Kazimierz Wielki (1333-1370)

Jedyny syn Władysława Łokietka i Jadwigi, córki Bolesława ks. Kaliskiego, urodzony w Kowalu 30. kwietnia 1310, koronowany w Krakowie 25. kwietnia 1333, nie poszedł śladami ojca. 

Kraj przejął wyczerpany ciągłą wojną, zagrożony walką z Janem Luksemburgskim i książętami szląskimi, którzy nie wyrzekli się swych praw do korony; rozejm z Krzyżakami kończył się również. 

Kazimierz nie chwycił jednak za oręż. Zapragnął utrzymać pokój, choćby okupiony ofiarami, a kraj podnieść i wzmocnić wewnętrznie, przed wystąpieniem do walki z wrogami. Szedł za radą doświadczonego Jaśka z Melsztyna, kasztelana krakowskiego, który popierał młodego króla. 

Umową w Wyszehradzie 1335 r. ustąpił Janowi, królowi czeskiemu, zwierzchnictwo nad Szląskiem, a uzyskał od niego zrzeczenie się korony polskiej i lenności Mazowsza. 

Spór z Krzyżakami o Pomorze, Dobrzyń i Kujawy miał rozstrzygnąć ponowny sąd, wyznaczony przez Papieża. Ale Krzyżacy nie uznali wyroku, przyznającego te ziemie Polsce. Ostatecznie r. 1343 odzyskał Kazimierz, układem w Kaliszu, Kujawy i ziemię Dobrzyńską, a odstąpił Pomorze z Gdańskiem, które Krzyżacy nazwali Prusami. 

Dotkliwe to były straty dla Polski. Wynagrodził je w części przyłączeniem Rusi Czerwonej, Umarł tu bezdzietnie ks. ruski Bolesław, syn Trojdena, prawnuka Konrada Mazowieckiego, a gdy Litwa, Węgrzy i Tatarzy rozszarpać Ruś chcieli, Kazimierz, jako głowa Piastów, wystąpił z swemi prawami i zajął kraj 1340.

Tatarów, sprowadzonych przez dwóch ruskich panów, sobie niechętnych zwyciężył pod Lublinem. Węgrom zapłacił ustępstwo. 

Zajęcie Rusi wywołało wojnę zw. ks. Litewskim Olgierdem, synem Gedymina, chcącym zagarnąć cały Wołyń; (żona Bolesława była Gedyminówna). Zakończył walkę układ r. 1366, mocą którego Litwa otrzymała Podlasie nadbużańskie, a w zamian przyznała Polsce Kalisz i część Wołynia z Chełmem, Łuckiem i Włodzimierzem. 

Kazimierz przysłał Rusinów, zapewniając opiekę ich religii obrządku greckiego. Za jego staraniem biskupstwo kaliskie wyniesione zostało do godności arcybiskupstwa; również Ormianie utworzyli sobie biskupstwo we Lwowie. 

Zapewniwszy pokój, zajął się Kazimierz podniesieniem wewnętrznem kraju. Dotychczas w Polsce nie było spisanych praw; rządzono się prawem zwyczajowem, które było w każdej dzielnicy inne, co wywoływało wieczny zamęt. 

Na zjeździe w Wiślicy r. 1347 zebrano w jednę księgę prawa, obowiązujące Wielko- i Małopolskę i ogłoszono pod nazwą Statutu Wiślickiego. Kazimierz zdobył zaszczytny przydomek Prawodawcy. Miastom, będącym na prawie niemieckiem t. zw. magdeburskiem zakazał odwoływać się do sądóww Niemczech i ustanowił najwyższy trybunał dla prawa magdeburskiego w Krakowie. 

By ulżyć doli ludu wiejskiego, nadał wsiom w dobrach swych prawo magdeburskie, według którego każda wieś posiadała samorząd. Trzebił lasy, osuszał bagna, zakładał nowe osady; wzorem króla poszli panowie. Podniosło się rolnictwo i dobrobyt ludu, który swemu obrońcy nadał piękne miano, »króla chłopków. 

Dbał Kazimierz o handel; nadawał miastom prawo składu; bił gościńce, skierował na Polskę wielkie drogi handlowe. Liczni cudzoziemcy podnosili przemysł krajowy. 

Ustanowił mądry król, »Salomon Polski«, jednostajną monetę; urządził kopalnie srebra w Olkuszu, żupy solne w Bochni i Wieliczce. 

Kraj obwarował licznemi zamkami. Zamek krakowski odbudował z kamienia, wznosił wspaniałe kościoły, szpitale; mówiono, że zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną. 

Chcąc podnieść oświatę, założył r. 1364 najwyższą szkołę t. j. akademię w Krakowie. Ściągał uczonych cudzoziemców.

O wielkim szacunku, jakim Kazimierz, się cieszył wśród monarchów europejskich, świadczy zaproszenie, jakie mu przesłał papież Urban V, by był rozjemcą między Ludwikiem węgierskim i cesarzem niemieckim Karolem IV. 

Zwaśnieni monarchowie przybyli do Krakowa, az nim Waldemar, król duński, Piotr król cypryjski i wielu książąt Zamiast wojny, za pośrednictwem Kazimierza nastąpiła zgoda, utwierdzona małżeństwem wnuki Kazimierza Elżbiety ks. pomorskiej, z cesarzem Karolem IV. 

Z niezwykłą wspaniałością podejmował »król chłopków« gości weselnych. Przez 20 dni trwały huczne biesiady i igrzyska. Jeszcze większy podziw wzbudziła wspaniała uczta, którą Wierzynek, mieszczanin krakowski, podskarbi królewski, wyprawił w swym domu królom i książętom. Wszystkich obdarzył kosztownymi darami, swemu królowi ofiarował wieniec, spleciony z kłosów i gałązek oliwnych. – 

Kazimierz, nie mając męskiego potomka, mianował następcą Ludwika, syna siostry Elżbiety i Karola, króla węgierskiego. Pominął Piastów mazowieckich i szląskich, myśląc, że związek z potężnym sąsiadem ułatwi Polsce odzyskanie utraconych ziem. 

Ugodę, zawartą w Wyszehradzie r. 1339, zatwierdzili panowie polscy r. 1355 w Budzie, zastrzegając, że następstwo ogranicza się tylko do męskich potomków Ludwika. 

Kazimierz r. 1365 powiększył państwo księstwem Inowrocławskim, nabył je od Władysława Białego, który po stracie żony z żalu wstąpił do zakonu Benedyktynów we Francyi. 

Umarł Kazimierz w Krakowie 5 listopada r. 1370. Nie krwawemi zwycięstwami, ale mądrym i sprawiedliwym rządem zasłużył na przydomek Wielkiego. W ciągu cztedziesto-letniego blisko panowania wielkiego króla i pracodawcy Polska nabrała sił do dalszego rozwoju.