VI. Królestwo Polskie

Po powrocie atoli do Petersburga i bliższem rozejrzeniu się w dokumentach Sejmu, najbliższe otoczenie panującego przyjść musiało do przekonania, że w sporze reprezentantów z ministrami, słuszność nie koniecznie jest po stronie drugich. Pokazało się mianowicie, że Sejm nie przesadzał wcale, gdy w tak smutnem świetle wystawiał skarbowość kraju. Ponieważ nie doszło do sądowego przed Senatem wyświetlenia powodów tego stanu, przypuszczano, iż coroczne deficyty Królestwa zdradzają organiczną niemoc kraju i że pochodzą, być może, z nazbyt kosztownego aparatu konstytucyjnego. Cesarz polecił Radzie administracyjnej (25 maja 1821 r.) zastanowić się: „Czy Królestwo Polskie, przy obecnej organizacyi może utrzymać się o własnych środkach, lub też, czy nie powinnoby przybrać kształtu innego, odpowiedniejszego swym siłom?...” Zagadnienie było niezmiernej wagi, sięgało do posad ustroju politycznego z r. 1815. Nie dziw, że wywołało ruch ogromny w rządowych kołach warszawskich, spowodowało działalność natężoną, gorączkową, jedną, z najciekawszych i najbardziej pouczających w historyi XIX stulecia, nie tylko z punktu widzenia stosunków krajowych lecz ogólnoeuropejskich. Wobec pytania: „być czy nie być”, bardzo jasno i dokładnie sformułowanego w lecie 1821 r. przez ministra sekretarza stanu Królestwa w Petersburgu, Stefana Grabowskiego, raz jeszcze zawiązuje się i piętrzy odwieczna na śmierć i życie walka między dwoma systematami, dwoma kierunkami politycznemi w Polsce: pruskim i rosyjskim, z których pierwszy uosabia się w Nowosilcowie, drugi w Lubeckim. 

Bezwątpienia, ogólne położenie polityczne napraszało się niemal o łowienie ryb w mętnej wodzie. Obok niezdecydowanej, a więc najgorzej zdecydowanej genezy Królestwa, które pewną wstępną zapowiedzią swobód i przywilejów podniecało namiętności w kierunkach przeciwległych – inaczej w Polsce a inaczej w Rosyi, – a samo, co do swych atrybucyi najbardziej zasadniczych i pierwiastkowych, zakwestyonowanem być mogło w swej instancyi najwyższej, – prastara gra Prus w Polsce pozyskała rzeczywiście nader obszerne i wdzięczne do popisu pole. Urwawszy na kongresie wiedeńskim gnieźnieńsko-poznańską dzielnicę Księstwa Warszawskiego, wraz z Toruniem, Prusy otrzymały zarazem faktyczną i prawną możność rozciągnięcia nad resztą ziem polskich prawdziwej kurateli ekonomicznej, tak przemysłowej, jak handlowej i finansowej. Podczas rozmaitych likwidacyi kaliskowiedeńskich, pełnomocnicy berlińscy operowali tak składnie, iż obarczyli powstający zaledwie organizm ciężarem wprost potwornym, niemożliwym do udźwignięcia. Najpierw, z powodu skomplikowanej kwestyi sum bajońskich, nie tylko pozbawili Królestwo tytułów do tej należności, przypadającej od Francyi, lecz z pomocą systemu rozmaitych przekazów i retrocesyi, narzucili kongresowiakom zobowiązanie do zapłacenia „za tę samą rzecz po raz drugi”. Następnie, pod pozorem regulacyi dawnych długów Rzeczypospolitej, obłożono Królestwo kontrybucyą 18 ½  milionów złotych. Dalej, z rubryki odszkodowań za utrzymanie wojska rosyjskiego od roku 1812 na ziemiach Księstwa (16 milionów talarów), cztery miliony zwalić się miały na Królestwo, po zapłaceniu przez Rosyę, w drodze odczepnego, drugich czterech milionów. „Był to prosty, jawny rabunek-powiada Askenazy. Książę Adam na tych rzeczach się nie znal, zaś Cesarz Aleksander, zajęty nadmiarem spraw najważniejszych, nie miał sposobu wnikać w te szczegóły”. Niedość na tern; to był tylko obłow doraźny. Zaczynał się teraz z kolei interes stały, eksploatacya chroniczna. Jeszcze podczas układów kalisko-wrocławskich w 1813 r. Fryderyk Wilhelm III nie zaniedbał wyjednać u Cesarza Aleksandra korzystnej konwencyi handlowej, z zastrzeżeniem wolnego przewozu do Królestwa wszelkich fabrykatów pruskich i idących z Prus towarów kolonialnych. Na tej podstawie traktat wiedeński, ustanawiający zupełną swobodę żeglugi na rzekach i kanałach wszystkich dzielnic dawnej Rzeczypospolitej, dalej umowy z r. 1817 w Warszawie i Petersburgu oraz konwencya handlowa rosyjsko-pruska z r. 1818-wszystko razem to przeprowadzone w duchu przyrzeczeń z r. 1813, doprowadziło do taryfy obowiązującej od d. 1 stycznia 1820 r., która od jednego niemal natarcia zniosła z oblicza ziemi młodziutką, zaledwie powstającą dopiero latorośl fabrycznej wytwórczości krajowej. 

A kiedy w ten sposób ustawiono już główne narzędzie niszczycielskie, konsul pruski na Królestwo Polskie, niejaki Juliusz Schmidt, przystąpił do roboty: stopniowo, systematycznie jął wydostawać ze swej teki najróżnorodniejsze zaległości dodatkowe i uzupełniające, odsetki od odsetków niewypłaconych w czasie urojonym, rewersa z zaliczeń nie otrzymanych na termin i w niepamięć puszczonych, bilety Księstwa Warszawskiego pobrane do zrealizowania i niezrealizowane na razie... Warta poznania osobistość, ten p. Juliusz Schmidt. Człowiek ten żyje bardzo skromnie, kryje się w cieniu, chodzi uboczami, nikomu prawie nie znany, a jednak wszechwiedny i wszechobecny. On zawsze najdokładniej i najszczegółowiej jest poinformowany, co się dzieje i mówi na sekretnych posiedzeniach wydziałów sejmowych, Rady stanu i Rady administracyjnej, przedewszystkiem zaś – co się myśli i dzieje w najbliższem belwederskiem otoczeniu Cesarzewicza. W raportach do swego rządu umie przewidzieć i punktualnie przepowiedzieć wypadki, odgadnąć przyśpieszony ich rozwój. Nie zapala się nigdy, chyba wtedy, gdy przyklaskuje rosnącemu w Królestwie niezadowoleniu i rozdrażnieniu. Wówczas potrafi też ze słodkim uśmiechem wkręcić się do „szpitala polskiego”, ażeby w nim, od niechcenia a miłosiernie, tu i owdzie, przyłożyć do rany porównawczy plaster względnej, cywilizacyjnej, łagodności pruskiej. Jedną ręką obrzyna Polakom mieszki, drugą zaś gładzi ich po głowie i wlewa do ich serc otuchę, że będzie kiedyś inaczej, gdy stosunki panujące ustąpią miejsca „wyrozumiałej pobłażliwości pruskieju, gdy wrócą czasy, kiedy gubernator Kohler przez palce spoglądał na najwyuzdańskie wybryki wysoko urodzonych młodzieńców polskich... Godny, pojętny naśladowca i następca Lucchesiniego zr. 1790! Rozumie się samo przez się, że gdyby organizm Królestwa cieszył się czerstwością i zdrowiem, posiadał przyrodzone, nie zaś sztuczne warunki rozwoju, łatwoby mu przyszło otrząsnąć się z przykrych i zgubnych następstw tej akcyi podstępnej. Ale organizm chory, trawiony od góry gorączką polityczną, od dołu podnurtowywany niedokrwistością ekonomiczną.

