IX. Medycyna

Aby poznać i ocenić, jak wielki postęp zrobiła medycyna w Przeciągu wieku XIX, aby zrozumieć, dlaczego wiek ten jest epokowym w historyi jej rozwoju, trzeba sobie jasno i dokładnie zdawać sprawę ze stanu, w jakim się ona znajdowała z końcem wieku XVIII. Wszyscy wiemy, że i obecnie medycyna, jako sztuka leczenia chorób, nie jest całością skończoną, że nie posiada ona środków na cały szereg cierpień, wiemy, w jak bardzo licznych wypadkach lekarz staje bezsilny i bezradny wobec tak strasznego wroga, jakim jest choroba. Jaką jednak drogą dąży do osiągnięcia tych celów praktycznych medycyna współczesna? Pojmuje ona dobrze, że, chcąc wynaleźć środki na choroby, trzeba poznać przedewszystkiem budowę ciała ludzkiego i jego czynności w stanie normalnym, następnie zbadać i poznać, na czem polega istota choroby i jakie są jej przyczyny, a dopiero po poznaniu choroby i jej przebiegu można myśleć o jej leczeniu i wyszukaniu środków na nią. A również środki te i sposoby leczenia trzeba zbadać i poznać dokładnie, wypróbować ich działanie na zwierzętach, aby stosowanie ich opierało się na ścisłych, naukowych podstawach. Tak więc współczesna medycyna składa się z całego szeregu nauk teoretycznych, tem ze sobą powiązanych, że wszystkie one dążą do jednego wspólnego celu – leczenia chorób. Do liczby tych nauk, poszczególnych, wchodzących w skład medycyny, należy anatomia czyli nauka o budowie ciała ludzkiego, fizyologia, czyli nauka o czynnościach ustroju ludzkiego, dalej patologia czyli nauka o istocie i przyczynach chorób, anatomia patologiczna, to jest nauka o zmianach, jakie zachodzą w budowie ciała pod wpływem choroby, terapia – nauka o wpływaniu na przebieg chorób, farmakologia – nauka o działaniu na ustrój lekarstw it. d. it. d. Jeżeli teraz rzucimy okiem wstecz na historyę rozwoju tych nauk, to przekonamy się, że każda z nich powstała albo dopiero w ubiegłem stuleciu albo niewiele wcześniej, w każdym jednak razie główny rozwój tych nauk przypada właśnie na wiek XIX-ty. 

Medycyna jako sztuka leczenia należy do najdawniejszych nauk; zarówno jednak w starożytności, jak i w czasach poprzedzających wiek XIX była ona raczej sztuką, aniżeli nauką w tegoczesnem słowa znaczeniu, gdyż nie opierała się na podstawach naukowych, na ścisłem naukowem badaniu, jak to się dzieje obecnie. Wprawdzie zaczątki niektórych teoretycznych gałęzi medycyny sięgają czasów nawet starożytnych, ale były one bardzo skromne i w czasach późniejszych poszły zupełnie w zapomnienie. Dopiero epoka odrodzenia zaczęła wprowadzać medycynę na drogę nauki; postęp jednakże w tej gałęzi wiedzy był bardzo powolny, i z końcem XVIII wieku teoretyczne gałęzi wiedzy lekarskiej stały jeszcze bardzo nisko. To też jeszcze w pierwszych latach wieku XIX zasady leczenia opierały się głównie na fantazyi, na rozumowaniach czysto teoretycznych i apriorystycznych, nieopartych na krytycznem postrzeganiu faktów. Inaczej też być nie mogło: z jednej strony brak było podstaw naukowych, podwalin właściwej nauki, z drugiej zaś myśl ludzka zanadto podlegała wpływom ówczesnej filozofii niemieckiej, aby mogła odczuć potrzebę tych podstaw.

