Kazimierz II Sprawiedliwy (1177—1194)

Zasiadł na tronie krakowskim po wygnaniu Mieczysława Starego r. 1177. 

Kazimierz, najmłodszy syn Bolesława Krzywoustego i Salomei, hrabianki Bergu, urodził się d. 5 maja 1138 r. Sierota od kolebki, bez dziedzictwa pozostawiony przez ojca, był w dzieciństwie pod opieką starszych braci. 

Pokojem w Kryszkowie roku 1157 oddany w zakład cesarzowi Fryderykowi, bawił lat kilka w Niemczech. Wr. 1167 otrzymał po śmierci Henryka, poległego w walce z Prusakami, ziemię Sandomierską i Lubelską. 

Kazimierz odrzucił ofiarowaną sobie za panowania Bolesława Kędzierzawego koronę; przyjął ją wr. 1177, gdy Krakowianie, zniechęceni rządami Mieczysława Starego, oddali mu powtórnie władzę, grożąc w razie nieprzyjęcia powołaniem Piastów szląskich. 

Kazimierz, objąwszy ster rządu, utrwalił porządek, ukrócił nadużycia i zjednał sobie wkrótce miłość ludu. Wr. 1180 zwołał do Łęczycy zjazd książąt, biskupów i znakomitszych panów. Zgromadzenie to było początkiem rady monarszej, senatem później zwanej. 

Na zjeździe obwarowano prawami własność kmiecą i duchowną, zniesiono uciążliwe dla narodu podatki; zagrożono klątwą tym, co uciskają biedny lud, lub którzyby przekroczyli zarządzenia łęczyckie. Papież Aleksander III zatwierdził uchwały zjazdu i na prośbę Kazimierza przyznał mu wyłączne prawo do tronu krakowskiego. 

Ukończywszy wewnętrzne sprawy, załatwił Kazimierz spór między książętami szląskimi; rozporządził Pomorzem, oddając je w lenno Samborowi i Bogusławowi.

Ujął się za wygnanym kniaziem wołyńskim, zdobył ziemię Brzeską i oddał wydziedziczonemu, a gdy ten umarł, przekazał ją bratu zmarłego, Romanowi, odebrawszy od niego przysięgę wierności (1182). Potem udał się na Ruś, wypędził Włodzimierza, rabującego pogranicza Polski i oddał Halicz Romanowi brzeskiemu. 

Wezwani przez Włodzimierza Węgrzy pod pozorem pomocy zagarnęli kraj dla swego królewicza; ale Włodzimierz, wydostawszy się z więzienia węgierskiego, uzyskał przebaczenie Kazimierza, który wyrugował Węgrów z Halicza i oddał Włodzimierzowi, uznającemu zwierzchnictwo Polski. 

Z nieobecności Kazimierza skorzystał Mieczysław Stary i zajął Kraków (1190), ale za powrotem zwycięskich hufców brata, ustąpił do Wielkopolski i odtąd aż do śmierci Kazimierza nie występował z swemi prawami do tronu krakowskiego. 

Kazimierz po śmierci bezpotomnej Leszka, syna Bolesława Kędzierzawego, pozyskał Mazowsze i Kujawy. Powściągnął najazdy Prusakowi Jadźwingów i zmusił ich do hołdu i daniny. Wr. 1193 odnowił przymierze z Belą, królem węgierskim, mocą którego uznano Tatry za stałą i wieczną granicę Polski od strony Węgier. 

Umarł Kazimierz nagle w Krakowie d. 5 maja 1194 r. Pochowany tamże w kościele katedralnym. Rozumne jego rządy wróciły Polsce spokój i jedność. Przedwczesna śmierć zniweczyła jego pracę i pogrążyła znowu kraj w nieszczęsne walki domowe. Opłakiwał go naród i nadał piękny i chlubny przydomek Sprawiedliwego.