Juliusz Favre, w odpowiedni sposób też odezwał się do zwycięskiego nieprzyjaciela: „Nie odstąpimy ani piędzi ziemi, ani jednego kamienia z naszych fortec. " Ale Niemcy samem tylko zwycięstwem nad Napoleonem nie chcieli się zadowolić. Celem ich było zmiażdżenie potęgi francuskiej, poniżenie groźnego przez długie wieki sąsiada, zdobycie nowych tery tory ów, a co najmniej Alzacyi i Lotaryngii, zaokrąglenie granic swego państwa w taki sposób, aby pozwalały każdej chwili wyruszyć na nowo przeciw Francyi, a utrudniały Francyi także w przyszłości walkę z Niemcami. Postanowiono więc w kwaterze króla Wilhelma wyruszyć na Paryż. Dnia 15 września pierwsze oddziały konnicy niemieckiej ukazały się przed stolicą Francyi, a dnia 19-go tego miesiąca olbrzymie miasto, mające wraz z fortami 7 ½ mil obwodu, było otoczone przez armie pruskiego i saskiego następców tronu. Nie spodziewano się energicznego i długiego oporu. W Paryżu było tylko 100.000 wojsk regularnych, i około 300.000 ochotników, których bardzo lekceważono w obozie niemieckim. Z armii wystawionej przez Napoleona pozostał, po kapitulacyi Sedanu i zamknięciu Bazaina w Metzu, tylko jeden korpus; armia ochotnicza, organizowana przez republikanów, nie wydawała się groźną; mniemano, że zaważy ona nie wiele na szali wypadków. Rzeczywiście zaufanie Francuzów do rewolucyjnej armii ludowej było zbyt wielkie. Okazało się, że nie zdoła ona sprostać liczebnie silniejszym i wyćwiczonym wojskom niemieckim; ale to przyznać trzeba, że armia ta biła się lepiej od tej, którą poprowadził nad granicę Napoleon.

Wojna ogarnęła niebawem połowę Francyi i rozszczepiła się na cztery plączące się ale luźno tylko ze sobą powiązane kampanie: naokoło Paryża, naokoło Metzu, na południu nad Loirą i na wschodzie. 

Na wschodnim teatrze wojny Niemcy niebawem po osaczeniu Paryża odnieśli walne zwycięstwo. Dnia 27 września poddał się Strasburg, po trzy tygodniowej bardzo energicznej obronie, kierowanej przez gen. Uhricha. 17.000 Francuzów dostało się do niewoli. Armia oblężnicza, dowodzona przez gen. Werdera, wyruszyła do Paryża, aby wzmocnić tamtejsze wojska niemieckie. Stolica Francyi broniła się daleko skuteczniej i dłużej, niż przypuszczano w głównej kwaterze niemieckiej. W mieście panował zapał nieopisany; nie utracono wiary w zwycięstwo, gdy zamknęły się szeregi wojsk oblężniczych; Uczono na pomoc prowincyi. Po kilku śmiałych ale bezowocnych wycieczkach z miasta, najzdolniejszy z członków rządu rewolucyjnego, adwokat Leon Gambetta, pochodzący z rodziny żydowskiej, tak samo jak Juliusz Favre, wydostał się balonem z Paryża i począł na prowincyi organizować armie ludowe. Najwcześniej powstała armia nad Loarą, pod dowództwem gen. Motterouge, ale pierwszy zaraz jej występ był nieszczęśliwy. Generał bawarski Tann pobił ją dnia 9 i 11 października i opakował miasto Orleans. Nie utrzymał się tam jednak długo, lecz cofnął się dnia 9 listopada przed wzmocnioną armią Loary, nie otrzymawszy zawczasu posiłków. Niemcy nie mogli rozdrabniać zanadto swej armii, dopóki w Metzu trzymał się gen. Bazaine z armią wycieńczoną głodem i zdemoralizowaną, ale liczebnie bardzo silną. Nowe próby wydostania się z oblężonej fortecy zawiodły, układy z Niemcami, którym proponował zawarcie pokoju i przywrócenie rządów napoleońskich, nie doprowadziły do żadnego rezultatu. Złamany niepowodzeniem, zmuszony głodem, dnia 29 października nareszcie Bazaine zdecydował się na podpisanie najhaniebniejszego w dziejach wojen aktu kapitulacyi: 3 marszałków Francyi, 70 generałów, przeszło 4000 oficerów, 173.000 żołnierzy (licząc w to 20.000 chorych i ranionych) złożyło broń przed nieprzyjacielem liczebnie nie wiele silniejszym. Gambetta zarzucił Bazainowi zdradę, i do dziś dnia Francuzi wierzą w słuszność tego zarzutu. Ale to tylko jest pewne: że głównodowodzący armią napoleońską, bohater wyprawy meksykańskiej, zasłużył na hańbę i na pogardę, której nie szczędzą mu jego rodacy. Tego nikt nigdy nie wytłómaczy, że przy najprzeciętniejszej energii i obrotności, nie podobna było z 200.000 armią przebić się przez szeregi nieprzyjacielskie i ocalić-jeżeli już nie kraj, to przynajmniej honor jego sztandarów.