Wymagania były wielkie, środki liche, skarb pusty, gospodarka zrujnowana, de facto pańszczyźniana, z chłopem de jure puszczonym na wszystkie wiatry samowoli. Był Sejm, samorząd, konstytucya, było i wojsko, ale wojska tego nie było czem płacić. Z natury rzeczy wypadało-i podziś dzień wypada to wszędzie, we wszystkich państwach, – że wydatek na armię stanowi w budżecie brzemię najcięższe, najtwardsze; cóż dopiero w finansach okrawka ziemi z ruin zaledwie się dźwigającego? Jeżeli nazajutrz po organizacyi Królestwa fiskalizm skarbowy mógł jeszcze, w latach 1815-1817, wydawać się znośnym, kraj zawdzięczał to prostej okoliczności, iż świeżo zorganizowane jego wojsko utrzymywane było z ogólnych funduszów państwa rosyjskiego. W ten tylko sposób stało się możliwem, iż skarb Królestwa, w r.1817, wykazywał zarezerwowanego kapitału 18 milionów złotych polskich. Od tej samej wszakże chwili wydatki na armię miejscową przeniesione zostają w całej swej suto zakrojonej rozciągłości, na chude stosunkowo zasoby miejscowego skarbu. Wydatki te natychmiast prawie dochodzą przeciętnej wysokości trzydziestu milionówzłp. rocznie, to jest pochłaniają połowę budżetu. Natychmiast też, od r. 1818, ukazywać się zaczynają w budżetach deficyty stałe, stale wzrastające w okresach dalszych, ztąd zaś równolegle powstają wnet nieuniknionie zatargi lokalnego zarządu finansów z ogólno-państwową władzą wojskową, na której czele stoi domniemany następca tronu... Ap. Juliusz Schmidt, jakby umyślnie oczekiwał na chwilę najcięższego kłopotu, już jest w przedpokoju Rady administracyjnej, już natarczywie żąda załatwienia jakiejś niepobranej dotąd pozostałości likwidacyjnej, jakiegoś należycie opracowanego rachunku-jeżeli nie z r. 1812 to z 1807, jeżeli nie z 1807, to z 1797... Na tle tych nędz wewnętrznych i zewnętrznych postać księcia Lubeckiego, obejmującego po zgonie Matuszewicza i odprawie Węgleńskiego, tekę ministra skarbu, zarysowuje się mocno i wyraźnie. 

Książęcy ród Druckich osiadły był na Rusi litewskiej i dzielił się na kilka gałęzi: Korskich, Oziereckich, Sokolińskich, Lubeckich. Z tych ostatni Franciszek-Ksawery, urodzony w r.1778, szukał podobno w r. 1798 potwierdzenia swego tytułu u króla pruskiego, kształcił się w korpusie kadetów w Warszawie, później w Petersburgu, karyerę rozpoczął w wojsku rosyjskiem. Brał udział w kampanii włoskiej Suworowa, podał się do dymisyi przed jej ukończę niem i wrócił do domu, w Grodzieńskie. Powołany w r. 1809 na marszałka powiatowego grodzieńskiego, jeździł w listopadzie tegoż roku do Petersburga z reklamacyami ziemian w kwestyi podatków; należał w r. 1811 wraz z Michałem Ogińskim i L. Platerem do komitetu obradującego nad środkami zapobieżenia rozmaitym niedogodnościom i niedostatkom administracyi państwowej.

Po wybuchu wojny 1812 r. udał się w głąb Rosyi wraz z cofającą się armią rosyjską. Po odwrocie Napoleona, Aleksander I wezwał go do Wilna, do głównej kwatery, wraz z Czarneckim i Sulistrowskim; powierzył mu urząd gubernatora grodzieńskiego, następnie powołał do Rady tymczasowej najwyższej w Warszawie i na krótko, w maju 1815 r., do rządu tymczasowego. w r.1816 widzimy Lubeckiego w komisyi ogólnej, zajmującej się ustaleniem wzajemnych obrachunków między Rosyą, Austryą i Prusami. Likwidował później rozmaite pieniężne uroszczenia Prus, z większem wszakże tym razem zadowoleniem panującego i kół rządowych, niźli społeczeństwa, które operacye te opłaciło. Tak czy inaczej, około r. 1821, kiedy minister sekretarz stanu Królestwa w Petersburgu stawiał przed Kongresowiakami sławne swe „albo-albo“, Lubecki już się cieszył ustaloną sławą „sprężystego administratora i biegłego rachmistrza“, a posiadał całkowite zaufanie Monarchy. Zaufania tego nie stracił i na szwank nie wystawił nietylko w ciągu panowania Aleksandra I, ale też i pod jego następcą, cesarzem Mikołajem I. Z Królestwa, po r. 1831, przeniósł je nienadwerężone do Cesarstwa, gdzie doszedł do najwyższych dostojeństw i godności, jako członek Rady państwa i rzeczywisty radca tajny. Wśród ziomków posiadał zachowanie znacznie mniejsze; naraził się im nieraz zarówno arbitralnością swego postępowania, jak i doktrynerstwem zbyt rozgadanem i prostolinijnie dążącem do celu – coute que coute. Objąwszy po zgonie Matuszewicza (1819) i krótkiem zastępstwie Węgleńskiego zarząd finansów Królestwa, niedługo zaś potem, po usunięciu się spracowanego Mostowskiego, jego także wydział spraw wewnętrznych i duchownych, nie liczył się w swych projektach reformatorskich z nikim, i na nic się nie oglądał. Sejmu od r. 1820 do 1825 nie zwoływano, więckłopotu z kontrolą bezpośrednią i najbliższą nie było wcale; zresztą, wrazie sporu o asygnacye pieniężne z W. Księciem lub Nowosilcowem, rozstrzygał Cesarz na podstawie referatów ministra, redagowanych zawsze z niesłychaną stanowczością, we francuzczyźnie klasycznej bez zarzutu. 

Ratunek skarbowości publicznej, jakiego się podjął Lubecki, tak się przedstawia w zarysie najtreściwszego z historyków naszych (Wł. Smoleński, 18, 69 – 70): Pierwszy budżet dochodów i wydatków, ułożony przez króla za zdaniem Rady stanu, wykonywany miał być dopóty, dopókiby nie zmienił go Sejm. Gdyby Sejm nowego budżetu nic uchwalił, obowiązywałby dawny. Wbrew konstytucyi, żadnemu z dotychczasowych Sejmów (1818, 1820) budżet nie był przedstawiony, ułożony zaś przez rząd nie miał oznaczonych ściśle pozycyi wydatków, skutkiem czego otwierało się pole do nadużyć. Lubecki postarał się o ułożenie ścisłego budżetu i odmawiał wypłat na cele, wyraźnie nim nie objęte. Ile razy otrzymał rozkaz szkodliwy dla interesów skarbu, nie wykonywał go, lecz czynił przedstawienia w Petersburgu... Starał się niemniej pilnie o pomnożenie dochodów, lecz pod tym względem chwycił się środków nielegalnych, gwałtownych. Wyznaczył po województwach komisy e dla poszukiwania i egzekwowania w drodze administracyjnej wszelkich zaległości skarbowych od czasów Stanisława-Augusta. Komisye te, zagrzane obietnicą udziału w łupach, zabrały się do roboty z niesłychaną zaciekłością. Przetrząsały księgi skarbowe od lat czterdziestu, odgrzebywały różnego rodzaju podatki, opłaty stemplowe, ofiary nieuiszczone przez obywateli z powodu zmian politycznych... Wbrew przywilejom miast, posiadających prawo wyrobu i sprzedaży trunków, minister zaprowadził monopol rządowy na wódkę, który oddał w dzierżawę spekulantom i samowolnie nakładał podatki lub zmieniał sposób ich poboru; „wypuści! wreszcie- dodaje Morawski – na szesnaście milionów biletów kasowych i targnął się nawet na prawo własności i bezpieczeństwo osobiste“... Targnięcie się polegało na tern, że po utwierdzeniu już zaprowadzonych ceł, akcyz i monopolów (wódka, tytuń) i ustanowieniu nowych (mięso koszerne) rozmnożyły się defraudacye. Wówczas to „ścigano podejrzanych w zaciszu domowem, więziono przed wyrokiem w domach inkwizycyjnych, nawet na odwachach“. „Ministskarbu niweczył wyroki sądowe, zrzucał adwokatów, stawających w obronie własności i bezpieczeństwa osobistego, stanowił sądy nadzwyczajne (defraudacyjne), upoważniał kumulacye kar sądowych; byli wnet winowajcy, którym stuletnie życie nie byłoby wystarczyło do wysiedzenia kar zasądzonych”...

