36. JACEK MALCZEWSKI

JACEK MALCZEWSKI • UR. 15 • VII • 1854 R. • W CHACIE • WŁASNOŚĆ DRA WINCENTEGO ŁEPKOWSKIEGO • W KRAKOWIE

Talent malarski Malczewskiego, pomimo ogromu treści myślowej, jaką zawierają jego obrazy, nie przestaje ani na chwilę iść za czysto malarskimi celami, za doskonałością odtwarzania kształtu, za szukaniem dobrego rozwiązania zagadnień światłocienia. Talent ten opiera się stale i ciągle o naturę i, jakkolwiek daleko w niezmierzony świat uczuć i myśli sięga wyobraźnia artysty, jego malarstwo nie przestaje patrzeć, ze ścisłością przyrodniczego badacza, na budowę ludzkiego ciała, nie przestaje studyować natury, dążyć do opanowania wszystkich przejawów jej kształtu, starać się o wprowadzenie jej żywej, drgającej całą niespodziannością przypadkowych zjawisk. Podczas kiedy Malczewski poeta snuje głęboką treść myślową swego poematu, Malczewski malarz z niezrównanem mistrzowstwem buduje płaszczyzny ludzkiego ciała, przenosząc je bezpośrednio z natury do obrazu, z całą świeżością studyum, robionego z wyłączną tendencyą ścisłego przestudyowania i dokładnego poznania zjawiska wzrokowego. Wynikają stąd czasem nieporozumienia między poetą, a illustrującym go malarzem, który, nie mogąc swymi środkami oddać skomplikowanej treści poematu, pozostawia widzów zdumionych wobec zagadkowego obrazu, uderzającego doskonałością malarskiej roboty, lecz niedającego się ująć w swoich dalszych konsekwencyach. Ale jak jego myśl jest pełna szczególnych, oryginalnych pojęć, tak środki jej wyrażania się są oryginalne, samodzielnie znalezione w jego własnej wyobraźni i otaczającym go polskim świecie. Volapük graficzny, zszarzana, międzynarodowa mowa alegorycznych znaków, nie ukazuje się w jego obrazach wcale. Malczewski malarz jest przedewszystkiem rysownikiem. Barwa nie stanowi głównej, ani równoważnej z formą, strony jego twórczości. Raz maluje prawdziwie, nawet kolorystycznie, innym razem zatrzymuje się na surowym rudawym tonie, z zatraceniem wartości barw lokalnych i barwnego tonu oświetlenia. Jeżeli się jednak dotyka formy Malczewskiego, trzeba o niej mówić z najwyższym uznaniem, jakie się należy artyście, władającemu nią z niezachwianem mistrzowstwem. Cokolwiek Malczewski rysuje, rysuje z nadzwyczaj jasnem, ścisłem i wyrazistem odtworzeniem kształtu, ale gdzie szczególnie uderza jego nadzwyczajna zdolność i nadzwyczajna umiejętność formułowania formy, to w ludzkiem ciele. Buduje on je z takiem określonem uzasadnieniem jego więzi, z takiem jasnem ujęciem jego konstrukcyi i z tak nadzwyczajnem mistrzostwem ujęcia w płaszczyzny jego powierzchni, jak nikt inny z polskich malarzy, i jak wogóle rzadko kto gdzieindziej to potrafi. To niesłychane opanowanie przedmiotu, ta ścisła proporcyonalność płaszczyzn, położonych szerokim pendzlem, bez wahań i poprawek, przypomina najświetniejszych mistrzów dawnej sztuki. A przytem ścisłość, z jaką on pojmuje kształt i stosunki wielkości, wpływa na to, że rzeczywiste wymiary obrazu nie oddziaływają na wrażenie ścisłości i proporcyonalności odtwarzanych rzeczy. Figura naturalnej wielkości i mała, kilkocalowa figurka, są jednakowo doskonale ujęte w proporcyach, z tą samą logiką zbudowane w płaszczyznach i napiętnowane surową powagą natury. Ta doskonałość kształtu jest, poza wielkimi innymi przymiotami dzieła Malczewskiego, tą wybitną jego cechą, która narzuca się widzowi, i, poza odczuwaniem i rozumieniem jakiejkolwiek innej treści, budzi najwyższy interes. W tem pojmowaniu i ujęciu środkami malarskim i kształtu jest taka logika, taka jednolitość, takie umiejętne przechodzenie od większych do mniejszych płaszczyzn, taka ścisła proporcyonalność, że, patrząc na jego obrazy, ma się wrażenie jakiegoś niesłychanie jasnego i umiejętnego wykładu. Malczewski to głęboki poeta i ogromny, do samego dna oryginalny talent malarski, złączeni w jednym człowieku. Niekiedy przychodzi żałować, że z tej głębokiej poezyi, z tego bogactwa myśli i uczuć nie można znać nic więcej nad to, co z wielkim talentem, lecz zacieśnionymi środkami malarstwa, ukazują jego obrazy. 

Stanisław Witkiewicz.