Nic też dziwnego, że i praktyczne postępy medycyny były powolne i że liczne systematy lecznicze panujące wówczas, jeżeli nawet cieszyły się względnem powodzeniem, to tylko dzięki brakowi krytycyzmu i fałszywemu wnioskowaniu, które przypisywało nieraz skuteczność pewnym lekom w wypadkach, w których działała tylko samolecząca siła natury. Wielki wpływ na rozwój naukowy medycyny w XIX stuleciu miały przedewszystkiem olbrzymie postępy w dziedzinie biologii. Nie będziemy tutaj zastanawiać się obszerniej nad tą dziedziną, ponieważ o niej mowa była na innem miejscu; zwrócimy tylko uwagę na to, że fakty takie, jak odkrycie komórki i budowy tkanek, zbadanie historyi rozwoju organizmów nie mogły pozostać bez wpływu na rozwój podstawowych pojęć lekarskich. Z nauk czysto lekarskich największemu. zdobyczami w wieku XIX zaznaczyły się, i największy wpływ na wprowadzenie medycyny na tory naukowe miały: histologia, fizyologia i anatomia patologiczna. 

Histologia czyli nauka o budowie tkanek ciała ludzkiego zawdzięcza swoje powstanie szkole paryskiej, aw szczególności jej przedstawicielowi Bichat’owi. Marya Franciszek Bichat urodził się w Thoirette we Francyi w roku 1771, w roku 1800 został lekarzem szpitala Hotel Dieu w Paryżu i na tem stanowisku pozostawał tylko 2 lata, gdyż śmierć zaskoczyła go już w roku 1802 (dnia 22 lipca). Na tem to stanowisku napisał on głośne swe dzieło „Anatomię ogólnąu, wydaną w roku 1801, w której po raz pierwszy rozklasyfikował tkanki ciała ludzkiego pod względem ich budowy i opisał charakterystyczne cechy każdego z rodzajów tkanek. Dzieło jego dało początek całej histologii. Pragnął on nawet oprzeć na podstawie swej nauki całą patologię i, choć to mu się nie udało, w każdym razie przyczynił się pośrednio do późniejszego rozwoju tej nauki, wskazawszy na związek, jaki zachodzi między zmianami w organizmie i stanami chorobowemi. 

Jak we Francyi rozwój histologii, tak nieco później w Niemczech wielki wpływ na medycynę naukową wywarł rozwój fizyologii. Dla nauki tej olbrzymie zasługi położył uczony niemiecki Jan Mϋller. Urodzony w Koblenz w roku 1801, Muller szybko postępował w karyerze naukowej, bo już w roku 1826 został profesorem fizyologii w Bonn, a w r. 1833 profesorem tejże nauki w Berlinie. Główne dzieła jego, które stanowiły epokę w historyi fizyologii są: „Handbuch der Physiologie des Menschenu, wydane w roku 1837-1840 i „Ueber den feineren Bau der krankhaften Geschwiilste”, wydane w roku 1838. Zasługą Mϋllera dla fizyologii i dla medycyny wogóle jest to, że on pierwszy wprowadził do nauki metodę badań ścisłych na miejsce dawnych. Jego dziełem jest zaprowadzenie rozumowań spekulacyjnych i apriorystycznych, badań drobnowidzowych oraz metody eksperymentalnej czyli doświadczalnej, bez której rozwój nauki jest niemożliwy. To też zarówno Bichat, jak i Mϋller pośrednio przyczynili się bardzo do rozwoju trzeciej i może najważniejszej gałęzi teoretycznej medycyny, mianowicie anatomii patologicznej. Nauka ta, której przedmiotem jest badanie zmian, zachodzących w ustroju ludzkim pod wpływem chorób, a tym samym w znakomitym stopniu przyczyniająca się do wyświetlenia ich istoty, powstała już w wieku XVIII. Podwaliny jej założył niejaki Morgagni, który wyłożył pierwsze jej zasady w wydanej w roku 1762 książce p. t. „De causis ac sedibus morborum per anatomen indagatis“ (o przyczynach i umiejscowieniach chorób zbadanych przez anatoma). Były to jednak dopiero zaczątki nauki, które nie wywarły wybitnego wpływu na lecznictwo. Dopiero w XIX stuleciu anatomia patologiczna pod wpływem rozwoju biologii, jako też histologii i fizyologii weszła na nowe tory. Kiedy przedtem objaśniano sobie powstawanie choróbróżnemi teoryami metafizycznemi, nowsza nauka dowiodła, że wszelkie choroby polegają na zmianach, jakie zachodzą w tkankach ciała ludzkiego, a zmiany w tkankach sprowadzają się w końcu do zmian zachodzących w oddzielnych komórkach. Nie możemy tu wchodzić w bliższe szczegóły tej nauki, jako zbyt specyalnej; zaznaczymy tylko, że rozwój anatomii patologicznej ściśle związany jest z nazwiskami Rokitafisky’ego i Virchowa.