Względniejszym znacznie jest poglądd-ra Askenazego, bo oparty na rozważaniu raczej skutków działalności, niż jej zasad i motywów prawnych. Polityk, mąż stanu, urzędnik państwa, to nie stróż moralności, ani nie publicysta operujący na posłusznych, naginających się pod ręką literach rewendykacyi bezwzględnych. U Lubeckiego jedno tylko stało zawsze przed oczyma-mianowicie to, co tak dobitnie, w szczerej spowiedzi przed przyjacielem i powiernikiem swoim, Ludwikiem Platerem, wyrzekł był dnia pewnego: Królestwu trzech rzeczy potrzeba: l-o szkół, to jest oświaty i rozumu, 2-o) przemysłu i handlu, to jest zamożności i bogactwa, 3-o) fabryk, głównie żelaza”... – Na takie fabryki minister się nie zdobył; szkoły nie do niego należały i rozum publiczny nie dał się wykrzesać jak na panewce; co do reszty, Lubecki, po niejakich korowodach z otoczeniem W. Księcia, Nowosilcowem i Juliuszem Schmidtem, zrobił tyle, że największy geniusz na jego miejscu nie zrobiłby więcej. Zastał kasy puste, zostawił w nich 30 milionów; zastał skarb przywalony deficytem, zostawił w aktywach 50 milionów. Gdzie w budowie Królestwa świeciła szczerba, opadały mury, tam w najkrótszym czasie, nie bez wysileń straszliwych, nakładając osobistą inicyatywą, stworzył najmocniejszy punkt obronny. Największą, olbrzymią czynność rozwinął na Sejmie 1825 r., zwołanym jednakże nie wpierw, aż ogłoszony został (13 października) artykuł dodatkowy do konstytucyi, kontrasygnowany, jak chcą jedni, przez zastępcę ministra sprawiedliwości Woźnickiego, a jak utrzymują drudzy, przez Lubeckiego, znoszący jawność obrad sejmowych... Ciemności te przydały się szczególnie konspiratorom. Wtedy to z jego poparcia, jeśli nie z jego inicyatywy, powstało „Towarzystwo kredytowe ziemskie wtedy uplanowane zostało założenie Banku Polskiego, którego siedmdziesięcioletnią blizko egzystencyę Jan Bloch, w pomnikowem dziele „Finanse Rosyi“ postawił za wzór do naśladowania tego rodzaju instytucyom. To uczyniwszy, Lubecki – ze względu, iż nawet banki pieniędzy potrzebują, przystąpił do kapitalnego swego dzieła: do okrzyczanego zmobilizowania własności publicznej. Przeprowadził w tym celu najpierw (1825) zniesienie przysługującego czynszownikom wieczystym oraz emfiteutycznym posiadaczom dóbr narodowych przywileju spłaty i nabycia posiadanych przez nich gruntów; poczem doprowadził do skutku olbrzymią operacyę sprzedaży tych dóbr na rzecz skarbu.

Czy w sumieniu ogółu nie zrobił przez to zgubnego wyłomu? Czy nie pogwałcił elementarnych zasad sprawiedliwości? Czy w zakresie nawet pożytku publicznego nie wyrządził krajowi krzywdy przez opóźnienie najbardziej pilnej i piekącej sprawy usamowolnienia włościan?... Trudnoby pamięć Lubeckiego oczyścić przed potomnością od wszystkiego naraz. To tylko pewna, że ponieważ istnienie samorządu Królestwa uczyniono zależnem od uregulowania jego finansów, Lubecki finanse uregulował. Tego nikt mu zaprzeczyć nie zdoła. 

Atoli prawdziwym probierzem dzielności i wytrawności statysty i ministra-bo od sądzenia o uczciwości człowieka stanowczo się uchylamy-stały się dopiero pierwsze lata panowania Cesarza Zgon ces. Mikołaja I. Wyjątkowe położenie, w jakiem państwo rosyjskie Aleksandra. znalazł p0 nagłym zgonie Aleksandra I w Taganrogu (1 grudnia 1825 r.) uczyniło stanowisko Lubeckiego wobec władz miejscowych niemożliwem prawie do utrzymania. Nieprzyjazny od początku stosunek do W. Księcia, intrygi i niezmordowane napaści urosły obecnie do rozmiarów niebywałych, a to wskutek nagłego wzmożenia się i przypływu fali pruskiej, która – jak się zdawało – wpływ Juliusza Schmidta wyniesie w Warszawie do szczytu potęgi dyktatoryalnej. W Berlinie czas jakiś nie wątpiono o tem bynajmniej. Język i postawa p. Schmidta uległy jakby doraźnej metamorfozie. Nie wysuwając na czoło nowego monarchy rosyjskiego, jego to powagą usiłowano osłonić nietylko zachwianą godność rządu pruskiego, ale też i niecne zachcianki niektórych członków gabinetu berlińskiego. Z powodu związków rodzinnych, łączących cesarza Mikołaja Iz królem Fryderykiem Wilhelmem III, usiłowano, bez żadnego zresztą w tym kierunku upoważnienia, niesłuszne pieniężne uroszczenia królewskiego teścia podeprzeć odwoływaniem się do poszanowania, należnego osobie cesarskiego zięcia. „Wiadomo dobrze-pisze dr Askenazy – z jakim to sprytem Prusy potrafiły następnie w okolicznościach znacznie ważniejszych wyzyskać ten czynnik osobisty, – wiadomo jakiemi drogami ten sam królewicz pruski Wilhelm, co w locie 1817 r. towarzyszył był swej siostrze, królewnie Karolinie pruskiej, w podróży do Petersburga, gdzie miała zostać małżonką ówczesnego W. Ks. Mikołaja Pawłowicza, od r. 1825 cesarzową Aleksandrą Teodorówną, – ostatecznie, w pół wieku później, odebrał najcenniejszą nagrodę mądrej polityki matrymonialnej i familijnej, kładąc na skroń koronę cesarską zjednoczonych Niemiec“... Atoli, jak na r. 1826, wszystkie tego rodzaju zachodnie „nadreńskie i nadsekwańskie rachuby pruskie” były jeszcze zanadto wczesne; co zaś do wschodnich, nad Wisłą, młody Cesarz Wszechrosyi dał im szybką i kategoryczną odprawę nazajutrz niemal po swojem ustaleniu się na tronie. „Święte związki uszczęśliwiające osobiście Jego Cesarską Mość-tak z polecenia monarchy rosyjskiego minister jego spraw zagranicznych objaśniał posła rosyjskiego w Berlinie – niezawodnie stanowią obecnie ścisły łącznik... Byłoby jednakże zupełnem złudzeniem, gdyby na istniejących stosunkach blizkiego powinowactwa budować chciano jakiekolwiek nadzieje względem sposobu rozstrzygania w przyszłości spornych zagadnień politycznych, handlowych, lub finansowych, pozostających między dwoma rządami do załatwienia”.

Lubecki od pierwszego rzutu oka ocenił właściwie surowy, lecz wyniosły, ostry, dumny i w sobie tylko oparcia szukający charakter Cesarza Mikołaja. Nie zwlekał długo ze zrobieniem kroków odpowiednich do nastręczającej się sytuacyi. Kiedy po krótkiem zaniepokojeniu kraju, spowodowanem pogłoskami o zamiarach Cesarza w kwestyi dalszego systemu rządów w Polsce, ukazał się manifest do mieszkańców Królestwa, stwierdzający utrwalenie dotychczasowego stanu rzeczy, minister skarbu skorzystał z pory wysyłania ex officio do sankcyi monarszej preliminarza budżetowego: w d. 6 stycznia 1826 r. wystosował, za pośrednictwem sekretaryatu stanu list zredagowany w takich wyrazach, iż go śmiało wziąć było można za adres do korony w odpowiedzi na manifest. Niedługo, w kwietniu tegoż roku, z okoliczności sporu przemysłowców rosyjskich z przemysłowcami polskimi o system celny, faworyzujący jakoby sukiennictwo polskie, minister stanął przed cesarzem osobiście, w otoczeniu delegacyi, której imieniem przemawiał i której interesów bronił. 

Dwie późniejsze podróże do Petersburga, w sprawach bez porównania drażliwszych, dotyczących bądź postępowania władz wojskowych, bądź zdzierstw finansowych rządu pruskiego, skonsolidowały powzięte o Lubeckim wyobrażenie, jako o statecznym i rozumnym słudze tronu. Odtąd minister finansów polskich w oddaleniu za sobą trzyma nawet hr. Cancrina, ministra finansów rosyjskich, z którym zresztą ciągle drze koty. Wpływ jego na postanowienia korony dochodzi do tego, że Lubecki zgóry i zawczasu stylizuje reskrypty, jakie Cesarz wystosować ma następnie do swego ministra. 

