Zygmunt Stary (1506-1548)

Po śmierci Aleksandra objął rządy Litwy i Polski Zygmunt, dla wieku i powagi Starym zwany; piąty syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety, córki cesarza Alberta, ur. w Koziemicach 1 stycznia 1467 roku. 

Już gdy był księciem głogowskim, dał się poznać jako pan rządny i sprawiedliwy. Jako król rozwinął wszystkie cnoty, zdobiące monarchę: był mężny, szlachetny wyrozumiały. Cenili go inni monarchowie, nieraz bywał ich rozjemcą i zdumiewał bezstronnością. Panowanie jego upamiętniono nazwą Złotych czasów Zygmuntowskich. 

Zaraz po koronacyi, odbytej w Krakowie 25l! stycznia r. 1507, zajął się urządzeniem obrony kraju i zaopatrzeniem skarbu, wyczerpanego rozrzutnością zmarłego króla. Pracę jego przerwały walki na Litwie. Dumny kniaź Gliński, uniesiony zemstą, zabił głównego swego przeciwnika Jana Zabrzezińskiego, wojewodę trockiego; a obawiając się słusznej kary, schronił się z rodziną do Moskwy i namówił cara Wasyla, syna Iwana, do zerwania rozejmu z Polską. Gliński stanął na czele wojsk moskiewskich, wkroczył na Białą Ruś i obiegł Mińsk. 

Król Zygmunt z wojskiem polskiem ruszył na pomoc Litwie. Zaczęła się długa wojna. Przerywana rozejmami, trwała od r. 1507 do 1537. Gliński musiał wprawdzie odstąpić od Mińska, ale wr: 1514 ułatwił Wasylowi zdobycie Smoleńska. Nie odzyskali go Polacy, pomimo, że ks. Konstanty Ostrogski odniósł dwukrotne zwycięstwo nad Orszą iz hufcami swymi posunął się aż pod Moskwę. Gliński, jako zdrajca wywołany z kraju umarł na wygnaniu. Jeszcze toczono boje z Moskwą, gdy wtargnął nowy nieprzyjaciel, Bogdan, hospodar wołoski. Urażony odmową ręki siostry Zygmunta, zajął Pokucie i ruszył pod Lwów. Zadał mu klęskę nad Dniestrem hetman Mikołaj Kamieniecki r. 1509: upokorzony hospodar musiał złożyć Polsce hołd z Mołdawii i Wołoszczyzny. 

Papież wzywał wciąż monarchów chrześcijańskich do wspólnej walki z wzrastającą potęgą Turcyi, ale napróżno! zajęci sporami religijnymi, wywołanymi przez Kalwina i Lutra, obojętni byli na postępy islamu. Cała obrona chrześcijaństwa spoczęła na Polsce. Przezorny Zygmunt, nie mając dostatecznych sił, nie zrywał się do walki. Miał w pamięci śmierć opuszczonego Warneńczyka i klęskę brata Olbrachta. Utrzymywał z sułtanem Solimanem przyjazne stosunki i zawarł z nim przymierze, które na długie lata zapewniło krajowi spokój. 

Trudniejsze było powstrzymanie ciągłych najazdów Tatarów. Ich czambuły cz. zagony pustoszyły wciąż południowe kresy. Wr. 1512 zadał im hetman Stanisław Lanckoroński straszną klęskę pod Wiśniowcem. Nie tak szczęśliwie poszło pod Sokalem r. 1519; tutaj niecierpliwa młodzież zmusiła hetmana Ostrogskiego do rozpoczęcia walki, pomimo, że doświadczony wódz chciał czekać na posiłki. Polacy zostali zupełnie pobici. 

