I. Kongres wiedeński

Społeczeństwo, po tylu doznanych wstrząśnieniach i poniesionych stratach, wpadło w zupełne odrętwienie, dobre o tyle tylko, że zabijało ono, w części przynajmniej – poczucie niemocy wobec wypadków rozstrzygających. Dążności przytcm rozbiegały się w kierunkach dyametralnie sprzecznych i, neutralizując się wzajemnie, zostawiały po sobie niesmak i nudę. Zabiegi Czartoryskiego i jego stronników nie budziły jeszcze zaufania, jak później; wieści z obozu napoleońskiego nie rozgrzewały już serc, jak dawniej, a nieco lepsze z nich nadchodziły coraz rzadziej. Lipsk, zgon księcia Józefa, powrót cząstki wojska z Izydorem Krasińskim, przewiezienie zwłok wodza, kapitulacya Paryża, zdolne byłyz pewnością oddziałać na najbardziej przytępioną i znieczuloną, wrażliwość ogółu, gdyby fale wypadków zbliżały się, zamiast coraz bardziej oddalać się na zachód. Widownia akcyi usuwała się tymczasem ciągle; odgłosy z pola walki malały, milkły, zanikały powoli. Regestrowano je z rezygnacyą taką i w tonie tak minorowo nastrojonym, jak gdyby wszystko to zgóry ułożone było na gorsze, ciągle na gorsze. Zabarwienie nie-pesymistyczne raziłoby może obecnie mocniej jeszcze, niż niedawno zabarwienie nie-optymistyczne. „Cesarz Aleksander, po bitwie lipskiej, ozięble obszedł się z Fryderykiem Augustem, który na spotkanie zwycięzców wyszedł był z rodziną pieszo, upokorzony i zgnębiony”... „Zgłaszającemu się po rozkazy prezesowi rady ministrów, Potockiemu, Król Jego Mość Saski odpowiedział, iż nic już teraz dla Polaków nie może i że radzić sobie muszą, co im miłość kraju nakaże...w „Artykuł XIX traktatu paryskiego, podpisanego przez sprzymierzeńców z Napoleonem w dniu 14 kwietnia (1814), zaręczył wojsku polskiemu powrót do kraju z bronią w ręku, przyznawszy mu w dowód uznania jego waleczności i wierności wszelkie ozdoby i pensye.”  „Ministrowie Księstwa, obecni w Paryżu, Wielhorski, Łubieński, Węgleński, rozesłali znajdującym się tam monarchom i wodzom memoryał w obronie praw narodu polskiego”... „Kościuszko wystosował serdeczny list do N. Cesarza Rosyi, na który otrzymał nader zaszczytną i pochlebną odpowiedź”... „Zwołany ma być Kongres mocarstw europejskich, na którym też io losie Polski mowa będzie…” Tak brzmiały sprawozdania ówczesne z ziemi zachodniej. Wszystko to przewijało się przed oczami narodu wstęgą różnofarbną, tęczową, jaskrawie się mieniącą – lecz było jak gdyby wyprane w wodach nieodzownie na zblaknięcie i zwiędnienie skazanej obiecanki.

Polityce, podciętej niewiarą i zwątpieniem w najżywotniejszych swych tętnicach, wtórowała ekonomika kraju zachwiana i podkopana do ostatnich podstaw. Chroniczne biedy domowe i ostre przesilenia gospodarcze przybrały teraz i rozmiary dziwne i postać dziwaczną. Niedawno jeszcze gnębiła niezmierna drożyzna towarów przywozowych, kolonialnych, które wobec słabo rozwiniętego, nieistniejącego przemysłu krajowego, zajmowały w budżetach rodzin pozycyę naczelną, pochłaniającą. Obecnie, po złamaniu systemu blokady kontynentalnej, zjawiła się obfitość niebywała, ale brak gotówki i zajęć zarobkowych czynił największą nawet taniość niedostępną – chyba na kredyt, morderczo uciążliwy, dobijający w swych skutkach. Zaległości rządowe i prywatne narastały w sposób i do wysokości przerażającej. Księstwo, w ostatnich wypadkach, ogołocone zostało do cna. W ciągu kilkunastu miesięcy żywiło 300,000 wojska, w tej liczbie konnicy do 75,000. Straszliwe wylewy Wisły z r. 1813 na 1814 dokonały reszty. Najcięższe egzekucye podatkowe przestawały skutkować. Na wstawienie się Czartoryskiego, cesarz Aleksander zabronił rekwizycyi wojennych i ściągania t. zw. „niedoimek“. Obecność w Radzie najwyższej Lubeckiego zaznaczyła się odrazu i z góry praktycznością zamierzeń przyszłego reformatora finansów Królestwa Polskiego. Na jego to prawdopodobnie przedstawienie ukaz cesarski, datowany z Troyes, we Francyi, dnia 1 lutego 1814 r. zniósł najprzykrzejsze pobory: czopowe (wiejskie), patentowe, osobiste, później zdwojenie podymnego etc. Jednocześnie zapobieżono grasującemu po prowincyach maruderstwu, rozdano włościanom 5000, koni pozostających z redukcyi wojska, otworzono granicę Cesarstwa dla zasilenia kraju w bydło…