Wojna, której sztucznie tylko nadano charakter narodowy, doprowadziła do największych zwycięstw, jakie kiedykolwiek odniósł naród niemiecki, okryła go sławą i blaskiem potęgi, a wspólność powodzenia nadała siły uczuciu jedności plemiennej. Nie dziw, że właśnie wtedy, po kapitulacyi Sedanu, poddaniu się Napoleona i upadku Metzu, książęta niemieccy zgodzili się bez oporu na podsunięty przez Bismarcka projekt odnowienia dawnego cesarstwa i włożenie korony na głowę sprawcy tych zwycięstw. Po niezbyt długich układach pomiędzy Prusami a Bawaryą, Badenią, Wirtembergią i Hłessyą, które do tej pory nie należały formalnie do związku niemieckiego, król Ludwik bawarski, dnia 4-go grudnia, przedstawił w piśmie do książąt i senatów wolnych miast hanzeatyckich wniosek, aby król pruski wykonywał odtąd prawa głowy związku, nie jako „prezydent”, lecz jako „cesarz niemiecki”. Na tytuł „cesarza Niemiec” zgodzić się nie chciano, w obawie, aby król pruski z tego tytułu nie wysnuwał prerogatyw, ograniczających prawa państw związkowych. Dnia 18 grudnia przybyła do głównej kwatery niemieckiej w Wersalu deputacya parlamentu związkowego z marszałkiem parlamentu frankfurckiego zr. 1849, Simsonem, na czele, aby ofiarować królowi pruskiemu w imieniu narodu dziedziczną koronę cesarską. Uroczysta proklamacya cesarza odbyła się okrągło w miesiąc później, dnia 18 stycznia r. 1871, w sali zwierciadlanej pałacu wersalskiego. Sprawa tytułu pozostała przedmiotem sporów aż do ostatniej chwili. Król Wilhelm nie chciał zadowolić się nazwą cesarza niemieckiego, cesarzem Niemiec nie chcieli zwać go książęta. Były ztąd trudności i przy akcie uroczystej proklamacyi. Drażliwą sprawę tytułu ominął najgorliwszy oddawna stronnik Hohenzollernów, w. książę badeński, Fryderyk, w ten sposób, że wzniósł okrzyk na cześć nie „cesarza niemieckiego” ani też „cesarza Niemiec”, lecz poprostu „cesarza Wilhelma”. 

Po upadku Metzu nie było już dla Francyi żadnej nadziei uniknięcia upokarzającego pokoju. Cała armia regularna, przeszło 300.000 żołnierzy, znajdowała się w niewoli niemieckiej; pozostały tylko bitne i prowadzone śmiało, ale nie wyćwiczone, źle zorganizowane armie ludowe. Niemcy zaś mogli teraz skupić wszystkie siły naokoło Paryża, prowadzić energiczniej oblężenie i odpierać wojska spieszące z odsieczą dla stolicy. Ks. Fryderyk Karol, mianowany generałem feldmarszałkiem, udał się z dwoma korpusami nad Loarę, gdzie właśnie gen. Tann poniósł klęskę, jedyną wielką klęskę, którą ponieśli Niemcy w tej wojnie, pobił Francuzów pod Beaune la Bolande (28 listopada) oraz pod Orleanem (4 grudnia) i opanował nanowo utracone przez Tanna miasto. Wielka wycieczka wojsk francuskich z Paryża (dnia 30-go listopada do 2-go grudnia), której celem było połączenie się z armią nad Loarą, została odparta.

Tymczasem na północy generał pruski, Manteuffel zdobywał fortecę po fortecy, dotarł aż do wybrzeży normandzkich, i zapobiegł odsieczy z tej strony. Flota francuska, która według pierwotnego planu miała blokować wybrzeża pruskie, ale skutkiem niedołęstwa swego dowódzcy nic zgoła nie zrobiła, musiała teraz zająć się obroną wybrzeży własnego kraju. 