Karol Rokitansky, którego uważać można za założyciela nowszej anatomo-patologicznej szkoły lekarskiej, urodził się w r.1804, dnia 19 lutego w Czechach w miasteczku Kónigratz. w r.1828 został już profesorem zakładu anatomo-patologicznego w Pradze, a w r.1848 doktorem honorowym uniwersytetu praskiego i członkiem wiedeńskiej Akademii nauk. 

Od roku 1850 zajmował katedrę profesorską w Wiedniu. Słynne swe dzieło „Handbuch der Pathologischen Anatomie^ w5-u tomach wydawał w latach 1842-1846. 

Dzieło rozpoczęte przez Rokitańsky’ego prowadził w dalszym ciągu, lecz z większymi jeszcze rezultatami żyjący jeszcze po dziś dzień Virchow, jeden z najgenialniejszych ludzi, jakimi się szczyci wiek XIX. Jest to postać, nad którą się warto dłużej zatrzymać. Urodził się on w Niemczech na Pomorzu w Schivelbein w r.1821. Medycynę studyował w Berlinie. W roku 1846 został mianowany prosektorem przy berlińskim szpitalu Charite. W tym też czasie rozpoczyna się głośna jego działalność, odznaczająca się z jednej strony olbrzymim talentem i zadziwiającą wszechstronnością, z drugiej strony niezależnością przekonań i duchem społecznym. Virchow był nietylko uczonym lekarzem, był też znakomitym antropologiem i archeologiem, był hygienistą, był pedagogiem, był działaczem społecznym, politykiem itd. itd. Jego zasługą są takie dzieła, jak kanalizacya Berlina i innych miast, on zreformował szpitalnictwo, on utworzył pierwsze zakłady dla rekonwalescentów, on zorganizował akcyę ratunkową dla armii w czasie wojny francusko-pruskiej. Kiedy delegowany w r.1848 do zbadania epidemii tyfusowej na Górnym Szląsku, ogłosił rezultaty swych badań w osobnej pracy p. t. „Mittheilungen tiber den oberschlesischen Typhus“, pracy, w której przypisał powstanie epidemii niskiemu stanowi kultury i nędzy panującej wśród ludu na Górnym Szląsku, praca ta a zwłaszcza tendencya jej nie podobała się rządowi pruskiemu, wskutek czego otrzymał dymisyę z posady prosektora w Berlinie. Praca ta jednak zwróciła na młodego uczonego uwagę całego świata naukowego; w roku 1849 powołano go na katedrę anatomii patologicznej w uniwersytecie wϋrzburskim, gdzie wkrótce odkrycia jego nabrały takiego rozgłosu, że w roku 1856 rząd pruski powołuje go napowrót do Berlina, ofiarując mu katedrę i mianując go dyrektorem instytutu patologicznego. Na tem stanowisku ogłasza Virchow swe nieśmiertelne dzieło „Patologię komórkową“, która stała się podwaliną medycyny nowoczesnej. 