Nie przemawiało to wprawdzie do przekonania mas, zwłaszcza po miastach, ale ludzie rozważniejsi utwierdzali się powoli w przypuszczeniu, że-pomimo poszlak nieraz dwuznacznych, jak np. rozsiewane przez Prusaków pogłoski o niekorzystnej dla Polaków ugodzie kaliskiej-sprawy nie najgorszy wezmą obrót. Do rozpowszechnienia tej myśli utworzyło się w Warszawie specyalne koło, do którego oprócz celniejszych zwolenników „związku" z Rosyą, wspomnianych uprzednio, weszli: wojewoda Kieki, członkowie Rady stanu: Woronicz, Kochanowski, Grabowski, referendarz Horodyski, Ludwik Plater, Sumiński, ks. Prażmowski i inni. Ukazały się w tymże duchu broszury Staszica, Kropińskiego, Szaniawskiego. 

Jako pierwszą rękojmię wspaniałomyślności swych zamiarów, cesarz, dnia 3-go maja 1814 roku, mianował komitet wojsko nowe urządzenia wojska. Oprócz dywizyonowych generałów Księztwa, Dąbrowskiego, Kniaziewicza, Zajączka, Wielhorskiego, Wojczyńskiego, Sułkowskiego, powołano do jego także i jenerałów litewskich: Giedroycia i Sierakowskiego. Dla odebrania i przewiezienia do Warszawy jeńców wojennych, wysłano: Krukowieckiego do Anglii, Paszkowskiego do Węgier, Morawskiego do Danii. Resztę wojska z Francyi, do siedmiu tysięcy, sprowadzili: korpus główny – Wincenty Krasiński, kompanie honorowe Sokolnicki, eskortę zwłok ks. Józefa – Rożniecki. We dwa miesiące po utworzeniu komitetu wojskowego powstał komitet cywilny, powołany do nowego urządzenia kraju, złożony z ludzi, znanych z prawości charakteru i zasług: z prezesa senatu Ostrowskiego, Czartoryskiego, Matuszewicza, Niemcewicza, Staszica, Ossolińskiego, Koźmiana, Gołaszewskiego; weszli tu również i z poza Niemna Wawrzecki i Lubecki. W komitecie wojskowym przewodniczyć miał Wielki Książę Konstanty Pawłowicz, w cywilnym zaś, interesów korony strzedz przeznaczono Nowosilcowowi, zażywającemu wówczas sławy „największego z przyjaciół” Polaków. 

Odgłosy z Wiednia, przed otwarciem kongresu, w ciągu września i października, to rozjaśniały, to mąciły rodzące się lepsze usposobienia. Obecność w stolicy naddunajskiej Czartoryskiego i-  jak powszechnie głoszono-Kościuszki, dodawała otuchy i poparcia stronnikom Rosyi. Z pewną dumą głoszono i roznoszono wieści, przesadzone często lecz w gruncie prawdziwe, o energicznych replikach, jakie cesarz Aleksander dawał Anglikom, Francuzom i Austryakom na posłuchaniach prywatnych, udzielanych Talleyrandowi, Metternichowi, szczególniej zaś głównemu pełnomocnikowi Wielkiej Brytanii, członkowi Rady tajnej Jego Kr. Mości, pułkownikowi milicyi hrabstwa Londonderry, Robertowi Stewart, owiwice – hrabiemu Castlereagh’owi, głośnemu renegatowi i prześladowcy Irlandyi najtwardszemu (ur. 1769, skończył na samobójstwie 22 sierpnia 1822). 