Zniechęcony niepowodzeniem armii nad Loarą, Gambetta odebrał generałowi Aurelles de Paladine dowództwo i, podzieliwszy armię na 2 części, jedną oddał pod rozkazy gen. Bourbakiego, drugą gen. Chanzy. Każdy z tych oddziałów składał się z 3 korpusów i liczył około 80.000 ludzi. Gambetta mniemał, że zdoła przez śmiałe przedsięwzięcie odwrócić jeszcze klęskę i nadać wojnie inny kierunek. Gdy Chanzy miał powstrzymać na zajętych stanowiskach armie księcia Fryderyka Karola, Bourbaki otrzymał rozkaz przedostania się nad granicę i oswobodzenia Belfortu, który bronił się z podziwienia godną wytrwałością. Następnie zaś miał wkroczyć na terytoryum nieprzyjacielskie, odciąć armie niemieckie od własnego kraju, wreszcie zaś uwolnić jeńców przewiezionych do Niemiec. Plan był śmiały i dobrze obmyślany. Ale Gambetta popełnił wielki błąd, ogłaszając go przedwcześnie, aby dodać otuchy Paryżowi i dowódzcom armii prowincyonalnych. Znając zamiary nieprzyjaciela, nietrudno było Moltkemu je pokrzyżować. Armia południowa natarła energicznie na wojska gem Chanzy i wyparła je do Wandei. Bourbakiego powstrzymał w trzydniowej bitwie pod Belfortem (15-17 stycznia) generał pruski Werder i pozwolił zbliżyć się spieszącemu z pomocą ze strony wschodniej gen. Manteutflowi. Generał włoski, Garibaldi, który na własną rękę przybył Francyi na pomoc, i na czele około 20.000 ludzi, Włochów, Francuzów i Polaków, walczył przez pewien czas nie bez powodzenia, zadaniu strategicznemu, które mu stawiono wobec odwrotu Bourbakiego, nie sprostał. Mając powstrzymać armię gen. Manteuffla, pozwolił wywieść się w pole brygadzie generała Kettelera i, uganiając się za nią, przepuścił główne siły niemieckie. Otoczony z trzech stron przez Prusaków, Bourbaki musiał schronić się na teryloryum szwajcarskie i złożyć broń. Garibaldi po niefortunnym popisie strategicznym dał za wygraną, przewiózł swych ochotników koleją żelazną na południe i wrócił na wyspę Caprerę

Armia Bourbakiego była ostatnia, którą zdołała wystawić Francy a. Wszystkie inne zostały poprzednio rozbite, a w każdym razie były już niezdolne do wielkiej akcyi. Wojna miała się ku końcowi. W tym samym czasie, kiedy gen. Bourbaki nadaremnie usiłował przebić się ku północy, aby zajść Niemcom z tyłu, w Paryżu zwątpiono już o możności dalszej obrony. Wszystkie bohaterskie wycieczki oblężonych zostały odparte z wielkiemi stratami nadzieje w pomoc prowincyi zawiodły, w olbrzymiem mieście od dawna już panował głód, wyczerpały się zapasy prowiantu, żywiono się już prawie wyłącznie mięsem końskiem i szczurami. Ai szczurów pozostało bodaj niewiele, bo już pod koniec r. 1870 płacono za sztukę półtora franka. W ostatnich dniach grudnia Niemcy sprowadzili przed stolicę francuską ciężkie działa oblężnicze i poczęli bombardować miasto. Gen. Trochu, mimo głodu i gradu pocisków padających na miasto, nie chciał słyszeć o kapitulacyi. Ale gdy zawiodła ostatnia wycieczka, która doprowadziła do wielkiej bitwy pod Mont Valerien (19 stycznia), Niemcy zdobywali fort za fortem i stało się rzeczą oczywistą, że dla braku żywności niepodobna będzie bronić się dłużej, niż do dnia 1 lutego; gen. Vinoy, w którego ręce Trochu złożył dowództwo, rozpoczął układy. Dnia 28 stycznia pełnomocnicy rządu francuskiego podpisali akt kapitulacyi. Oddali Niemcom forty wraz materyałem wojennym; „armia“ licząca 450.000 ludzi, złożyła broń z prawem pozostania we Francyi; gwardyi narodowej nie rozbrojono. 132 dni stolica Francyi wytrzymała oblężenie, broniła się z energią i poświęceniem, które przynoszą zaszczyt jej ludności. Główną przyczyną ostatecznej kapitulacyi był głód. W chwili podpisywania smutnego aktu, oblężeni mieli tylko jeszcze chleba na tydzień, mięsa końskiego na 2 tygodnie. 