Była to wszakże postać powierzchownie nie imponująca i nie sympatyczna. Figurka mała, drobna, pękata, zaniedbana, w wiecznie czarnym i jednako skrajanym ubiorze, twarz blada, jakby obrzmiała, nos orli, włosy ciemne, źle przyczesane i źle kryjące przezierającą łysinę. Na przechowanych portretach zwraca uwagę jedynie głowa, względnie do postaci duża, czoło wypukłe i wyraz oczu bystry, badawczy. Umysł zaznaczył się (według Askenazego) dwiema cechami górującemi: praktycznością wyjątkową i niezwykłą siłą dyalektyki. Listy, protokóły, memoryały Lubeckiego są pod tym drugim względem własnoręcznie przez niego wymęczone i wyszlifowane na wylot. pisał dużo – a jeszcze więcej mówił. Świadom swej przewagi intelektualnej, nadużywał wymowy wszędzie i przed każdym w rządzie, w Radzie stanu, w Sejmie, przed referującymi podwładnymi, przed pierwszym lepszym współbiesiadnikiem. Odznaczał się także niepospolitą w kraju naszym krwią zimną, flegmą, przytomnością niczem nie dającą się zmącić. Przytem, jako cecha najpierwotniej litewska: kamienny, niezrażony upór. Wykształcenie teoretyczno-fachowe mierne, nawet trochę liche. W porównaniu do hr. Cancrina, uczonego autora grubych rozpraw z zakresu administracyi i ekonomii politycznej, zapamiętałego protekeyonisty, nieubłaganego przeciwnika Adama Smitha i wolnej zamiany, biurokraty i pedanta, minister skarbu Królestwa wyglądał na nieuka: dzieł nie pisał, wiedzy książkowej nie posiadał, nie był ani wolnohandlowcem ani obstrukeyonistą celnym. Nie przeszkadzało to Lubeckiemu, jako empirykowi i realiście, czerpiącemu naukę z samego życia, kierującemu się doświadczeniem i praktyką, pobijać nadnewskiego swego antagonistę na wszystkich punktach jego wiedzy abstrakcyjnej. Umiał też niekiedy z niego zażartować. „P. Cancrine nie jest ministrem – ozwyał się dnia pewnego – tylko wyśmienitym kasyerem jeneralnym” Wiedziano, że główną zasadą administracyi Cancrina było: ściągać podatki zewsząd, zawsze i jak najobficiej; konkluzya zatem nastręczała się sama, bo na to, żeby brać, nie s trzeba być wcale magistrem matematyki. 

Jako polityk i szermierz Lubecki podziśdzień ma i zwolenników gorących i wrogów nieubłaganych. To samo było i za jego życia. Na jednej tylko sesyi sejmowej 26 czerwca 1830 r. słyszał on potępiający bez miłosierdzia wyrok posła wieluńskiego Biernackiego i obronę aż trzech posłów: Małachowskiego, Czarnowskiego i Barzykowskiego. 

W pamiętnych połączonych Izbach 25 stycznia 1831 r. pochwalił go Lelewel bez repliki, ale w Izbie poselskiej 18 maja tegoż roku spiorunował Bonawentura Niemojowski. W pismach, Nowosilcow i Mochnacki ogłosili Lubeckiego za zdrajcę; admirał Mord wino wi generał Dembiński – przeciwnie... Dr. Askenazy wyrokuje krótko: „Miejsce Lubeckiego – pomiędzy Czartoryskim a Wielopolskim: urządzenie stosunków rosyjsko-polskich, to był, w gruncie rzeczy, cel wszystkim trzem wspólny”. *** Szczęśliwie i pod pewnym względem świetnie rozwiązano problemat „niedokrwistości ekonomicznej od dołu”, która w zachwianych finansach Królestwa zapowiadała się w początkach tak groźnie. Od góry natomiast nie zażegnano w porę tych zapalnych uderzeń krwi do głowy, które czy to pod mianem „ideałów”, czy tylko „fantasmagoryi” politycznych, trapiły całą ówczesną Europę, więc też i Polaków ominąć nie mogły. Rewolucyonizm spiskowy i zbrojny odgrywał w pierwszych dziesięcioleciach wieku XIX podobną rolę jak w drugiej połowie stulecia – socyalizm, stopniowo naprawczy i naukowo uzasadniony. Wyrajały się konspiracyjne te związki w Królestwie pod wszelkiemi przykryciami i pozorami, tolerowanemi przez prawo i nie tolerowanemi. Przed r. 1822, formą ich najogólniejszą było wolnomularstwo, zniesione dopiero od tej daty ukazem cesarskim (12 sierpnia 1821 r. na imię ministra spraw wewnętrznych ks. Koczubeja). Ze spisów „braci masonów”, podanych za rok 1821 przez księdza Stan. Załęskiego („O massonii w Polsce”, 1889 r.), widzimy, że wielkim mistrzem „Wielkiego Wschodu Polskiego” był przed rozwiązaniem Aleksander Rożniecki (po Stanisławie Kostce Potockim w r.1820) – ten sam, który dołożyć miał największych starań i intryg o rozciągnięcie reskryptu sierpniowego na Królestwo Polskie. Obok niego, jako dygnitarze i członkowie kapituły najwyższej, wymienieni między innymi: Kosmusecki Ksawery, Małachowski Stanisław, Węgrzecki Stanisław, Aksamitowski Wincenty, Libelt Jan, Mickiewicz Franciszek, Osiński Ludwik, Wodzicki Józef. Pełnomocnikami przy kapitule od loż podwładnych Wielkiemu Wschodowi w Warszawie byli: od „Szczęśliwego połączenia" wPłocku Piwnicki Stanisław, od „Prawdziwej jedności" w Lublinie Piotrowski Michał, od „Przesądu zwyciężonego" w Krakowie Paschalski Ignacy, od „Wschodzącego słońca" w Łomży Witkowski Klemens, od „Węzła jedności" w Nowogródku Gałecki Jakób, od „Władysława Jagiełły" w Słucku Piotrowski Feliks. Urząd sekretarza pełnił Matuszewski Wincenty, mistrza obrzędów Komorowski Ignacy, mówcy od języka niemieckiego Szaniawski Kalasanty, od języka rosyjskiego Werowkin Mikołaj, od „narodowego" Sienkiewicz Jacenty. Wilno posiadało swoją autonomię. Mistrzem katedry „Doskonała jedność" był tu Romer Michał (po Dłuskim Michale), delegatami od „Pochodni północnej" w Mińsku Dominik Moniuszko, od „Dobrego pasterza" w Wilnie Ernest Gotfr. Groddeck, od „Szczęśliwego oswobodzenia" w Nieświeżu Adam Niepokojczycki; pełnomocnikiem przy Wielkim Wschodzie Polskim-Józef Lubowidzki. W liczbie honorowych członków „prowincyi litewskiej" wskazani, między innymi, Ludwik Plater, Ksawory Lubecki, Aleksander Pociej, Bazyli Mussin-Puszkin, Sergiusz Pański, Gabryel Ogiński, Adam Wielhorski, Ignacy Chodźko, Dominik Rejtan, Konstanty Radziwiłł, Jan Rustem, Hieronim Odyniec itd.

W lożach prowincyi wołyńskiej, „Doskonała tajemnica” i Cnota uwieńczona” pracowali: Narcyz Olizar, Stanisław Lipski, Stanisław Worcell, Aleksander Iliński, Wincenty Krasicki, Erazm Korzeniowski, Mikołaj Jełowicki, Wiktor Grocholski etc. Do braci nieobecnych w „Wielkim Wschodzie” zaliczeni w r. 1821: Tadeusz Matuszewic (sic), Ignacy Sobolewski, Aleks. Swieczin, generał Dutnillis, Mikolaj Puszkin, Aleksander Mansurow, Ludwik Sobański, Mikołaj Galliczyn (sic), Roman Sołtyk, Michał Tarnowski, Jan Sobieski, Seweryn Czarnecki, Adam Józef Matuszewic i inni. Do imion głośniejszych i zaslużeńszych: Julian Ursyn Niemcewicz, Aleksander książę Łobanow Rostowski, Teodor lir. Tołstoj, Józef Elsner, August Kicki, Michał Kochanowski, Aloizy Żółkowski, Stan. Potocki, Gustaw Stackelberg, Ludwik Dmuszewski, Edward Bignon, Tadeusz Morski, August de Lerche („Secretaire de la censure du ministcre do la police de Russie“) i t. p. 