To była czynna strona rachunków w księdze praw i obowiązków, które legły w podwalinach formującego się Królestwa Polskiego. Ale była i strona bierna. Składały się na nią przeważnie pogłoski o bardzo łatwym dostępie do osoby cesarza i króla pełnomocników pruskich i o płynących jakoby ztąd ustępstwach na rzecz monarchii Hohenzollernów. Przeciwnicy „Czaitoryszczyzny“ czas długi nie mieli na poparcie swych zarzutów żadnego dowodu. Znalazł się w końcu. Był to list Steina z dnia 12 października 1814 r. Krążył on w owej dobie po Warszawie w licznych odpisach, a rzadkie jego egzemplarze przechowały się po dziś dzień w niektórych zbiorach ordynackich. Martens, swoim zwyczajem, podał z niego parę luźnych kawałków (III, 218). Z głównej osnowy listu trudno dociec, kto tu kogo literalnie powtarzał, czy baron Stein hrabiego Nesselrode’go, czy też naodwrót – ale tożsamość poglądów i dążności jest rażącą. 

Na stałą w tym kierunku dążność polityki pruskiej, Czartoryski zwracał uwagę cesarza Aleksandra jeszcze w czasach, kiedy był jego ministrem spraw zagranicznych (przed r. 1805). Na razie, partya przeciwna wzięła górę. Teraz, przed otwarciem Kongrseu, kto wie, czy wywody i dowody księcia nie przeważyły opinii monarchy rosyjskiego na stronę ocalenia od chciwości pruskiej choć jednego drobnego kawałka ziemi polskiej.

***

Na nic się nie przydały solenne zapowiedzi i. przyrzeczenia. W terminie „ostatecznym i nieodwołalnym“ (l-o listopada), tak samo jak i w terminach poprzednich, Kongres nie został zagajony. Formalnie nie otwierano go wcale. Utarły się półśrodki, poprzestano na półuchwalach. Do samego końca spędzano czas na naradach wstępnych, przygotowawczych, na pracach „specyalno-wydziałowych” (belgijskich, włoskich, ogólno i poszczególnie niemieckich) oraz na ugodach pozaobradowych, zawieranych przez pojedyńcze państwa. Pełnomocnicy mocarstw głównych – najpierw czterech, (Anglii, Austryi, Prus, Rosyi), później sześciu (wraz z Hiszpanią i Francyą), czasami, znów ośmiu (z Portugalią i Szwecyą), zbierali się na posiedzenia przygodnie, wedle potrzeby i okoliczności, bez planu i programu, najzwyklej pod przewodnictwem ks. Metternicha, niekiedy Castlereagh’a. Pióro sekretarskie trzymał wówczas stale Fryderyk von Gentz (1774 † 1832), publicysta berliński, dworak dyskretny i roztropny, obserwator przenikliwy i domyślny, zaciągający do protokółów wygłoszone mowy i zdania w ogólnikach do tyła rozcieńczonych i bladych, iżby nikt później głosu swego „nie potrzebował żałować”, najskrupulatniej natomiast i najszczegółowiej notujący nawet mimikę i gesty mówców w swej korespondencji i w pamiętnikach, wydanych dopiero po jego śmierci („Schriften“, 1838-40; „Memoires et lettresu, 1841). 

Najtrudniejszym do wystylizowania był początek „Aktu głównego Godzi się z tego powodu najpierw zaznaczyć, że nie znaleziono w nim miejsca na osobny artykuł dla króla saskiego. Wsunięto go pomiędzy nazwy terytoryów, wchodzić mających w skład monarchii pruskiej (art. 15-25). Za to w annexach zamieszczono „traktat pokoju i przyjaźni, zawarty w Wiedniu 18 maja 1815 roku między królem pruskim a królem saskim, złożony z 25 artykułów i podpisany, ze strony Saksonii przez hr. Schulenburga i Globiga. Powiedziano w nim, iż w dowód owej „przyjaźni” Fryderyk August „zrzeka się na wieczne czasy, za siebie i za swoich następców, na rzecz N. Króla Pruskiego, wszelkich swych praw i tytułów do prowincyi, obwodów, ziem i krain poniżej szczegółowo opisanych”. Opis jest nieco za długi, – przyjaźń mogłaby być cokolwiek zwięźlejszą i skromniejszą. W moc ugody kaliskiej o „ekwiwalentach”, Prusy wystąpiły były z rachunkiem, iż należy się im, za straty poniesione na Księstwie Warszawskiem, 3.400.000 dusz. Wykrojono dla nich obecnie: z Polski 810.000 dusz; z Westfalii 830.000 dusz; z lewego brzegu Renu 1.0".000 dusz; wreszcie z królestwa Saskiego 785.000 dusz. Razem 3.400.000- i odsetek 6,9. Nadto, w akcie głównym lub w annexach wyszczególnione zostały rozmaite sprostowania granic z Hanowerem i innemi państewkami niemieckiemi, tudzież zaznaczona ta okoliczność, iż Szwecya ustąpiła Prusom kawałek swego Pomorza, Prusy zaś oddały Danii Lauenburg w zamian za Norwegię, która przystąpiła do związku ze Szwecyą... 

