Władysław Jagiełło (1386-1434)

Wnuk Gedymina, syn Olgierda i Maryi, ks. Twerskiej, ur. roku 1348, po śmierci ojca (r. 1381) wielki książę litewski, r., 1486 przyjął chrzest i po ślubie z Jadwigą koronował się królem polskim 1-go marca 1386 r. 

Po zaprowadzeniu chrześcijaństwa na Litwie, powrócił do Polski, a rządy Litwy oddał bratu Skirgielle. Obrażony tern Witołd podburzył Krzyżaków. Zakon niechętnie patrzał na zbratanie się dwóch narodów; chrzest Litwy odbierał im powód do łupieskich najazdów, urządzanych pod pozorem nawracania; istnienie ich w tych stronach stawało się zbyteczne. 

Skwapliwie ujęli się za Witołdem, a mistrz Konrad Wallenrod poprowadził hufce Krzyżackie aż pod Wilno (1390); ale mimo strasznego zniszczenia Litwa, wsparta posiłkami Polski, stawiła opór najezdcom. Wallenrod, straciwszy wojsko, powrócił z niczem.

Witołd, pozyskany godnością wielkoksiążęcą, rzucił Krzyżakówi pogodził się z Jagiełłą. Odtąd waleczny Kiejstutowicz staje się wrogiem Zakonu. Litwę zamienia w jednolite państwo; zmusza licznych książąt do uległości, rozszerza granice. Lecz gdy chce złamać potęgę Tatarów, ponosi straszną klęskę nad Worstelą 1399. Jednakże Tatarzy wyrzekają się dalszych zaborów. 

R. 1399 umiera Jadwiga. Jagiełło, mniemając, że z jej śmiercią stracił prawo do Polski, chciał wrócić na Litwę. Nie puścili go panowie, a dla umocnienia go na tronie, dali mu Annę Cylijską, wnukę Kaźmierza, za żonę.

Tymczasem Krzyżacy, podburzani skrycie przez cesarza Zygmunta, nie przestawali bruździć w Polsce i na Litwie. Groziła z ich strony nowa strata: zagarnęli ziemię Dobrzyńską, którą prawem zastawu otrzymali od Władysława Opolskiego. Naród chciał upomnieć się o swe krzywdy; dopóki jednak żyła Jadwiga, powstrzymywała świętobliwa królowa przelew krwi chrześcijańskiej, przepowiadając Zakonowi klęskę po swym zgonie. 

Wybuchła nareszcie wojna. Dnia 15 lipca 1410 r. na polach Grunwaldu i Tannenbergu przyszło do krwawej bitwy. Pod naczelnem dowództwem króla stanęły do boju hufce polskie, litewskie, czeskie i ruskie. Rycerstwo polskie, któremu przodował słynny Zawisza, zwany Czarnym, prowadził Zgudram z Maszkowic, litewskie wiódł Witołd, czeskie Zyska, który się sławił w bojach husyckich. Bitwę poprzedziła straszna burza; trwała noc całą. Wojsko przygotowywało się spowiedzią do walki. Nad ranem przybyli posłowie mistrza krzyżackiego, który na urągowisko przysłał dwa miecze w darze: jeden dla Jagiełły, drugi dla Witołda. Wziął je Jagiełło ze słowami: Przydadzą się na karki wasze! Tylko zwyciężony oddaje miecz zwycięzcy. 

Z pieśnią Bogarodzica rzucili się nasi do boju – Bóg pomścił krzywdy Polskie. 

Krzyżacy ponieśli zupełną klęskę. Mistrz Ulrich Jungingen poległ w bitwie, padło 40,000 krzyżaków. Przepowiednia Jadwigi spełniła się: Jagiełło jako zwycięzca odprawił dziękczynne modły na pobojowisku. 