Z tej to niespoistej masy, po kasacie zakonu, „zajmującego się tajemnie” (według słów reskryptu sierpniowego) „sprawami politycznemiu w czasach, „kiedy niestety filozoficzne mędrkowania tak smutne za sobą pociągnęły skutki w innych państwach”, –  wyłoniły się niemal wszystkie te sprzysiężenia (naturalnie, wykryte), o których lak szeroko zazwyczaj rozpisują się historycy Królestwa Polskiego. Chronologicznie, pierwsze miejsce należy się tu majorowi wojsk polskich, Waleryanowi Łukasińskiemu († 1868 w Schliisselburgu) i jego towarzyszom: sędziemu trybunału Machnickiemu i adwokatowi Szrederowi. Początkami swemi sprzysiężenie sięga czasów Księstwa Warszawskiego, kiedy Łukasiński stał z wojskiem w Łomży. Już w pierwszych latach Królestwa humanitarne cele loży łomżyńskiej uległy głębszemu przeobrażeniu; kiedy zaś ukaz 12 sierpnia rozproszył stowarzyszonych, Jan Umiński, generał wojsk napoleońskich, zebrawszy kilku rozbitków, skłonił ich do uformowania nowego, sekretnego związku. Po schadzkach na Bielanach, w parku Łazienkowskim i w mieszkaniach prywatnych, uradzono rozpocząć działanie pod nazwą „Towarzystwa patryotycznego narodowego”; na czele stanął komitet, którego prezesem został szwagier Łukasińskiego, Wierzbołowicz, – faktycznie zaś przewodził w niem Łukasiński. Działalność związku nie uszła uwagi policyi, na której czele, pod kierunkiem Rożnieckiego, jako szefa żandarmeryi, i Lubowidzkiego, wice-prezydenta miasta Warszawy, stały osobistości tak wytrawne i powszechnie znane, jak Friedlaender, Birnbaum, Szlej, Borowicz, Zass, bracia Makrotowic, Hankiewicz, Puchała, Cywiński, Hieronim Szymanowski it. d. Wyrokiem sądu wojskowego zr. 1824 Łukasiński, podpułkownik Dobrogojski i porucznik Dobrzycki skazani zostali na roboty publiczne, utratę rang i oznak honorowych; wywieziono ich do nabytego niedawno na twierdzę Zamościa, pod nadzór komendanta, generała Józefa Hurtiga.

Wielu innych uwięzionych nie doczekało się sądu. Powody wykryły się dopiero wtedy, gdy z kolei wypadło jednego z głównych „badaczy”, Birnbauma, pociągnąć przed kryminał i skazać za okrucieństwa, znęcanie się i przekupstwa, na przykucie łańcuchem do ściany więziennej. 

Bez porównania naiwniejszym był rodowód stowarzyszenia studenckiego w Wilnie pod nazwą „promienistych”, od siedmiu barw widma słonecznego i tyluż stopni związkowych. O ile wnosić można z olbrzymiej pracy prof. Wierzbowskiego, ogłoszonej dopiero pod koniec wieku XIX wraz z dokumentami procesu, założyciele promienistych, Tomasz Zan i Jan Czeczott wzorowali swą organizacyę przeważnie na „Tugendbundach” niemieckich: szło o krzewienie uczuć zaręczonej przez Cesarza narodowości, o pielęgnowanie dobrych obyczajów, pobożności, pilności w naukach, o wspieranie uboższych uczniów. Główny korpus, z rozwartemi szeregami, stanowili „filareci”; rada zamknięta, złożona ze starszych, nosiła, miano „filomatów”. Kurator okręgu, Czartoryski, gdy mu doniesiono o istnieniu związku, zarządził dochodzenie, ale że się to jeszcze stało w czasach, kiedy bractwa wszelkiego filantropijnego rodzaju nietylko były upoważnione, lecz też poniekąd wspierane, puszczono tedy rzecz płazem i w niepamięć, po otrzymaniu od przywódców solennej deklaracyi, że polityka i w szczególności karbonaryzm wyjęte są najzupełniej z programu zajęć i zainteresowania się młodzieży. W parę lat potem (1822-24), kiedy pierwsze pokolenie stowarzyszonych opuściło już było uniwersytet i zajęło rozmaite posady (Zan, Czeczott, Suzin, Mickiewicz, Kowalewski, Malewski, Jeżewski, Wiernikowski, Kołakowski i t. d.), drobna szkolna przygoda z czternastoletnim uczniem piątej klasy szkół wileńskich, Michałem Platerem, dała asumpt do wznowienia sprawy w całkiem już odmiennych warunkach. Zjeżdża do Wilna najpierw jeden z adjutantów W. Księcia, następnie sam Nowosilcow. Wyrok, po przeprowadzeniu śledztwa, nastąpił w sierpniu 1824 r., poprzedzony częściowemi represyami w drodze administracyjnej. Kara mniej lub więcej obostrzonego, mniej lub więcej złagodzonego wygnania dotknęła kilku filaretów i kilkunastu filomatów – dawniejszego głównie autoramentu. Czartoryski zrezygnował z kuratoryi, rektora Twardowskiego zastąpił dr. Pelikan, usunięto z katedr profesorskich: Lelewela, Bobrowskiego, Daniłowicza, Gołuchowskiego, Kontryina. Nowosilcow, powołany na stanowisko kuratora, otrzymał nagrody 50.000 rubli i starostwo Słonimskie. 

Trzecie z rzędu sprzysiężenie, do którego ubocznie się wmieszali członkowie zreformowanego po ujęciu Łukasińskiego, „Towarzystwa patryotyczno-narodowego” miało charakter ogólnopaństwowy. Chwilowy zamęt, jaki się w Rosyi wytworzył po zgonie Aleksandra I wskutek spóźnionego ogłoszenia abdykacyi Cesarzewicza Konstantego i przewleczonego tym sposobem wstąpienia na tron jego brata, Mikołaja Pawłowicza (25 grudnia 1825 r.), skroplił się w kilka sporadycznych wojskowych wybuchów, głównie w Petersburgu i niektórych guberniach południowych, które, poskromione szybko, odsłoniły natychmiast grubsze węzły organizacyi tajnej, genezyjnie nie tyle może masońskiej, ile raczej ogólno-rewolucyjnej, zawleczonej jak się zdaje, głównie z Francyi w latach 1814-1816. Ponieważ Cesarz Mikołaj oznajmił był, zaraz po swojem wstąpieniu na tron, że „zachowania ustawy konstytucyjnej Królestwa wszelkiemi siłami przestrzegać będzie”, przeto polskich uczestników zaburzeń, w miarę rozwijania się poszukiwań, koncentrowano – dla konfrontacyi – w Warszawie. Liczba poszlakowanych okazała się wkrótce dość znaczną wskutek szczerych zeznań niektórych, jak np. księcia Antoniego Jabłonowskiego. Do najbardziej skompromitowanych należał następca Łukasińskiego, podpułkownik strzelców konnych gwardyi, Seweryn Krzyżanowski. Utworzono naprędce nadzwyczajną komisyę śledczą, do której z dygnitarzów polskich weszli: od Senatu ordynat Zamoyski i Grabowski (Franciszek), z ministrów Grabowski (Stanisław), Sobolewski (Ignacy) i Hauke; obok zaś nich zasiedli: Nowosilcow, trzej generałowie wojsk cesarsko-rosyjskich, sekretarz W. Księcia Mohrenheim i trzymający pióro radca stanu Rautenstrauch. Dochodzenie przewlokło się do stycznia 1827 r.; tymczasem zaś wd. 28 lipca zmarł namiestnik Zajączek. Nie mianując nowego, Cesarz powierzył przewodnictwo w Radzie administracyjnej najstarszemu hierarchicznie senatorowi, wojewodzie Walentemu Sobolewskiemu. 