Rozstrzygnięte losy Księstwa Warszawskiego ujęte zostały w czternaście pierwszych artykułów „Aktu głównego” i w trzy pierwsze onego annexu, obejmujące: a) traktat Rosyi z Austryą z d. 3 maja (21 kwietnia) 1815 r.; 5) traktat z tegoż dnia Rosyi z Prusami i traktat z tegoż dnia Rosyi z Austryą i Prusami, określający obszar i rękojmie wolnego miasta Krakowa oraz nadający mu konstytucyę, sporządzoną przez trzy mocarstwa ościenne w 22 paragrafach. „Księstwo Warszawskie – powiedziano w artykule „Aktu” – z wyjątkiem prowincyi i powiatów, któremi artykuły dalsze rozrządziły inaczej, połączone zostaje z Cesarstwem Rosyjskiem. Jest ono z niem związane nieodwołalnie przez swą Konstytucyę, ażeby być w posiadaniu J. C. Mości Cesarza Wszech Rosyi, jego dziedziców i jego następców na wieczne czasy. Jego Cesarska Mość zastrzega sobie, iż nada temu Państwu, używającemu zarządu odrębnego, takie rozszerzenie wewnętrzne (extension interieure), jakie uzna za stosowne, i że do swoich innych tytułów przybierze tytuł „Cara” (Króla) Polskiego... prendra auec Ses autres titres celui de Czar (Roi) de Pologne.” publicyści i historycy Kongresu Wiedeńskiego, Flassan, Capefigue, Bernhardi, Gervinus, Sorel, upatrują jakby zaród dowolności w wyrazach „uzna za stosowne” (convenable). Hypoteza zdaje się być niemożliwą, skoro mowa tu o „rozszerzeniuu, nie zaś o „nadaniu" urządzeń odrębnych. Sprzeciwia się takiemu umniejszającemu tłumaczeniu także i dalszy ustęp tegoż artykułu, gdzie powiedziano: „Polacy, zarówno z pod panowania rosyjskiego jak pruskiego i austryackiego, otrzymają reprezentacye i instytucye narodowe, zastosowane do sytuacyi politycznej” etc. Wymowniejsze są jeszcze odpowiednie zawarowania wymienionych przed chwilą annexów traktatowych z d. 3 maja (artykuł V traktatu Rosyi z Austryą i artykuł III – z Prusami), w których najwyraźniej powiedziano, że „poddani stron umawiających się otrzymają instytucye, zapewniające im zachowanie narodowości – obtiendront des institutions qui assurent la conservation de leur nationalite”. Zresztą sama osnowa konstytucyi krakowskiej kategorycznie potępia wykład inny: „Religia katolicka panująca” (§ 1). „Język polski w zarządzie, prawodawstwie i sądownictwie” (§ 20). „Wszyscy obywatele równi w obliczu prawa” (§ 3). „Władza najwyższa należy do Senatu, którego członkowie są wybieralni, dziewięciu przez obywatelstwo miejscowe, czterech przez Akademię i kapitułę” (§ 5). Naturalnie, kto umyślnie i koniecznie szuka dwuznaczności, znaleźć ją może w każdym wierszu. Pod tym względem, wyznać trzeba, że dość rozciągłą i niebezpieczną w Akcie głównym wydałaby się np. druga część artykułu IX, głoszącego: „Dwory Rosyi, Austryi i Prus zobowiązują się szanować i wymagać, aby każdy zawsze szanował neutralność wolnego miasta Krakowa i jego obszar terytoryalny; żadna siła zbrojna nigdy i pod żadnym pozorem nie może być tam wprowadzoną. Nawzajem atoli zastrzega się najsolenniej, iż miasto i jego terytoryum nie mogą udzielać żadnego przytułku zbiegom, dezerterom lub ludziom ściganym przez prawo, należącym do któregokolwiek z mocarstw ościennych. Na żądanie władz kompetentnych jednostki takie będą uwięzione i niezwłocznie pod dobrą eskortą wyprawione i wydane strażom powołanym do ich przyjęcia na granicy?”.