Jak z jednej strony na rozwój medycyny wielki wpływ miał rozkwit jej gałęzi teoretycznych, które w znacznym stopniu wyjaśniły istotę i pochodzenie chorób, tak z drugiej strony do skuteczności medycyny bardzo przyczyniły się postępy w pierwszej połowie XIX wieku w dziedzinie dyagnostyki lekarskiej. Ważności dyagnostyki czyli sztuki rozpoznawania chorób nie potrzeba tu dowodzić, gdyż jasnem jest dla każdego, że trudno leczyć, nie wiedząc, z jaką chorobą ma się do czynienia. I ta nauka jednak nie mogła się rozwinąć bez uprzedniego rozwoju teoretycznych nauk lekarskich, zwłaszcza anatomii patologicznej. Dopiero kiedy się nauczono, jakie zmiany w organach wewnętrznych towarzyszą pewnym chorobom, można było zacząć myśleć o sposobach wykrywania tych zmian na żyjącym człowieku. To też w ślad za rozwojem patologii szedł rozwój metod dyagnostycznych, z których najważniejsze przypadają właśnie na początek wieku XIX. Są to opukiwanie, czyli perkusya i osluchiwanie, czyli auskultacya. Perkusyę wprowadził jeszcze w XVIII wieku lekarz wiedeński, Leopold Auenbrugger. Był on lekarzem szpitala hiszpańskiego w Wiedniu i w r. 1854 zrobił swe odkrycie, które ogłosił w roku 1761 w dziele p. t. „Inventum novum ex percussione thoracis humani interni pectoris morbos detegendi.“ Metoda Auenbruggera opiera się na podstawach następujących. Jak wiadomo, każdy przedmiot czy naczynie przy ostukiwaniu go wydaje inny odgłos, jeżeli jest napełniony wewnątrz powietrzem, czyli jeżeli jest pusty, a inny odgłos, jeżeli jest napełnione wodą lub innym jakim płynem, a także, jeżeli jest ciałem zbitem, niewydrążonem. Spostrzeżenie to łatwo sprawdzić każdemu na szklance, pęcherzu, beczce i tym podobnych przedmiotach; znane jest ono również wielu rzemieślnikom np. mularzom, którzy zapomocą ostukiwania ściany poznają, czy jest całkowitą, zbitą, czy też zawiera w środku próżnię. Otóż Auenbrugger spostrzegł, że przy ostukiwaniu klatki piersiowej człowieka wydaje ona w różnych miejscach różny odgłos, a także, że te same miejsca klatki piersiowej wydają inny odgłos u ludzi zdrowych a inny odgłos u niektórych chorych. Anatomia zarówno opisowa jak i patologiczna wyjaśniają to zjawisko. Mianowicie pod klatką piersiową znajdują się z jednej strony organy wypełnione powietrzem, jak płuca, z drugiej strony zaś organy zbite, jak serce, wątroba i śledziona. Nic też dziwnego, że w miejscach klatki piersiowej, w których pod nią bezpośrednio znajduje się płuco, będzie odgłos opukowy inny, aw tych miejscach, gdzie do nich przylega serce lub wątroba, znowu inny. Ponieważ zaś w różnych chorobach organy wewnętrzne, jak serce, wątroba, ulegają zwiększeniu lub zmniejszeniu objętości, więc też wszystkie te zmiany wywołują też zmiany w stosunkach opukowych klatki piersiowej i przez to dają się łatwo odkrywać.

Niektóre choroby wpływają też na zawartość pewnych organów wewnętrznych. Tak np. przy zapaleniu płuc organ ten przestaje zawierać w sobie powietrze, staje się masą zbitą, a przez to powoduje także i zmianę odgłosu na odpowiedniej części klatki piersiowej. Metoda Auenbruggera w początkach nie zyskała sobie szerokiego rozpowszechnienia i uznania. Dopiero w początkach XIX wieku, bo w roku 1807, lekarz nadworny Napoleona I, Corvisart, przypomniał sobie odkrycie wiedeńskiego uczonego, zwrócił na nie uwagę świata naukowego i nadał perkusyi szersze rozpowszechnienie. Od tego czasu opukiwanie stało się jednym z najważniejszych sposobów służących do rozpoznawania chorób i trudno sobie wyobrazić obecnie medycynę bez tej metody. Drugą niemniej ważną od opukiwania metodą dyagnostyczną jest osłuchiwanie, które poczęto stosować w pierwszej połowie XIX wieku. Metoda ta polega na tern, że przy przyłożeniu ucha do różnych miejsc klatki piersiowej, słyszymy pewne charakterystyczne dźwięki lub szmery, pochodzące albo od serca wskutek skurczu jego mięśnia, albo też od przechodzenia powietrza przez drogi oddechowe przy oddychaniu. Przy różnych stanach chorobowych dźwięki te zmieniają się wskutek przyczyn najczęściej mechanicznych, naprzykład zapełnienia dróg oddechowych śluzem przy stanach kataralnych. Wtedy szmer oddechowy z czystego staje się chropowatym lub świszczącym, lub przyłączają się do niego bulgotania czyli tak zwane rzężenia. Osłuchiwanie, czyli auskultacyę' wyprowadził w roku 1818 lekarz Laennec, uczeń Corvisart’a. 