Wtedy to postawione być mogło pytanie: „jaki mianowicie sąd wyrokować ma w sprawie oskarżonych o zbrodnię stanu?” Nowosilcow żądał sądu wojskowego, Lubecki- zgodnie z konstytucyą – sądu sejmowego senatorskiego. Przeważył Lubecki, którego zdanie poparli inni ministrowie i większość rady administracyjnej. W kwietniu 1817 r. zebrali się senatorowie i na. przewodniczącego wezwali najstarszego wiekiem wojewodę Piotra Bielińskiego, w zastępstwie stałego prezesa senatu hr. Zamojskiego, o ile że ten stał na czele komisyi śledczej. Oskarżenie popierać miał biegły prawnik, radca stanu Antoni Wyczechowski. Wprowadzając rzecz na drogę ściśle prawną, sąd sejmowy odrzucił przedewszystkiem śledztwo administracyjne i naznaczył własne, do którego przeprowadzenia naznaczył: wojewodę Michała księcia Radziwiłła, oraz kasztelanów: Wiktora Rembiclińskiego, Tadeusza Tyszkiewicza, Szymona Wiszniewskiego i Macieja Wodzińskiego. Odwlokło to rozstrzygnięcie sprawy do roku 1828. Rozpoczęły się wreszcie debaty wśród podnieconej do najwyższego stopnia opinii publicznej. Do wyroku stawieni zostali, oprócz Krzyżanowskiego: kasztelan Stanisław Sołtyk, referendarze stanu Załuski, Grzymała i Plichta, ksiądz Dembek i templaryusze (masoni) Zabłocki i Majewski. Obrony podjęli się mecenasi: Jan Wołowski, Antoni Grabowski, Kostrzycki, Kozłowski, Krzywoszewski, Matuszewski, Parczewski, Tokarski. Wyczechowski w akcie oskarżenia zamierzył postawić wniosek o karę śmierci. W celu ośmielenia biskupów senatorów w kwestyi t. zw. „krwawych sądówu, wyszukano bullę Klemensa VIII zd. 9 sierpnia 1603 r. Z rewolucyonistami rosyjskimi były rozmowy występne, były umowy karygodne, –  czynu i zamiaru wykonania zbrodni nie było. Przy pierwszem głosowaniu z czterdziestu członków sądu "wszyscy jednomyślnie przyznali (22 maja 1828 r.), że istniało stowarzyszenie tajne, ale czterech tylko znalazło je występnem według najsurowszych określeń prawa: Wincenty Krasiński, Feliks Czarnecki, Jan Gutkowski (biskup podlaski) i Józef Koźmian (biskup kaliski); w głosowaniu ostatecznem Czarnecki się usunął; dwaj biskupi, upomnieni przez Woronicza, połączyli swe głosy z większością, złożoną tym sposobem ze wszystkich głosów przeciwko jednemu. Wyrok, potępiając nieodkrycie spisku rosyjskiego – przyznanego już przez samych spiskowców, skazał Krzyżanowskiego na trzy lata i trzy miesiące zamknięcia, z odtrąceniem miesięcy wysiedzianych, Majewskiego, Grzymałę, Plichtę na trzy miesiące, innych zaś uwolnił od wszelkiej kary (30 maja). Po załatwieniu reszty formalności, Cesarz Mikołaj, w r.1829, pozwolił wyrok ogłosić (Smoleński, IV, 75). 

Wszystko to razem – od zmów rewolucyjnych do mów trybunalskich- wyszło jednak ostatecznie społeczeństwu na złe. Poszukiwanie wrażeń silnych i jaskrawych weszło niemal w krew narodu, odciągnęło od zajęć i prac normalnych, pospolitych a owocnych, powołało do przodownictwa wśród mas ludzi rozumujących i dowodzących świetnie i nawet uczciwie, lecz spędzających bądź co bądź życie na próżniactwie. Niepodobna było odtąd nakłonić ogółu do żywych źródeł działalności „domowej”, naprawczej i odnowczej. Podmyte falami zagadnień najrozległejszych i najdonioślejszych, podupadło nawet zainteresowanie się sprawami sejmowemi. Ograniczone pod względem jawności obrad, nie straciły one na wadze i znaczeniu istotnem, a nawet – jeśli już o to koniecznie komu chodziło-na opozycyjności. Niedopuszczenie, przed Sejmem 1825 r., naczelnika partyi protestu, posła kaliskiego, Wincentego Niemojowskiego do zasiadania w Izbie i unieważnienie wyboru jego brata, Bonawentury, stworzyło agitacyę pozasejmową, w radach i komisyach wojewódzkich, nie umniejszywszy bynajmniej „ducha przekory” w łonie reprezentacyi narodowej. Na miejsce Niemojowskich zjawili się inni: poseł ostrołęcki, Stanisław Barzykowski, poseł krakowski, Walenty Zwierkowski, deputowany kaliski, Józef Komorowski. Ostatni wystąpił nawet z bardzo śmiałem zaskarżeniem rządu o pogwałcenie nietykalności poselskiej w osobie Wincentego Niemojowskiego, „ale marszałek izby, radca stanu, Piwnicki, ociągając się rozmyślnie z odczytaniem aktu Komorowskiego, doczekał się północy (12 czerwca) i obrady zamknął” (Morawski, VI, 275). Większość przedstawicieli zdobyła się jednak na tyle krwi zimnej, że nie uległa naciskowi opinii publicznej; wszystkie niemal projekta rządu przyjęte zostały, w tej liczbie upoważnienie zawiązania „Tow. kredytowego ziemskiego”, kilka znacznych zmian w prawie karnem i cywilnem, oraz lekkie poprawki kodeksu cywilnego, mocą których przepisy o małżeństwach i rozwodach „nachylone nieco zostały do praw kościelnych, według, wzorów przeważnie austryackich”. Mniej powolnym i skłonnym do ustępstw okazał się Sejm następny  z r. 1830-pierwszy Sejm za panowania Cesarza Mikołaja I, pomimo, że zwołanie jego poprzedziły okoliczności znamienne i wyraźne oznaki łaski królewskiej. 

Podczas wojny z Turcyą (1828-1829), Cesarz dokonał kilku aktów uprzejmie przypominających Polakom dawne ich walki z wrogami Chrześcijaństwa: w kościele Kapucynów w Warszawie polecił wystawić kaplicę na pomieszczenie serca Jana Sobieskiego; po wzięciu Warny ofiarował stolicy Królestwa dwanaście dział tureckich; później znowu przesłał do kościoła metropolitalnego kilka zdobytych na Turkach chorągwi. Wreszcie, zapowiedziawszy koronacyę na króla polskiego w maju 1829 r., przybył do Warszawy z żoną, bratem Michałem i następcą tronu W. Ks. Aleksandrem. Pobyt dworu w Królestwie, przyjęcia, zabawy, wrażenia, uwiecznił dla pokoleń potomnych szczegółowy pamiętnik generała Merdera, jednego z guwernerów cesarzewicza. Z Moskwy, w której Cesarz koronacyę odbył dawniej (2 września 1826 r.) przysłano t. zw. koronę „familijną”, mniejszą. Do obrządku przygotowano izbę senatorW cl. 24 maja zebrali się wraz z władzami najwyższemi senatorowie i posłowie, pierwsi w nowej barwie karmazynowej obszytej srebrem, drudzy w mundurach obywatelskich; gal ery e zapełniła wyborowa, strojna publiczność. Cesarz ukazał się w sali w mundurze generała polskiego, z orderem Orła białego. Ukląkłszy przed ołtarzem na stopniach tronu, po długiej modlitwie powtórzył przysięgę konstytucyjną i przywdział płaszcz królewski. Arcybiskup Woronicz (czwarty z rzędu „warszawskich", po Franciszku Malczewskim († 1819), Szczepanie Hołowczycu († 1823), Wojciechu Skarszewskim († 1824), przeżegnał przygotowaną na stole koronę i podał ją monarsze; cesarz sam nakrył nią swą głowę. Po okrzyku zaintonowanym przez arcybiskupa, Vivat Rex in acternum, Cesarz Mikołaj I ozdobił klęczącą małżonkę łańcuchem Orła białego, poczem wnet wyruszono uroczystym pochodem do kościoła S-go Jana dla odśpiewania hymnu S-go Ambrożego. Z dwóch stron drogi, wysłanej suknem karmazynowem, wznosiły się trybuny dla płci pięknej i stało uszykowane w dwa szeregi wojsko: rosyjskie i polskie. Przed królem i królową berło niósł książę wojewoda Czartoryski, miecz generał Hauke, kulę wojewoda Czarnecki. Zakończyła się uroczystość przedstawieniem władz na pokojach zamkowych i ucztą dla ludu zastawioną przed koszarami ujazdowskiemi. Z sutego pocztu odznaczeń wyróżniły się cztery najważniejsze. Otrzymali order Orla białego: Krasiński, Czarnecki i Rożniecki; generał Konstanty Hauke został hrabią, wojewodą, kawalerem Orla białego, otrzymał sto tysięcy złotych w gotówce i donacye w dobrach. Przed odjazdem dworu posłowie kaliscy i t. zw. z angielska „oppozycya Jego Królewskiej Mości", wzmocniona w ostatnich wyborach, złożyła do tronu prośbę o przywrócenie Izbie obrad jawnych, czyli o cofnięcie „artykułu dodatkowego" do konstytucyi. 