Jeżeli teraz zważymy, że oprócz kilku pomniejszych zaznaczeń, dotyczących amnestyi i puszczenia w niepamięć czynów politycznych spełnionych w przeszłości, inne artykuły Aktu i annexów zajmują się wyłącznie wytknięciem nowych linii demarkacyjnych lub dystrybucyą długów publicznych, zgodzić się wówczas wypadnie, że Rzetelność lubo litera i duch postanowień Kongresu, o ile dotyczą ziem polskich, są być może nieco za wątłe i za szczupłe pod względem rękojmi, to jednak nie ujawniają poszlak jakiejś zasadzki, złej wiary lub obłudy, nie noszą na sobie mocniejszego odbicia tych walk, podejrzeń, uraz i zawiści, jakie towarzyszyły przebiegowi dyskusyi nad spuścizną nadwiślańską Napoleona. Ale ugody, wielostronnie opieczętowane i ostentacyjnie do wiadomości ogółu podane, nie wyczerpują jeszcze całości roboty dyplomatycznej. Obok nich istnieją jeszcze noty poselskie, poufne wymiany myśli, spisane dla pamięci deklaracye ustne, do których w wypadkach wątpliwych lub spornych mocarstwa odwołują się częściej i, jak pokazuje historya, chętniej, niźli do stypulacyi otwartych, obwieszczonych z ambon i na placach publicznych. Ze takie wyjścia i skrytki poboczne znane i dostępne były twórcom i uczestnikom ugód wiedeńskich z lat 1814-1815, dość jest przytoczyć na dowód fakt, z sarkazmem zwykle podnoszony głównie przez pisarzy rosyjskich. W chwili, kiedy cesarz Aleksander bez ogródek wystąpił z zamiarem ogłoszenia się „Królem polskim”, Austrya i Prusy konfidencyonalnie odpowiedziały, iż w pewnych okolicznościach, na wypadek pewnych nieporozumień i zajść, warują także sobie w obrębie swych posiadłości możność ogłoszenia „Królestw polskich” – Prusy “zachodniego”, Austrya „południowego”. Rosya przyzwolenia swego na razie nie odmówiła, a przynajmniej żadnego protestu nie zakładała. Gdy tymczasem przewidywane „zajścia” nie zjawiły się wcale lub zjawiły się nie tak prędko i nie w formie oczekiwanej, wielce znaczącem przeto i nadzwyczaj oryginalnem jest owo teoretyczne współubieganie się o nazwę „Królestwa”.

W ogólności, “zadokumentowana” i głośnemi motywami lub godłami opatrzona strona wyroków kongresowych ogromnie traci na powadze i doniosłości w zestawieniu ze swym probierzem dziejowym, którym jest życie, czyn, wykonanie... Mocarstwa, które tak chętnie i skwapliwie podpisały w dniu 8 lutego 1815 r. zaproponowaną przez Anglię deklaracyę o zniesieniu handlu i frymarku murzynami (naturalnie"czarnymi“), z niedowierzaniem i szemraniem przyjęły okólnik kancelaryi petersburskiej, również w lutym 1815 r. zakomunikowany zebranym w Wiedniu ambasadorom i mężom stanu, o niezbędności rozciągnięcia dobroczynnych czynników cywilizacyi i humanizmu na niewolnictwo"białe“, jęczące pod jarzmem Padyszacha, – to jest na Serbów, Czarnogórców, Greków. Turcy i nie przypuszczono do narad wspólnych, wszecheuropejskich, może poniekąd nawet wbrew orzeczeniu traktatu paryskiego z 30 maja 1814 r., według którego Kongres składać się miał z mocarstw, które brały udział w wojnach napoleońskich. Ponieważ z ram tak określonego mandatu niepodobna było usunąć państwa Otomańskiego, wyrugowano więc je z innych jakichś pobudek. Okólnik rosyjski wspomina o „azyatyzmie barbarzyńskim”. Europa na żaden sposób nie mogła kwalitikacyi tej zaprzeczyć. Dlaczegóż walcząc z barbarzyństwem zachodniem, po tamtej stronie Antlantyku rozwielmożnionem, tak wstrzemięźliwie, oględnie i nawet złowrogo zachowała się względem zapowiadającej się walki z barbarzyństwem wschodniem, tuż pod bokiem, na samym progu oświaty chrześciańskiej wylęgłem i roztarasowanem?

