38. JACEK MALCZEWSKI

JACEK MALCZEWSKI • UR. 1854 R. • ARTYSTA • WŁASNOŚĆ DR. KRZYSZTAŁOWICZA W KRAKOWIE

Sztukę Malczewskiego cechuje dekoratywność, lecz w tem dawnem znaczeniu, że jego obrazy, wielkie czy małe, przeznaczone lub nie dla jakiegoś miejsca, są uzupełnieniem czynnika innego, którego w obrazie niema. Jest więc obraz bardzo często ilustracyą jakiegoś tekstu, który w tym wypadku zajmuje miejsce przestrzeni, czekającej na obraz stanowczy, obraz jednej imaginacyi. Malczewski ilustrując tekst, nie troszczy się bynajmniej o szczegóły, nawet ważne; przedstawia np. artystę, przepełnionego myślą straszliwą. Ta myśl jest zrealizowana, artysta przedstawiony ją widzi, lecz nie jest określona, jej pochodzenie nieznane, jej otoczenie niemal fantastyczne; wszystko tu zależy od fantazyi malarza, który o atmosferę tej figury nie dba wcale, ponieważ ona w tekście bliżej jest określona: Kto ona, mówi tekst. Malarz wybiera typ przeważnie znany z kompozycyj innych, tekst wyrażony nie będzie, lecz wyrażony będzie stosunek wyobraźni malarza do tekstu. Tak i obraz wywoła! w umyśle artysty wiersz poety. Ta nieokreśloność typu, a raczej jego charakteru, stanowi cechę stylu Malczewskiego: jest to styl alegoryczny. W tej sztuce charakter figur i otoczenia jest obojętny, figura jest cząstką całości i z nią zestroić się musi, choćby nawet samodzielność swoją miała na tem stracić. Dokładniej uwydatnia się to na obrazach, w których figury fantastyczne poruszają się nie na własnym gruncie. Tam one żyć samodzielnie nie mogą, lecz muszą służyć jako znaki. Ich określenia zaś należy szukać w tradycyi literackiej. Każdy niemal obraz Malczewskiego rozpada się na dwie części: fantastyczną i rzeczywistą. Na obrazie „Pegaz wiejski” figura małego fauna wyraża sobą to samo zadumanie i zdumienie, może tę przedwczesną tęsknotę, która widnieje w oczach dziecka, stojącego przed nim. Ta tęsknota płynie z kontrastu, wedle którego ułożony jest krajobraz: po jednej stronie ucywilizowany szmat ogrodu, po drugiej zwykły gąszcz krzewów. Jedna z figur jest przydana dla scenicznego uzupełnienia. Widać odrazu, że ten faun, to interpretacya samego malarza, nie owego dziecka widzenie. Są natomiast inne figury, które malują wyobraźnię i duszę polskiego dziecka wiejskiego: to anioły, geniusze o bajecznych skrzydłach. W tych maluje się wyraźnie myśl artysty, jego sposób widzenia. Mamy wówczas do czynienia z pejzażem, którego atmosferę podkreśla Malczewski figurami, których wyrazy zadumane, bezradne, nieświadome, że czasem aż wdzięku pozbawione, kontrastują przedziwnie z wielkiemi postaciami skrzydlatemi. Zestawienie kolorów działa uczuciowo, wytwarza atmosferę, którąby nazwać można atmosferą przygnębienia, fatalizmu; atmosfera ta ciąży na krajobrazie i na figurach rzeczywistych, jakby żądnych pomocy; a ta pomoc właśnie nad niemi stoi i kieruje ich krokami, zdążającemi ku olśniewającym blaskom, precz od ziemi. Jakość kolorów na zmianę tej atmosfery nie wpływa, w ustosunkowaniu figur i pejzażu zaznaczają się kontrasty tak silnie, że budzą ideę szczęścia i niedoli, natychmiast. (Porównać np. kontrast pejzażu za oknem i ciężkiej, przygniatającej atmosfery pracownianej w „Melancholii”). Te obrazy należą do najpiękniejszych Malczewskiego, i powołane są do utrwalenia się w pamięci popularnej, jako jej znane i blizkie. Malczewski bowiem w formie alegorycznej, ale przystępnej, wyraża przedmioty zainteresowania popularnego, typy, często powtarzające się, nabierają w wyobraźni popularnej znaczenia szerszego. Malczewski celuje w oddawaniu tego typu bezradnego, nieświadomego, czasem niemal tępego, którego tłem bywa pejzaż, wykonany prawie że miniaturowo, a zestrajający się w tonie z figurami. Na tych obrazach figury poruszają się samodzielnie, wedle własnych praw i praw otoczenia. (Na innych idą, dokąd je wiedzie fantazya artysty, nie własna myśl i wola). Stąd pewien wdzięk na zawsze w wyobraźni popularnej złączony z imieniem Malczewskiego.

St. Lack.