Aby osłonić kraj od tej dziczy, Zygmunt postanowił dopomódz do uzbrojenia się »kozaczyźnie« t. j. ludowi, osiadłemu w nieprzejrzanych stepach nad Dnieprem. Byli to zbiegowie z krajów okolicznych; z Polski, Rusi, Litwy, Węgier, Wołoszczyzny; jednym sprzykrzyła się praca lub nędza; drugich ścigał sąd i kara; schronili się »na Ukrainę«, gdzie nie było żadnego pana. Król zużytkował ich siły: za obowiązek walki z Tatarami dostarczał im prochu, kul, oręźe; kazał otaczać ich osady basztami warownemi, – ostrokołami. etc. Tak zorganizowała się kozaczyzna, słynna później-w dziejach Polski, a pierwszymi jej wodzami w bojach z Tatarami byli Ostafij Daszkiewicz, starosta czerkieski i Przesław Lanckoroński. 

Małżeństwo Zygmunta z Barbarą Zapolską (1511), siostrą najpotężniejszego magnata węgierskiego Jana Zapolyi, wzbudziło niepokój cesarza Maksymiliana. Zjednoczywszy pod berłem Habsburgów Niemcy, Hiszpanię i Diderlandy, pragnął on wydrzeć Czechy i Węgry rodowi Jagiellonów. Po śmierci Władysława miały te kraje przejść na jego chorowitego syna Ludwika, a w razie jego śmierci największe prawa do korony czesko-węgierskiej miałby Zygmunt. Maksymilian, chcąc osłabić Polskę, łączył się z jej nieprzyjaciółmi, podburzał Krzyżaków do oporu, Moskwę do wznowienia wojny. 

Ostatecznie Zygmunt dał się nakłonić do kongresu w Wiedniu r. 1515 i za pośrednictwo z Moskwą i Krzyżakami zgodził się na przymierze z cesarzem i na małżeństwo wnucząt cesarza, Maryi i Ferdynanda z dziećmi Władysława: Ludwikiem i Anną. W ten sposób Zygmunt wyrzekł się Czech i Węgier na rzecz Habsburgów; Dobrowolnie zniweczył zabiegi wielkiej polityki Kazimierza Jagiellończyka. – Zamiary cesarza spełniły się w krótce. Ludwik, objąwszy tron po śmierci ojca, zginął pod (Płochaczem (1526) w walce przeciwko Turkom. Z prawami do korony czesko-węgierskiej wystąpił Ferdynand, mąż jego siostry Anny. 

Obietnic danych na kongresie, cesarz nie dotrzymał. Wojny z Moskwą nie powtrzymał; za jego nawet namową mistrz krzyżacki Albert, siostrzeniec Zygmunta, odmawiał złożenia hołdu. 

Zygmunt rozpoczął wojnę z Krzyżakami. W krótkim czasie prawie całe Prusy znalazły się w rękach polskich. Hetman Mikołaj Firlej podstąpił pod Królewiec (1520). Albert uzyskał jednak czteroletni rozejm. W tym czasie przyjął luteranizm, szerzący się w Niemczech, zrzucił habit zakonny, ożenił się. Za jego przykładem poszli inni krzyżacy. Tak rozwiązał się Zakon, od 300 lat wróg Polski, zostawiając w jej dziejach najsmutniejszą po sobie pamięć. Zygmunt mógł skorzystać ze sposobności i zająć ziemie pruskie: rozejm kończył się. Stało się inaczej. Albert z ziem zakonnych utworzył dziedziczne księstwo świeckie, a chcąc uniknąć wojny z Polską, oddał je Polsce jako lenno. Zygmunt zezwolił: r. 1525 złożył mu Albert hołd na rynku w Krakowie, a król mianował go księciem w Prusach Wschodnich pod zwierzchnictwem Polski. 

Albert złożył przysięgę: »Ja, Albert, książę pruski, przysięgam, że zawsze będę wiernym królowi i panu mojemu, oraz następcom jego; że o dobro ich wiernie starać się będę, a pokój wieczny między mną a Królestwem polskiem zachowam«. 

Nie przypuszczał Zygmunt jak wielki błąd popełnił tym czynem Daremnie były wiekowe walki z Krzyżakami i zgniecenie ich potęgi. Na gruzach zakonu pozwoliła Polska utworzyć się nowemu państwu, które z hołdownika stanie się wkrótce najzaciętszym wrogiem swego dobroczyńcy.