Tajemnica tego pytania, – jak i wielu innych mniej więcej pokrewnych – spoczywa nie w enuncyacyach i manifestacyach wypływających na uświadomioną powierzchnię istnienia ludzkiego, lecz w tych jego głębinach, gdzie przeszłość, w niewyrozumowanem uwarstwieniu swych umiłowań i wstrętów rasowych, swych instynktów i potrzeb obyczajowych, swych interesów i popędów tradycyjnych urabia i definiuje przyszłość narodów, szczęściem ich rozrządza niekiedy niemal fatalnie, drogi pochodu dla nich wytyka i sam pochód toruje i ułatwia, albo też mitręży i zawodami przegradza. Ten nieodzowny wpływ fizyologii mas na psychologię społeczeństw – ujawnia się w jednych miejscach i epokach silniej, w innych słabiej, nigdy jednak może i nigdzie zjawisko nie wystąpiło równie dobitnie jak w lat parę po Kongresie na gruncie, któremu sądzono było dać najbardziej wymęczonemu dziełu zbiorowej dyplomatycznej mądrości wieku – ciało i krew swojego doświadczenia. 

Początki przedstawiały się dość jeszcze normalnie i nawet w niektórych szczegółach świetnie, dzięki starannej i dbałej poprawności, jaką koronowany inicyator „Królestwa Kongresowego” otoczył pierwsze swe kroki. 

O skutku swych usiłowań cesarz Aleksander wcześnie i w słowach dobrze pomyślanych zawiadomił prezesa Senatu, Ostrowskiego. Reskrypt z d. 30 kwietnia 1815 r. – a więc na kilka dni przed podpisaniem traktatów z Prusami i Austryą – oznajmiał, iż „los Polski rozstrzygnięty został za zgodą wszystkich mocarstw” i że, przybierając tytuł króla polskiego, cesarz pragnął uczynić przez to zadość życzeniu narodu. Jeżeli zaś-dodał-sprawa pokoju powszechnego nie pozwoliła złączyć pod jednem berłem wszystkich Polaków, to przynajmniej cesarz i król dołożył starań, aby, o ile było można, oszczędzoną im była „srogość rozłączenia”, a to przez otrzymanie wszędzie „poszanowania narodowości polskiej”. Niebawem listy z Wiednia Czartoryskiego, Szaniawskiego i innych okolicznościowo wyświetliły, na czem poszanowanie to polega. Słowa aktów wiedeńskich, iż „poddanym polskim Rosyi, Austryi i Prus nadane będą instytucye narodowe stosownie do bytu politycznego, jaki każdy z rządów zapewnić im osądzi za pożyteczno i właściwe”, tłumaczyć należy według tego, co już praktycznie i stosowawczo ułożone zostało w protokole z d. 7 kwietnia, podpisanym, przy współudziale pełnomocników rosyjskich i austryackich, przez ministrów pruskich Bϋlowa i Boyena, a stanowiącym, iż w Wielkiem Księstwie Poznańskiem sformowane zostaną pułki narodowe piechoty i jazdy "w proporcyi do sił kraju”, a pod dowództwem „zasłużonego oficera polskiego”. Obok spójni moralnej, przeznaczonej dla utrwalenia jedności dawnych ziem Rzeczypospolitej, nie zapomniano io spójni materyalnej. „Płodom ziemi i przemysłu polskiego traktaty poręczają wolny na wieczne czasy spław’, tranzyt i obieg niczem nieograniczony na wszystkich drogach, rzekach i kanałach, jakie istnieją obecnie i w przyszłości powstaną w granicach Polski z r. 1772. Za przejęte niegdyś długi dawnej Rzeczypospolitej skarb przyszłego Królestwa wróci Prusom ośmnaście z okładem milionów złotych polskich, Austryi cztery miliony; nawzajem cesarz austryacki bierze na siebie jedną dziesiątą długów Księstwa Warszawskiego, król pruski – trzy dziesiąte. Nadto osobny układ z Prusami (30 marca), wymagający tylko jeszcze zgody Francyi, reguluje pozostałości konwencyi bayońskiej z r. 1808 i zastrzega mianowanie specyalnej w tym celu komisyi obrachunkowej. Ponieważ Fryderyk August saski, traktatem zd. 18 maja, podpisanym w Wiedniu, zrzekł się Księstwa Warszawskiego, „z głębokim żalem rozstawał się z poddanymi, ^którzy mu dali tyle tkliwych dowodów i wierności”, i w d. 22 maja uroczyście uwolnił Polaków od przysięgi, przeto cesarz rosyjski i król polski, reskryptem z d. 25 maja udzielił ks. Czartoryskiemu zupełnych pełnomocnictw do urządzenia nowego państwa polskiego. Jednocześnie utworzony został Komitet, złożony z prezesa Senatu, Tomasza Ostrowskiego, z wojewody Stanisława Zamoyskiego, z ministra Matuszewicza iz członków dawnej Rady Stanu, Linowskiego i Fr. Grabowskiego, do wygotowania, zgodnie z traktatami wiedeńskiemi, konstytucyi dla Królestwa. Przywiezione Komitetowi przez Szaniawskiego zasady, streszczone w 37 paragrafach, skreślone równie jak i zasady konstytucyi krakowskiej przez Czartoryskiego, obejmowały wszystkie rękojmie, jakich sobie najwolnomyślniejszy obywatel mógł życzyć (Morawski, VI, 211). 