Poprzedzony odsłonięciem pomnika wzniesionego ze składek publicznych Kopernikowi, oraz procesem wytoczonym Birnbaumowi, któremu na 101 zarzutów dowiedziono 69-ciu tej treści, iż „aresztowanych przykuwał do muru, biczował, katował, a uwalniał za wykupem", iż „ofiarom swoim solą posypywał skaleczone członki i spragnionym odmawiał napoju" etc., – ostatni legalny Sejm Królestwa Polskiego otwarty został 28 maja 1830 r. przemówieniem od tronu, w którem Cesarz Mikołaj, między innemi oświadczeniami szczegółowiej tłomaczył, dlaczego rząd dotychczas Izbom budżetów nie składał, i zapewnił, że zgodnie ze swą przysięgą „za chowa wszelkiemi siłami ustawę konstytucyjną". Do przewodniczenia Izbie poselskiej powołany został Józef Lubowidzki, jeden z dyrektorów nowozałożonego Banku, brat prezydenta miasta. W złożonym obrazie stanu krajowego zauważono znaczne zeszczuplenie statystyki szkolnej. Liczba uczniów z 45.000 zmniejszyła się do 28.299; w uniwersytecie z1.200 spadła na 800. Ogółem liczył kraj obecnie szkół 801, a zatem pomimo znacznie pomnożonej ludności opółtorasta mniej niż przed laty piętnastu. Uposażenie zakładów naukowych było nadzwyczaj liche, z wyjątkiem tych, nad któremi bezpośrednio czuwał „Baranek Boży", – stowarzyszenie zostające pod patronatem księżnej Łowickiej. Wspaniałej za to – przynajmniej w wyalabastrowanej prozie Lubeckiego-przedstawiał się przemysł krajowy. Wsparte przez skarb fabryki żelaza wystarczały już w zupełności potrzebie miejscowej; sukno polskie idzie aż do Chin, cynk nawet do Indyi wschodnich. Wyroby wx)łny i bawełniane podniosły się w Mazowieckiem, szczególniej zaś w Kaliskiem; wyroby lnu i konopi-w Lubelskiem, Augustowskiem i Płockiem. 

Urządzona w Ciechocinku warzelnia soli w sporej części zaspakaja spożywczość domową. Droga bita z Brześcia litewskiego do Kalisza starannie została wykończoną; rozpoczęto szosy petersburską i krakowską; otwarto kanał augustowski, łączący Wisłę z Niemnem a kosztujący 8 milionów złp. Te dalekie widnokręgi, chińskie i indyjskie, nie wypogodziły zachmurzonego czoła reprezentacyi. „Artykuł dodatkowy” stał przed oczyma wszystkich w pustej dokoła, po galeryach, sali obrad. Wniosku w tym przedmiocie marszałek nie przyjął, powołując się na Sejm poprzedni, który się z koniecznością pogodził. Wniesione zostały z kolei projektu opracowane przez Radę stanu; wszystkie dotyczyły modyfikacyi w kodeksie cywilnym. Zaczynało to drażnić przedstawicieli narodu. Po zwichnięciu konstytucyi – mówiono – ministrowie zamierzają teraz usunąć i ten także nabytek „lepszych czasów". Dość racyonalną, do położenia drzewostanu krajowego zastosowaną poprawkę co do użytkowania z lasów odrzucono niemiłosiernie. W myśl uchwał zr. 1825 rząd proponował w dalszym ciągu bardziej jeszcze „nachylić" ku dawnym wyłącznie kościelnym przepisom i formom rozdziały kodeksu o małżeństwie i rozwodach. Wszczęła się długa i zażarta dyskusya, w której się odznaczyli głównie dwaj obrońcy prawodawstwa „postępowego" (napoleońskiego) Franciszek Wołowski, deputowany warszawski i Joachim Lelewel, poseł żelechowski. I ten wniosek pogrzebano większością 93 głosów przeciwko 22. Ponieważ ministrowie z dalszemi przedłożeniami nie odważyli się już pokazywać, zabrano się do uwag nad obrazem sianu krajowego. Tym razem nikogo już nie oszczędzano. Wywleczono wszystkie dolegliwości krajowe: znędznienie oświaty narodowej, ubóstwo szkółek, nadwerężenie niepodległości sądów, poniewierkę wolności osobistej, zaprowadzenie cenzury, zawieszenie Rady województwa kaliskiego, nadużycia kwaterunkowe, ucisk żydów, uciążliwe rewizye celników po domach, brak ludwisarni, czternaście budżetów uchwalonych bez przyzwolenia Izby, obchodzenie się bez milicyi naprzekór artykułu 153 konstytucyi i t. d. Gdy się nareszcie załatwiono z uwagami, poseł Gustaw Małachowski wniósł projekt zwyczajnej odpowiedzi na mowę tronową, ale redakcya jego, wcześnie i poufnie zakomunikowana dworowi przez marszałka sejmu, nie pozyskała aprobaty monarszej: „Uchwalenie takiego adresu-nadmieniono-zerwałoby ostatni węzeł łączący naród z królem". Poprzestano na, kilku słowach prośby, aby „przyzwoity wzgląd był dany w przedmiotach dotyczących zachowania w całości wszystkich swobód konstytucyjnych”. Wyłuszczono natomiast bardzo szczegółowo owe swobody w petycyach pojedynczych posłów i grupami. Przyjęto sporą ich liczbę. Ostatnie swe chwile Sejm 1830 r. spędził na rozpatrywaniu specyalnych zarzutów i skarg zanoszonych na ministrów. Odrzucono jo wszystkie. Leżało jeszcze przed marszałkiem izby długie memorandum, obciążające przeszłe i teraźniejsze postępowanie szefa wydziału wojny, generała Haukego. Podpisał je Teofil Morawski, wnosił zaś Władysław Ostrowski. Ale już była godzina czwarta z północy, aw tym ostatnim dniu Sejmu posiedzenie zaczęło się o siódmej z rana; skorzystał z tego marszałek i obrady zamknął (28 czerwca). IV mowie pożegnawczej Cesarz Mikołaj przyrzekł, w tonie dość oschłym, wziąć na uwagę przełożenia posłów i „czuwać nad rzeczy wistem szczęściem narodu”. Warszawę opuścił Monarcha niezadowolony. *** Kiedy tak na powierzchnię publicznego życia kładły się cienie posępne, w głębinach społecznych nurtowały tymczasem dalej żywioły zapowiadające burzę. Nie urosły one tak bardzo same przez się, ani w siły ani w rozum lub doświadczenie od daty pierwszych swych zawiązków i rozgałęzień, zapoczątkowanych według wskazówek Henryka Dąbrowskiego (Smoleński, IV, 72). Rozszerzył się tylko grunt działaniu ich przychylny, wzmogła się wrażliwość ich środowiska. Tam, gdzie się nagromadziły przyczyny, skutek wywiązać się może za lada powodem. Powód, tym razem, wytworzył się wr szkole podchorążych, założonej przez Wielkiego Księcia Konstantego dla młodych ludzi, pilniejszych i zdolniejszych, którzy w szeregach piechoty, kawaleryi lub artyleryi dosłużyli się stopnia podoficerskiego. Szkoła była rodzajem „internatu” czy też koszar; podchorążowie mieszkali, żywili się i ćwiczyli w niej razem, pod dozorem komendanta i instruktorów – piechotyńcy tuż zaraz pod samym niemal bokiem Cesarzewńcza, w jednej z oficyn pałacu łazienkowskiego, w pobliżu Belwederu. Jeden z instruktorów, podporucznik grenadyerów gwardyi, Piotr Wysocki, doradził kilkunastu uczniom zawiązanie koleżeńskiego kółka w celach wzajemnej pomocy i „wzmacniania w sobie ducha narodowego”.