Zażegnawszy niebezpieczeństwo ze strony Prus, (Moskwy i Turcyi. Polska używa pokoju, okupionego tak drogo. Krzewiły się nauki. Wielu znakomitych mężów uświetniło panowanie Zygmunta. Największą sławę zdobył Mikołaj Kopernik, który pierwszy odkrył bieg ziemi około słońca. Zasłynęli liczni poeci, jak Krzycki, Janicki; zwyczajem ówczesnym pisali po łacinie; lecz i polskie dzieła wydaje już drukarz Hieronim Wictor w Krakowie. Młodzież tłumnie kształciła się w zagranicznych uniwersytetach; z nabytą wiedzą wraca do kraju. Zaczyna się wiek złotej myśli polskiej. 

Miasta wzbogacają się pięknymi kościołami, okazałymi gmachami. Król wznosił zamki na obronę kraju. 

Litwie nadał Zygmunt Statut t. j. zbiór praw. Litwini przez wdzięczność uznali 10-letniego królewicza Zygmunta wielk. księciem litewskim; Polacy poszli ich wzorem i niebywałym w dziejach Polski przykładem koronowali królewicza za życia ojca r, 1530 ku wielkiej jego radości. 

Po wygaśnięciu ostatnich książąt mazowieckich Stanisława i Janusza, zmarłych w sile wieku (1530), przyłączono ich księstwo z Czerskiem i Warszawą, po 300-letniej odrębności do Polski. Dochód z niego król oddał Bonie Sforcyi, drugiej swej żonie. 

Piękna łecz przewrotna Włoszka coraz większy wpływ wywierała na starzającego się króla. Intrygami swemi zatruła ostatnie lata jego życia. Chciwa pieniędzy, sprzedawała tytuły, urzędy; wichrzyła na sejmach, burząc szlachtę na panów, a panów na szlachtę. W kraju powstawał zamęt. 

Szlachtę gniewało frymarczenie dobrami koronnemi, a chcąc położyć temu tamę, zażądała egzekucyi dóbr t. j. odebrania dóbr, rozdarowanych po roku 1504. Gdy król, ulegając Bonie, nie spełnił tych żądań, przyszło do otwartego rokoszu r. 1537 w Glinianach pod Lwowem. Zwołał tam Zygmunt pospolite ruszenie przeciwko Wołochom. Wprawdzie Jan Tarnowski r. 1537 zadał pod Obertynem klęskę hospodarowi Petrylle i wygnał go z Pokucia. Z dział wówczas zdobytych, ulano dzwon, Zygmuntem zwany, zawieszona w katedrze wawelskiej; jednak że Wołosi nie zaprzestali swych najazdów. 

W Glinianach zebrało się 150,000 szlachty; lecz zamiast ruszyć na Petryłłę, zaczęli wytaczać skargi na króla, panów, Bonę. Gdy nie było można uspokoić rozjątrzonych umysłów, król kazał wszystkim rozejść się do domów. Zjazd ten pogardliwie przezwano »wojną kokoszą«. Następstwa były bolesne: Polska straciła zwierzchnictwo nad Mołdawią i Wołoszczyzną, które stały się odtąd hołdownikami Turcyi. 

- Ponieważ Statut Łaskiego nie był wystarczający, opracowano inny z polecenia króla, ale na sejmie piotrkowskim, Kmita i Zborowscy, podburzeni przez Bone, a za nimi szlachta, nie dopuścili przyjęcia nowego zbioru praw. 

Sędziwy król, strapiony tern wszystkim, umarł 1 kwietnia 1548 r. Naród, chociaż w ostatnich latach sarkał na Zygmunta z powodu jego uległości dla Bony, opłakiwał długo i szczerze jego stratę. Pochowany został w kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze krakowskiej. 

Za jego panowania szlachta, idąc za przykładem Niemiec i Rusi, uchwaliła, że włościanie mają obowiązek pracowania co najmniej jeden dzień w tygodniu na gruncie pańskim. W ten sposób powstaje w Polsce nieznana dawniej pańszczyzna.