W czasie bitwy życie Jagiełły było w niebezpieczeństwie, ale cios krzyżacki odparł Zbigniew Oleśnicki, późniejszy ksiądz, biskup i kardynał. Świetne zwycięstwo pod Grunwaldem podkopało potęgę Zakonu i ocaliło Litwę i Polskę od zalewu germanizmu. Najazd cesarza Zygmunta na Małopolskę i powrót Witołda na Litwę przeszkodziły zupełnemu rozbiciu Krzyżaków. 

Pokojem w Toruniu r. 1411 oddali wprawdzie Żmudź i Ziemię Dobrzyńską, ale, zebrawszy posiłki, wznowili wojnę. Pobici za każdym razem, zatwierdzieli poprzednią umowę traktatem nad jeziorem Melnem r. 1422. 

Do odzyskanej Żmudzi Polska zaniosła światło wiary chrześcijańskiej; w Miednikach założone biskupstwo. 

Bitwa pod Grunwaldem wykazała korzyści unii dwóch narodów. Jagiełło i Witołd, pragnąc wzmocnić zadzierzgnięte węzły, zwołali panów polskich i bojarów litewskich na zjazd do Horoda 1413 r., potwierdzono tu wieczyste połączenie dwóch narodów i postanowione wspólnie wybierać nowego władcę. 

Po pogromie Krzyżaków wzrastała potęga Polski. Multany i Wołoszczyzna złożyły hołd Jagielle. Węgry i Czechy ofiarowały mu swe korony, lecz ich nie przyjął. 

Wywołało to zazdrość cesarza Zygmunta, który stał się najzaciętszym wrogiem Jagiełły, chociaż udawał przyjaciela. 

On to, chcąc zerwać unię, podmawiał Witolda, aby się ogłosił udzielnym księciem litewskim. Na zjeździe w Łucku pod pozorem naradzania się na walkę z Turkami, uzyskał przyzwolenie Jagiełły na koronacyę Witołda, a oparli się temu panowie polscy, a dumnemu Kiejstutowiczowi przypomnieli, że Litwa unii tylko zawdzięcza ocalenie Żmudzi. 

Witold pragnął jednak korony za wszelką cenę; cesarz obiecał mu pomoc: dzień koronacyi był naznaczony, jednak czujni Wielkopolanie nie przepuścili arcybiskupa magdeburskiego, który wiózł koronę. Zgryziony tern starzec wkrótce życie zakończył. 

Jagiełło mianował następcą Witolda brata swego Świdrygiełłę. Lecz i ten zamyślał utworzyć z Litwy oddzielne państwo; .ośmielił się nawet uwięzić przybyłego na Litwę Władysława; Jagiełło oburzony czynem brata, usunął go od rządów, a wielkim księciem mianował brata Witołda, Zygmunta, który zatwierdził unię i zrzekł się na ręce Polski Podola (1432). 

Szlachcie ruskiej nadano te same prawa co polskiej. Chociaż Jagiełło zajęty był sprawami Litwy nie zaniedbywał wszakże spraw królestwa. Stan kraju za niego widocznie się polepszał: oświata rozkrzewiała się; pomyślność mieszkańców wzrastała coraz bardziej. 

Władysław Jagiełło był waleczny, pobożny, chociaż zabobonny; hojny a z do zbytku. Lubił łowy, ale myśląc zawsze o cudzych potrzebach, przysłał ubitą zwierzynę, na żywność dla wojska W podeszłym już wieku, z czwartej żony, Zofii ks. holeźańskiej, doczekał się dwóch synów. 

Umarł blizko 90-letni starzec w Gródku 31 maja 1434 r. Przeziębił się, słuchając ulubionego śpiewu słowików. Przed zgonem posłał Zbigniewowi Oleśnickiemu w dowód wdzięczności »najdroższy swój klejnot, pierścień, którym zaślubił ukochanę Jadwigę. Jemu też powierzył z ufnością państwo i dzieci. Za panowania Jagiełły papież nadał arcybiskupowi gnieźnieńskiemu tytuł prymasa to j. pierwszego księcia Polski. Pozyskała też Polska ziemię Spiską w drodze zastawu od cesarza niemieckiego Zygmunta (1412).