Stanisław August Poniatowski

Syn Stanisława Poniatowskiego kasztelana krakowskiego i Konstancyi księżniczki Czartoryskiej kasztelanki wileńskiej, urodził się w Wołczynie w województwie brzesko-litewskiem, dnia 17 stycznia 1732 roku. 

Młody Poniatowski był stolnikiem wielkiego księstwa litewskiego, gdy go August III. przeznaczył na posła nadzwyczajnego Rzeczypospolitej przy Dworze petersburgskim. - Po zgonie tego monarchy, za wpływem Rossyi i Prus, tudzież za silnem współdziałaniem wujów swoich książąt Czartoryskich, obrany został królem polskim pod Wolę dnia 7 września 1764 roku, a następnie w dniu 25 listopada t. r. koronowany był w Warszawie. 

Nowy monarcha szlachetnej fizyonomii, w sile wieku, a przytem obdarzony niepospolitemi przymiotami umysłu i serca, zdawał się rokować wiele dobrego dla narodu. Jakoż wstąpiwszy na tron, zajął się zaraz gorliwie ulepszeniami w rozmaitych gałęziach administracji państwa: założył w Warszawie mennicę, ludwisarnię, korpus kadetów, czyli szkołę rycerskę, dla kształcenia zdatnych oficerów, ustanowił order ś. Stanisława, odnowił z dworami zagranicznemi zaniedbane od niejakiego czasu stosunki dyplomatyczne. Te szczęśliwe jednak początki rządów Stanisława Augusta zamieszały bolesne wypadki zaszłe na Ukrainie, znane pod nazwą rzezi humańskiej, i sprawy dyssydentów, przez obce mocarstwa popieranych, którzy w końcu zbrojną rękę upominać się zaczęli o prawa i przywileje dla siebie, na równi z innymi krajowcami wyznającymi religię rzymsko-katolickę. 

Z tego powodu potworzyły się w kraju związki, czyli konfederacye, jedne drugim przeciwne, z których najważniejszą była konfederacja zawiązana w Barze na Podolu w roku 1768. Wywołała ję gorliwość o wiarę katolickę i niechęć ku Stanisławowi Augustowi, wracającemu się ciągle w swych postanowieniach. Konfederaci barscy przez trzy lata partyzanckę prowadzili wojnę z wojskami rossyjskiemi, przybyłemi na obronę króla, z uporem i wielkim krwi rozlewem, po całej prawie Polsce i Litwie; ogłosili nawet bezkrólewie - i jeden z jej członków postanowił Stanisława Augusta uprowadzić z Warszawy, lecz zamiar lennie powiódł się, a następnie był główne przyczynę upadku samej konfederacji. 

Wkrótce potem nastąpił pierwszy podział prowincyj polskich pomiędzy trzy sąsiednie państwa, co przez manifest w dniu 13 stycznia 1773 roku przez te państwa podpisany, oznajmionem zostało. W skutku czego Rzeczpospolita, która dotąd liczyła przeszło 13 milionów ludnodności i miała rozległości około 14 tysięcy mil kwadratowych, straciła blisko trzecią część sw ojej obszerności. Z ziem odpadłych; całe Prussy zachodnie, czyli królewskie, prócz Gdańska i Torunia, które to miasta przy Polsce jeszcze pozostały, oraz część Wielkopolski za rzekę Notecię, dostały się Prussom; - Ruś Czerwona, z częścią Podola i właściwej Małopolski po rzekę Wisłę, wraz z żupami solnemi w Wieliczce i Bochni, otrzymała Austrya, i całą tę prowincyę Galicyą nazwała; - Połock zaś, Witebsk i Mścisław po Dniepr i Dźwinę, przeszły do Rossyi. 

Przez kilkanaście lat następnych spokojność w Polsce nieprzerwanie panowała. Wojska rossyjskie wyszły z granic Rzeczypospolitej - Warszawa wielu pięknemi i okazałemi gmachami przyozdobioną została. - Handel, przemysł i rolnictwo znakomicie ożywiły się i doznawały opieki rządu. W tym też czasie wykonano wielkie roboty użytku publicznego, jak np. na Polesiu kanał Ogińskiego i Muchawiecki, i powstały nieznane dotąd prawie w Polsce rękodzielnie i fabryki, jak np. wielkie tego rodzaju zakłady w Grodnie, podskarbiego Tyzenhauza. 

Zakon Jezuitów przez bullę papieża Klemensa XIV. w roku 1773 został rozwiązany; wskutku tego ogromne dobra i fundusze po-jezuickie w Polsce, przeszły na własność skarbu, i stany Rzeczypospolitej przeznaczyły je na zaprowadzenie nowych szkół, a dla kierowania oświatą narodową ustanowiły? kommissyę edukacyjną, która nader znakomite oddała usługi krajowi w sprawie wychowania młodzieży. 

Stanisław August sam światły, miłośnik nauk i znawca sztuk pięknych, opiekował się szkołami, wspierał ludzi uczonych, zachęcał ich do pisania dzieł, zaszczycał niektórych nawet swoją przyjaźnią. Za jego panowania dzieła i akta rządowe pisano czystym językiem ojczystym, a na sejmach brzmiała wyborna polszczyzna.-Coraz też więcej pomnażała się liczba ludzi naukowo wykształconych, coraz jaśniej widzących potrzeby własnego kraju i szczerze nad polepszeniem jego losu myślących. 

W roku 1788 zebrał się w Warszawie pamiętny w dziejach naszych sejm, czteroletnim, albo wielkim, zwany. Na nim uchwalono zamienić Rzeczpospolitę w rzedną monarchią; dla uniknienia na przyszłość zgubnych elekcyj, zapewniono następstwo tronu elektorowi saskiemu, wnukowi króla Augusta Iii-go; usunięto raz na zawsze liberum veto, ów nieszczęsny powód zrywania sejmów, a ztąd i anarchii w kraju; zabezpieczono swobodę wyznań; nad włościanami rozciągnięto opiekę prawa; uchwalono znakomite powiększenie liczby wojska i wiele innych zbawiennych wydano urządzeń, objętych Ustawą rządową, w dniu 3 maja 1791 roku ogłoszoną iw tymże dniu przez króla i sejm zaprzysiężoną. 

Niedługo wszakże powstały bardzo groźne wypadki w kraju w skutku których nietylko że ta ustawa się nie utrzymała, ale w roku 1793 nastąpił drugi, aw roku 1795 trzeci i ostatni podział Polski przez trzy ościenne państwa: Ausltyą, Prussy i Rossyą. 

Stanisław August w wypadkach tych nie okazał mocy charakteru, iw dniu 25 listopada 1795 roku złożył koronę w Grodnie. - Umarł w Petersburgu dnia 12 lutego 1798 r., - żył lat 66, - panował lat 31. Był bezżennym. Pochowany został w kościele księży Dominikanów w Petersburgu.