39. JACEK MALCZEWSKI

JACEK MALCZEWSKI • UR. 15. VII 1854 NIEZNANA NUTA • WŁASNOŚĆ FELIKSA JASIEŃSKIEGO W KRAKOWIE

Twórczość Malczewskiego wciela całą naszą boleśnie wytężoną świadomość narodową; daje wyraz najistotniejszej treści współczesnej duszy polskiej; językiem własnym, od nikogo nie zapożyczonym, wieści jej mękę całą i melancholię, jej w szystkie ukochania, nadzieje, sny i tęsknoty. Każdy obraz jego jest poematem a raczej fragmentem jednego wielkiego poematu, który w nim rozwija się z latami logicznie i konsekwentnie i tworzy jedną wielką całość organiczną. Poemat ten za treść główną ma: Sztukę i Ojczyznę oraz osobisty stosunek do nich artysty. Polaka i człowieka współczesnego. Równolegle zupełnie z rozwojem poetyckiej treści idzie u Malczewskiego rozwój jego formy malarskiej; talent ten, jeden z najsilniejszych i najoryginalniejszych w sztuce dzisiejszej, przedstawia zadziwiający fenomen niezmożonej żywotności. Stawiając pierwsze kroki w szkole krakowskiej pod kierunkiem Matejki, nie uległ on, nakształt wielu rówieśników, jednostronnemu wpływowi genialnej tej indywidualności, lecz odrazu poszedł drogą własną, niestrudzenie odtąd naprzód podążając i nie zadawalając się nigdy raz osiągniętym stopniem doskonałości. Rozpocząwszy jako malarz “historyczno-rodzajowy”, martyrologeta kaźni sybirskich, których cały rozpaczliwie bohaterski tragizm z przedziwną intuicyą odtworzyć umiał w szeregu obrazów mistrzowskich już nieraz, jako rysunek i psychiczna głębia wyrazu, i przeszedłszy następnie przez bolesny okres szamotania się z zagadnieniam i trapiącemi jego ducha oraz z formą malarskiego tych zagadnień wypowiedzenia — zwolna przeobraża się Malczewski w tego, w treści swej i formie głęboko oryginalnego, symbolistę, jakim go widzimy w chwili obecnej. Allegoryczna w znacznej mierze jego symbolika, wyrażająca raz zawiłe, to znów proste kompleksy uczuć i myśli, niekiedy nazbyt literacka, a będąca par excellence symboliką uczuciową, wzbija się często do wyżyn ogólno ludzkich, ale zawsze nosi na sobie specyficzne zabarwienie narodowe, stąd też dziwnie blizka duszy i sercu polskiemu, dla cudzoziemców trudniej jest dostępną. Ten wysoki idealizm treści, z tego samego ducha będący, co poezya naszej wielkiej trójcy romantycznej a najbliżej ze Słowackim spokrewniony, idzie w parze z przedziwnym realizmem formy. Plastyczny wyraz symboliki Malczewskiego, wykazując w kompozycyi wielką różnorodność i coraz większą śmiałość w rysunku — zwłaszcza w kształtowaniu ciała ludzkiego — przywodzi na pamięć wielkich rysowników włoskiego Odrodzenia. Rysunek jego, niesłychanie prosty, jasny i pewny, jest już prawie rzeźbieniem pendzlem. Jako rysownik prawie od pierwszej chwili skończony, rozwija się natomiast Malczewski-kolorysta dopiero powoli, od pierwszej „epoki rudych sosów” począwszy, poprzez okres pewnej przesady kolorystycznej, aż do tej zupełnej harmonii, jaką wykazują niektóre jego dzieła późniejsze. Jest on jednak pod tym względem zawsze niejednostajny i zdaje się, jak gdyby kolorem niekiedy świadomie pogardzał. Wizyoner ten, z bezwzględną szczerością poddającej się swojej wizyi, jest jak gdyby opętany formą ciała ludzkiego i wyrazem ludzkiej twarzy; pejzaż istnieje u niego przeważnie tylko dla człowieka. A jednak jest także Malczewski jednym z największych pejzażystów polskich i jednym wogóle z tych rzadkich artystów, którzy przyrodę traktować umieją subjektywnie. Znaczna część dzieł jego z ostatniej epoki należy do zakresu portretu. Jest to jednak „portret“ szczególniejszego rodzaju, w którym postać portretowanego, zawsze na wskroś indywidualnie pojęta, jawi się nam, przeważnie na tle stylizowanego pejzażu, w towarzystwie figury allegorycznej, symbolizującej treść wewnętrzną danego człowieka. Pośrednio należy tutaj i obraz reprodukowany: „Nieznana nuta“ (głowa art. mal. Bryniarskiego, ulubionego w ostatnich czasach modela artysty), który, najogólniej biorąc jest przeciwstawieniem abnegacyi i użycia, motywem w różnych waryantach w obrazach Malczewskiego napotykanym.

Adam Łada Cybulski.