Ludzie tak sędziwi lub uczeni i poważni jak Niemcewicz i Lelewel pochwalili „zamiary” związku, składającego się w. początkach z samych wojskowych i zasilającego się stopniowo rozmaitymi cywilnymi, młodzieżą uniwersytecką, literatami i t. p. Charakter ostry, chociaż wciąż bardzo jeszcze pod względem możliwych zadań i widoków chwiejny i różnolity, przybierał związek w miarę mnożących się w społeczeństwie uraz i niepokojów o dalsze losy kraju. Uwieńczone powodzeniem wybuchy rewolucyjne na zachodzie Europy 1830 r., lipcowy paryski i niebawem belgijski, oraz walki o wyzwolenie Grecyi, dodały gorętszym i niecierpliwszym jednostkom otuchy i śmiałości. Krok stanowczy przyspieszyły pogłoski, mniej więcej uzasadnione, o zamierzonej interwencyi Rosy i na rzecz obalonego we Francyi i Belgii porządku. Prusacy rozgłosili tajemnicę wyjazdu do Berlina feldmarszałka Dybicza-Zabałkańskiego, wsławionego w ostatniej wojnie z Turkami, celem odnowienia koalicyi i poruszenia Św. Przymierza. Nie ukryła się też treść korenspondencyi, zawiązanej w d. 6 sierpnia 1830 r. przez ministra sekretarza stanu Królestwa z ministrem skarbu Lubeckim o przysposobienie funduszów na uruchomienie z końcem roku armii polskiej. Do Modlina nakazano zwozić zapasy wojenne i żywność w ogromnych, niebywałych rozmiarach... Ścieśnione i nawet całkiem zatamowane źródło wszelkiej informacyi otwartej – prasa milczała, pozwalając lęgnąć się w opinii publicznej wymysłom najpotworniejszym. W tych warunkach związek podchorążych postanowił działać. Po wielu odroczeniach wyznaczono termin zbrojnego wystąpienia na wieczór poniedziałkowy 29 listopada 1830 r. Zapalone w kilku miejscach Warszawy stare budowle miały być hasłem do rozpoczęcia walki. Powstanie Rząd dokładnie wiedział o zamierzeniach powstańców; w samą niemal  wigilię akcyi zgłosili się do policyi ze szczegółową wiadomością o przygotowującym się ruchu student Kruszelnicki i podchorąży Zagrabiński. Pomimo, że w ostatnich czasach fundusz wywiadowczy podniesiono do wysokości 6.000 złotych dziennie, czuć byłow funkcyach i organizacyi policyi jakieś omdlenie niewytłomaczone, które historykom nasunęło nawet myśl, iż zaburzenia były pożądane. Dwa najtęższe filary władzy wykonawczej w Królestwie, Nowosilcow i Szaniawski, ujawniły swą nieobecność w chwili najbardziej krytycznej: Szaniawski wyjechał do wód mineralnych w Austryi, Nowosilcow do obszernych swych włości w starostwie Słonimskiem. 

Ogłoszone pod sam dopiero koniec XIX wieku „Pamiętniki” Leona Dembowskiego, kasztelana, później członka rządu, naocznego świadka wypadków, człowieka skoligaconego i zestosunkowanego ze wszystkiemi niemal możnowładczemi rodzinami doby owej historycznej, rzucają na początki ruchu rewolucyjnego nader niekorzystne światło. Nie było ani zdolniejszych lub popularniejszych wodzów, ani ściślej skombinowanego planu, ani przygotowanych środków działania. Stwierdza to nieubłagany przeciwnik stronnictwa „białych “, Maurycy Mochnacki, tak często przytaczany w pracy generała Puzyrewskiego „Wojna rosyjsko-polska 1831 r.“ Sprzysiężonym szło z przyczyn wcale niejasnych o ujęcie W. Księcia. Ale wykonanie zamiaru nie było łatwe. Załoga polska w Warszawie wynosiła do 8.000 ludzi, dział miała 10; oficerów po pułkach, zoobowiązanych przysięgą do poruszenia załogi, liczono do 150. Stare miasto, kopalnia zapaleńszych, lecz wcale do boju nicprzysposobionych „materyałów", posiadało zaledwie kilkaset karabinów i parę tysięcy ładunków, „obiecanych" na stanowczą chwilę przez przełożonych nad zapasami prochu lub mających stosunki z arsenałem podporuczników Urbańskiego, Zaliwskiego i Dąbrowskiego (Floryana).

Na obronę zaś natychmiastową, bezpośrednią, pod ręką, Wielki Książę posiadał całą dywizyę gwardyi litewskiej (rosyjskiej), złożonej z dwóch pułków piechoty (litewskiego i wołyńskiego), z trzech pułków jazdy (kirasyerów podolskich, huzarów grodzieńskich i ułanów zwanych konnopolcami) iz dwóch bateryi artyleryi; drugie tyle dział stało w Górze i Skierniewicach, zaś w Błoniu były oprócz tego dwa lekkie bataliony instrukcyjne. Razem wynosiło to do 7.000 ludzi i dział 28. 

Nadszedł wieczór feralny. Sygnały zawiodły wskutek wilgoci powietrznej. Nikłe Promyki zapalonych szop lub stary cli browarów ukazały się tylko na Solcu i Nowolipiu. Garstka młodzieży cywilnej uderzyła na Belweder; stu kilkudziesięciu podchorążych, pod dowództwem Wysockiego, napadli na koszary trzech pułków gwardyi konnej rosyjskiej. Atak nie udał się ani tu ani tam. Cofając się, sprzysiężeni zlali się w jedną masę na moście Sobieskiego i z okrzykami: „do broni!", wśród zamętu snujących się tłumów i krzyżujących się po zaalarmowaniu pułków, podążyli alejami Ujazdowskiemi i ztąd Nowym Światem w głąb miasta. Dotarli przez Krakowskie Przedmieście, ulicą Kozią i Senatorską do arsenału, który już zajęty zastali przez powstańcze oddziały wojska polskiego i mieszczaństwo, zaopatrujące się w broń i amunicyę. Inne oddziały zajęły lub zajmowały tymczasem posterunki zgóry sobie wskazane. Trochę objawów zaciekłości mściwej, trochę niesubordynacyi lub rozprzężenia na tle zamętu i niepewności powszechnej, pociągnęły za sobą oprócz pukaniny bezcelowej, kilka ofiar pożałowania godnych. Przed pałacem namiestnikowskim (dawniej radziwiłłowskim) na Krakowskiem Przedmieściu zginęli przeszyci bagnetami generał Hauke i pułkownik Meciszewski, – w chwili gdy po surowem przemówieniu Haukego, Meciszewski pierwszy strzelił z pistoletu do podchorążych. Na Koziej, omyłkowo, zamiast generała Lewickiego, padł od strzałów szanowany i lubiany generał Józef Nowicki, jadący karetą. Na Bielańskiej zamordowano komendanta szkoły podchorążych gen. Stanisława Trębickiego; przed arsenałem takiż los spotkał gen. Ignacego Blumera, w innych zaś punktach miasta generałów Tomasza Siemiątkowskiego (szefa sztabu armii) i Stanisława Kostkę Potockiego, puszczonego najpierw bez krzywdy z placu Św. Aleksandra do Belwederu i przybywającego ztamtąd z misyą – jak sądzono-niehonorową. 

Tymczasem Wielki Książę ukazał się konno w Alei Ujazdowskiej, gdzie już w szyku bojowym stanęła cala jazda rosyjska. Wkrótce nadciągnął polski pułk gwardyi strzelców konnych pod dowództwem Zygmunta Kurnatowskiego i od naczelnego wodza zażądał rozkazów. Środki do stłumienia ruchu w zarodku były wystarczające, – w tym punkcie wszyscy historycy są z sobą, w zgodzie. Ale Wielki Książę po krótkiem wahaniu, stanowczo ostatecznie odmówił wszelkiego wtrącania się, z silami rosyjskiemi, do zatargu, który mienił być „domowym”, wyłącznie Polaków obchodzącym. Na usilne nalegania sztabowców zdecydował się wysiać do miasta polski pułk gwardyi konnej. Kurnatowski ruszył na przód i dotarłszy do linii obronnej powstańców, rozciągniętej od Banku polskiego do Placu Zamkowego, zaniechał dalszego ze wszech miar hazardownego pochodu. Krótka, urywana walka zamilkła zupełnie około godz. 3-ej z północy; na ulicach płonęły tylko ognie obozowe i rozlegały się odgłosy posterunków strażniczych. W powietrzu mglistem, na niebie szarem i zasępionem zagadkowe jutro rysowało niewidome znaki pytania: co jutro będzie i jaki los zgotują te wypadki narodowi.