Wraz z zarządzeniami organizacyjnemi ukazał się manifest cesarsko-królewski, wzywający mieszkańców kraju do przysięgi. Wystawiając nadzieje i widoki lepszej przyszłości, manifest tłumaczył oderwanie od Królestwa części przyznanych obcym i składał to na położenie, w którem się ujrzeli przyjaciele ludzkości.

W świetle ponurem wystawia! cesarzowi przyszłość głośny na owe czasy współrodak Napoleona, nieubłagany osobisty jego nieprzyjaciel w nieszczęściu, korsykańczyk z rodu i temperamentu, republikanin-kosmopolita i koczujący dyplomata, Pozzo-di-Borgo. W memoryale, podanym cesarzowi, chłodne wywody i ostre rozumowania hr. Nesselrodego przebrał on w szatę gorących, płomiennych obelg pod adresem Polaków, ich przeszłości, ich charakteru, ich życia narodowego. W gruncie rzeczy, nic tak bardzo nowego nie dowiedział się cesarz rosyjski od Pozzo-di-Borga, a i Polakom znacznie już chyba dotkliwsze ciosy zadał krótki, przejęty list Hardenberga do Castlereagli’a z d. 17 listopada 1814, w którym znamienity kanclerz pruski – może podstępnie, a może i rzeczywiście „serdecznie się cieszy” z kłopotów, jakie zwiększone i ukonstytuowane Królestwo Polskie przysporzy cesarstwu rosyjskiemu. Gromadziły się chmury, – ale, jak na teraz, bez śladu rozpędziły je w d. 20 czerwca 1815 r. wystrzały z dział, oznajmiające Warszawie nowy cykl przeznaczeń. 

U św. Jana uroczyście odśpiewano „Te Deum“. Lud, korzystając z pogody, ochoczo i gwarno zasiadł do biesiad publicznych. Wieczorem w teatrze dawano „Jadwigę” Niemcewicza, ze śpiewami, z muzyką. Nazajutrz, za rogatkami od Powązek do Woli przysięgało wojsko, którego już liczono do 20 tysięcy. Wybity na cześć ces. Aleksandra medal z napisem „Unus qui nobis restituit rem”, zawiozła do Paryża deputacya z ordynatem Zamoyskim i ks. Sułkowskim na czele. Trafiła w porę. Wojska koalicyi, po bitwie pod Waterloo, po raz drugi właśnie wkraczały, „bez boju prawie“, do stolicy Francyi i Rewolucyi. 

Dalej zaczyna się już właściwa historya „Królestwa Polskiego“, z którą kronika aktów kongresu wiedeńskiego wiąże się nicią wspólności coraz już słabiej, coraz wątłej, – zawsze jednakże do najzgodniejszego wtóru z wypadkami ogólno-europejskienii.