Z upadkiem Paryża skończyła się wojna. Gambeta złożył władzę. Zebranie narodowe, zwołane do Bordeaux, miało zadecydować o warunkach pokoju. Rozpoczęło ono swe posiedzenia d. 12 lutego. Dnia 17-go Thiers został wybrany prezydentem republiki i otrzymał prawo układania się z Niemcami o warunki pokoju. Musiał zgodzić się na wszystko, czego domagał się zwycięski nieprzyjaciel: na odstąpienie Alzacyi i części Lotaryngii z Metzem i Thionvillem, ogółem 263 mil kwadratowych z 11 mil. mieszkańców. Uratował tylko dla Francyi Belfort, który bronił się rozpaczliwie i z powodzeniem przez cały czas wojny i poddał się dopiero dnia 15 stycznia, nie z konieczności, lecz skutkiem umowy rządu paryskiego z Prusakami. Kapitulacyą tej warowni Francuzi okupili zawieszenie broni, które poprzedziło układy. Załoga opuściła miasto z bronią w ręku, z działami i honorami wojskowemi. Z wszystkich twierdz, znajdujących się na teatrze wojny, tylko Bitch pozostał aż do zawarcia pokoju w rękach francuskich. Oprócz zdobyczy terytoryalnych, Bismarck zażądał wypłacenia 6 miliardów kontrybucyi wojennej; sumę tę po długich układach obniżono do 5 miliardów, z których jeden miał być wypłacony zaraz, reszta w ciągu trzech lat następnych. Aż do spłacenia kontrybucyi, część wojsk niemieckich miała pozostać we Francyi. Chcąc skrócić hańbiącą okupacyę, Francuzi przyspieszyli spłatę,. Ostatni miliard został wypłacony we wrześniu r. 1873. Wreszcie oddział wojsk niemieckich miał na znak zupełnego zwycięstwa wkroczyć do Paryża i zająć część miasta, aż do zatwierdzenia preliminaryów pokojowych przez zgromadzenie narodowe. 

Zgromadzenie, wobec smutnej konieczności, zatwierdziło układ dnia 1 marca. Pokój ostateczny został zawarty we Frankfurcie nad Menem dnia w maja r. 1871.

Cesarz Napoleon jeszcze przed formalnem zawarciem pokoju został wypuszczony na wolność i udał się do Anglii, gdzie spotkał się z małżonką i synem. Umarł w dwa lata po utracie tronu, dnia 9 stycznia r. 1873 w Chiselhurst pod Londynem, skutkiem operacyi na kamień. 

Bezpośredniem następstwem klęsk francuskich było zajęcie Rzymu, który do tej pory sam tylko pozostał Papieżowi z rozległych ongi terytoryów Państwa Kościelnego, przez wojska włoskie. Nowy rząd, który utworzył się w Paryżu na wiadomość o nieszczęśliwych bitwach nad granicą niemiecką, odwołał do Francyi oddział, pozostawiony przez Napoleona do obrony Wiecznego Miasta. Rząd włoski, który poprzednio już zmobilizował swą armię, aby w danym wypadku wyzyskać pomyślne dla siebie położenie polityczne, zawiadomił pod koniec sierpnia państwa zagraniczne, że „będzie prawdopodobnie zmuszony do uczynienia stanowczego kroku w sprawie rzymskiej/4 Po kapitulacyi Sedanu i oddaniu się cesarza Napoleona w ręce nieprzyjaciół, uznano chwilę za odpowiednią do działania. Dnia 6 września postanowiono zająć Rzym. Dnia 8-go król Wiktor Emanuel wysłał do Ojca świętego hrabiego Tonza di San Martino z zawiadomieniem o tem postanowieniu i propozycyą, aby zgodził się dobrowolnie na połączenie Rzymu z państwem włoskiem. Papież propozycyę tę odrzucił z oburzeniem, i tego samego dnia (11 września) wojska włoskie wkroczyły pod dowództwem gen. Cadorna na terytoryum kościelne; dnia 16-go zajęły miasto portowe Civitta Vecchia, dnia 20-go stanęły pod Rzymem. Dowódzca słabych wojsk papieskich, gen. Kanzler, odrzucił stanowczo zawezwanie do kapitulacyi. Wtedy, dnia 20 września, Włosi przypuścili szturm i, zrobiwszy wyłom w murze przy Porta Pia, wtargnęli do miasta. Wojska papieskie, wobec ogromnej przewagi liczebnej nieprzyjaciela, zaniechały oporu, zaznaczywszy tylko w początkach walki, że Rzym przemocą odebrano Papieżowi. Dnia 2 października drogą plebiscytu przyłączono Wieczne Miasto do królestwa włoskiego. Za przyłą- plebiscyt, czeniem oddano 139.291 głosów, przeciw tylko 1.507. Dziesięć dni później minister spraw zagranicznych Wiktora Emanuela, Visconti Venosta zawiadomił rządy zagraniczne o dokonanym fakcie zaboru.