Bolesław III Krzywousty

Syn Władysława I-go Hermana i Judyty księżniczki czeskiej, urodził się dnia 2 września 1085 r.  Od wargi, skrzywionej przez chorobę, nazwany został Krzywoustym. 

Bolesław III. wielkim był wojownikiem: dziewięcioletnim będąc młodzieńcem już walczył przy boku Sieciecha, a w piętnastym roku życia swego, za waleczność okazany w wielu wyprawach wojennych, przez ojca passowany został na rycerza. - Po słabych i niedołężnych rzędach Władysława Hermana objąwszy najwyższę władzę w roku 1102, znalazł kraj zakłucony wewnętrznemi rozterkami i uszczuplony ziemiami wydzielonemi przyrodniemu bratu swemu Zbigniewowi, który do tego chcąc wyzuć Bolesława z tronu, podburzał ciągle na Polskę ościenne narody Prussaków, Pomorzan, Czech, Niemców i Morawian, w nadziei, że za ich pomocę sam całe monarchię posięść zdoła. 

Przy tylu przeciwnościach, dzielny Bolesław kraj uspokoił, Zbigniewowi wspaniale wybaczył, a nawet Mazowsze prawem lennem mu oddal; pokonał również licznych nieprzyjaciół i z największych niebezpieczeństw wyszedł szczęśliwie.

Z pomiędzy tych wojen najznakomitszy była z Henrykiem V. cesarzem niemieckim, który rozgniewany na Bolesława za pomoc udzielony Węgrom w czasie ich wojny z Niemcami, w roku 1109 z potężnem wojskiem wtargnął do Polski i obiegł Głogów. Męztwo oblężonych Głogowian, którzy woleli przenieść śmierć własnych dzieci w zakład danych, nad hańbę poddania się Niemcom, - i następna klęska cesarza Henryka V-go na psiem polu pod Wrocławiem, gdzie tenże 40,000 swego wojska stracił, w żywej są dotąd pamięci narodu. Bolesław podbił i uspokoił Pomorzan, zniewolił ich do przyjęcia religii chrześcijańskiej, rozciągnął swe zwierzchnictwo nad Lutykami za Odry i pomknął swe zabory aż na Bałtyk na wyspę Rugiję. 

Za niego w kraju wiele kościołów i obronnych zamków wzniesionych zostało; sam Piotr Dunin, rządca Wielkopolski, a później Szląska, wystawił 77 kościołów. Księża świeccy i zakonnicy w utrzymywanych przez siebie szkołach, upowszechnili pierwiastkowe oświecenie pomiędzy ludem, a nieznane prawie dawniej porządne drogi publiczne, poprowadzone w wielu miejscach zostały. Panowanie więc Bolesława Krzywoustego było równie chwalebnem dla kraju, jak groźnem dla nieprzyjaciół. 

Waleczny ten monarcha całe prawie swoje życie pędząc w nieustannych bojach z sąsiedniemi narodami, czterdzieści przeszło bitew wygrał, raz jeden tylko, i to przez zdradę Haliczan, doznał porażki od Węgrów. - Smutek po tej przegranej, połączony ze zgryzotami, jakie go trapiły z powodu, iż mimowolnie stał się przyczyny śmierci wiarołomnego brała swego Zbigniewa, człowieka dumnego, chciwego władzy, który raz godził się z Bolesławem, to znowu knuł spiski przeciwko niemu, przyśpieszył zgon tego zacnego króla. 

Bolesław obok swego męztwa, miał serce tkliwe, był łaskawym i wielce pobożnym. Odprawiał publiczne pokuty, dawał hojne jałmużny, odbywał odlegle podróże do miejsc świętych, jak np. do grobu św. Stefana w Węgrzech, do grobu św. Idziego we Francyi, a nawet są podania, że odprawił pielgrzymkę do Jerozolimy, dla uczczenia grobu Chrystusa Pana. - Przed samą jednak śmiercią popełnił wielki błąd polityczny, który nader zgubne miał następstwa dla kraju; idąc bowiem za przykładem innych współczesnych monarchów, podzielił Polskę między czterech starszych synów swoich: Władysława II., Bolesława Kędzierzawego, Mieczysława Starego i Henryka. Najmłodszemu tylko, Kazimierzowi, nic nie przeznaczył, poruczył go jedynie opiece starszych jego braci, a zapytany o przyczynę lego przez obecnych, miał odpowiedzieć: „Wszakże wiecie, że między czterema u wozu kołami jest wasąg, a na nim siedzenie. Dziecięciu temu między czterema bracią daje się odemnie dziedzictwo szlachetniejsze nad inne. Zaniechajcie więc troskliwości o niego, niech ta zostanie przy jego opiekunach.” Przez co, jakby duchem wieszczym, dał im do zrozumienia, że nadejdzie chwila, w której Kazimierz całą monarchiją posiędzie. 

W skutku tego podziału: 

• Władysław II, syn najstarszy Bolesława Krzywoustego, otrzymał Kraków, Sieradz, Łęczycę z okolicznemi ziemiami, Szląsk i Pomorze, a przytem tytuł monarchy, czyli zwierzchnika nad braćmi; 
• Bolesław Kędzierzawy - Mazowsze z Kujawami, nadto ziemie: Dobrzyńską i Chełmińską; 
• Mieczysław Stary - Poznańskie, Gnieźnieńskie i Kaliskie, czyli Wielkopolską; 
• Henryk - ziemie: lubelską i sandomierską. Najstarszy z familii miał posiadać księstwo krakowskie. Starszeństwo to winno było przechodzić z brata na brata, a po śmierci wszystkich braci, na synów najstarszego brata, a potem na synów młodszego i t. d. 

Bolesław Krzywousty umarł w Płocku dnia 25 października 1139 r., - żył lat 54, - panował lat 37. Zwłoki jego złożone zostały, obok zwłok ojca, w kościele katedralnym płockim. 

Z jego śmiercią, skończył się okres dziejów Polski podbijającej, a rozpoczął nowy, blisko dwuwieczny okres dziejów Polski w podziałach.