Co się tyczy więcej praktycznych zdobyczy na polu medycyny, a mianowicie zdobyczy na polu sposobów leczenia chorób lub zapobiegania im, to pod tym względem pierwsza połowa wieku XIX zaznaczyła się kilku ważnemi odkryciami, choć ustępuje ona znacznie drugiej połowie stulecia. Przedewszystkiem wspomnieć należy o szczepieniu ospy ochronnej. Metodę tę wynalazł w roku 1796 lekarz angielski, Edward Jenner. Odkrycie swoje uczony ten zrobił na drodze czysto empirycznej, na zasadzie prostej obserwacyi a nie naukowego rozumowania, gdyż ówczesny stan nauki nie wyjaśniał jeszcze wcale istoty ospy, jak i wogóle żadnej choroby zakaźnej. Jak to później zobaczymy, odkrycie Jennera było bodźcem dla całego szeregu później powstałych metod zapobiegania i leczenia wielu chorób zakaźnych. Jenner zauważył, że osoby, które się zarażają ospą krowią, umiejscowioną na wymionach tych zwierząt, jak naprzykład dziewczyny do dojenia krówią, pozostają później wolne od ospy naturalnej. Opierając się na tem spostrzeżeniu, zaczął on zaszczepiać sztucznie ospę krowią ludziom i przekonał się, że na osoby te ospa naturalna nie wywierała później żadnego działania.

Spostrzeżenia Jennera zostały potwierdzone przez wielu innych badaczów, iz biegiem czasu szczepienie ospy krowiej ludziom, jako środek zapobiegawczy przeciwko zarażaniu się ospą, stało się ogólnie przyjętem, aw niektórych krajach nawet przymusowemu. Statystyki dowodzą, że od czasu wprowadzenia szczepienia ospy, choroba ta bardzo osłabła, aw niektórych krajach, zwłaszcza w tych, gdzie szczepienie ospy jest prawnie obowiązujące, prawie zupełnie wygasła. Dawniej szczepiono tak zwaną ospę humanizowaną, to jest szczepiono ją z ludzi na ludzi; ale później przekonano się, że ten sposób szczepienia jest niebezpieczny, gdyż często z ospą przeszczepiane bywają i inne choroby, obecnie więc używaną jest do szczepienia tylko krowianka czyli limfa ospy krowiej. Jest to zawartość pęcherzyka ospowego, pojawiającego się u krowy lub cielęcia na wymieniu w kilka dni po zachorowaniu zwierzęcia na ospę. Szczepienie odbywa się w ten sposób, że limfę ospową przenosi się na mało krwawiące zadraśnięcia skóry człowieka i wciera się ją mocno w te miejsca. Wynalazca szczepienia, Edward Jenner, urodził się dnia 17 maja 1749 roku w Berkeley. Odkrycie swoje ogłosił w roku 1798 w dziele p. t. „Inquiry in to the causes and effects of the variolae vaccinaeu. Za swe odkrycie otrzymał on w roku 1802 – 10 tysięcy, aw roku 1807-20 tysięcy funtów szterlingów, jako nagrodę narodową. Umarł w roku 1823 d. 23 stycznia. 

Charakterystyczne jest, że ludzie, którzy przez swe odkrycia tak wielką przysługę wyświadczyli ludzkości, przeważnie w smutny bardzo sposób zakończyli życie. I tak Jackson skończył pomieszaniem zmysłów, Morton umarł w nędzy, a trzeci uczony, który również przyczynił się znacznie do rozpowszechnienia środków znieczulających wśród chirurgów, Wells, skończył życie samobójstwem. 

Chcąc dać o ile możności jak najpełniejszy obraz postępu medycyny w pierwszej połowie XIX stulecia, wspomnieć trzeba i o kierunku, jaki zapanował w medycynie pod koniec tego okresu. Jak widzieliśmy powyżej, rozwój teoretycznych nauk lekarskich zmienił zasadniczo pojęcia o chorobie io jej przyczynach. Otóż skoro uczeni dowiedzieli się, że wszelkie choroby są zależne od zmian w organach wewnętrznych, zaczęto powątpiewać o skuteczności dotychczasowych metod leczenia, a mianowicie przestano wierzyć we wszelkie używane dotąd lekarstwa i mikstury, we wszelkie puszczania krwi i tym podobne metody. Jest to zupełnie zrozumiałe, gdyż, po pierwsze, nikt nie chciał wierzyć, aby jakiś wewnętrzny środek mógł wywołać zasadniczą zmianę pod względem anatomicznym w chorej tkance lub chorym organie wewnętrznym, po drugie, przewrót w pojęciach lekarskich wywołał wprost reakcyę przeciwko poprzedniej zbyt silnej wierze w lekarstwa.