Władysław Łokietek (1306-1333)

Młodszy syn Kazimierza, księcia kujawskiego i Salomei, ks pomorskiej, ur. r. 1260, otrzymał tron po śmierci brata Leszka Czarnego 1288. 

Zdradzony przez mieszczan krakowskich, musiał ustąpić Henrykowi Probusowi, lecz po jego śmierci r. 1290 dobija znowu swych praw. Pokonany przez Wacława, którego wezwała wdowa po Leszku, Gryfina, wyzuty z ziemi dziedzicznej, tropiony jak zwierz dziki przez Czechów, nieszczęśliwy książę ukrywał się w jaskiniach i lasach. Wreszcie jako pielgrzym o żebranym Chlebie idzie do Rzymu. 

Chwila była szczęśliwie wybraną. Wacław po wygaśnięciu rodu Arpadów chciał zagarnąć dla syna Węgry, które papież Bonifacy VIII przeznaczył Karolowi - Robertowi andegaweńskiemu. 

Gdy przybył Łokietek z swą skargą, papież ujął się za pokrzywdzonym i odsądził Wacława, jako przywłaszczyciela, od tronu węgierskiego i polskiego. 

Skorzystał Łokietek z chwili, gdy Czesi zajęci byli wojną z Węgrami, wkroczył r. 1304 z otrzymaną pomocą węgierską do ziemi krakowskiej i wkrótce zdobył kilka warownych zamków, jak Pełczyska, Wiślicę. Lud i rycerstwo skupiało się koło niego, sprzykrzywszy sobie obce rządy. 

Wieść o śmierci Wacława otworzyła mu bramy Krakowa. Nawet Pomorze, wygnawszy Czechów, uznało go swym panem. Mazowsze tylko nie chciało hołdować Łokietkowi, - również Wielkopolska nieprzyjęta go, lecz poddała się Henrykowi, ks. Głogowskiemu.

Syn Wacława, Wacław V nie przestawał rościć sobie prawa do tronu polskiego, ale nagła jego śmierć w Ołomuńcu (1306) uwolniła Łokietka od wroga. 

Gdy Władysław zajęty był walką Władysławem Głogowskim, poddniósł rokosz na Pomorzu możny ród Święców, a wezwawszy Brandenburczyków na pomoc, poddał im Gdańsk. Łokietek nie mógł spieszyć na odsiecz; wezwał więc pomocy krzyżaków, obiecując im zwrócić koszta wojenne. 

Krzyżacy wyparli Brandenburczyków, ale z zajętego kraju ustąpić nie myśleli; a gdy oparła się temu ludność Pomorza, wymordowali bezbronnych mieszczan Gdańska, zdobyli podstępem Tczew, a mieszkańców wygnali z ziemi ojczystej; zajęli broniący się dzielnie, Świec, gdzie schroniły się resztki załogi polskiej. 

Żelazna ręka krzyżacka zaciążyła nad Pomorzem, zdobytem w ten sposób. Mistrzowi swemu wznieśli tu nową stolicę w Malborgu. 

Łokietek nie mógł wystąpić do walki, gdyż zajęty był sprawami Wielkopolski, która po śmierci Władysława Głogowczyka odsądziła od następstwa synów jego (1309) i uznała Władysława. Zniemczeni książęta szląscy, zazdroszcząc Łokietkowi, oderwali się od Polski i poddali Czechom. 

Tymczasem w Krakowie przygotowywano zdradę. Zniemczona ludność krakowska z niechęcią znosiła polskie rządy Łokietka i chciała przywrócić niemieckie panowanie. 

Na czele spisku stanął wójt Albert (Niemiec) i biskup krakowski Jan Muskata, zniemczony Szlązak. Przybył na ich wezwanie Bolesław, książę opolski i zajął Kraków, ale Łokietek zmusił Bolka do ustąpienia z kraju; rokosz stłumił, sprzysiężonych srogo ukarał. 

W sprawie Pomorza zwrócił się o rozsądzenie do Papieża Jana XXII, któremu Krzyżacy, jako zakonnicy podlegali. Prosił także o pozwolenie na koronacyę i odsądzenie uroszczeń Jana Luksemburskiego, który nie przestawał tytułować się królem polskim. 

Po otrzymaniu pozwolenia odbyła się koronacya Łokietka i żony jego Jadwigi 20. stycznia 1319 r. w katedrze krakowskiej. Tułacz niegdyś bezdomny włożył koronę Chrobrego na głowę. - 

Wyrok papieski skazał Krzyżaków na oddanie Pomorza; nie poddali mu się jednak, a gdy nawet klątwa papieża nie pomogła, postanowił Łokietek mieczem odzyskać wydartą ziemię. Krzyżaków wspierali Czesi i Szlązacy; Łokietek pozyskał Węgrów, wydając córkę swą Elżbietę za Karola-Roberta (1320); sprzymierzył się również z książętami zachodniego Pomorza i z potężnym Gedyminem, w. ks. litewskim, a syna swego Kazimierza ożenił z córką jego Aldoną, która na chrzcie otrzymała imię Anny. Jako wiano przywiozła młoda królowa 20 tysięcy jeńców polskich z Litwy. 

Wojna rozpoczęta r. 1326, ciągnęła się lat kilka. Prowadzona z rożnem szczęściem, niszczyła kraje walczących, zwłaszcza pogranicza. Najwięcej ucierpiało Mazowsze, które przymierzeni z Krzyżakami Czesi, zmuszają do uznania swego zwierzchnictwa. Krzyżacy zagarnęli Dobrzyń i Kujawy. 

Aby módz rozporządzać w walce z Zakonem większemi siłami, zwołał Łokietek r. 1331 na zjazd do Chęcin biskupów, wojewodów, rycerstwo i sam przewodniczył w obradach. Prócz innych ustaw uchwalono podatek na wojnę; a był potrzebny, bo w tym samym roku wpadli Krzyżacy do Wielkopolski. Sprowadził ich Wincenty z Szamotuł, wojewoda i starosta poznański, z zemsty, że król złożył go z urzędu i oddał Wielkopolskę synowi Kazimierzowi, by zaprawiał się do rządów państwa. Przyszło do bitwy pod Płowcami, podczas niej Wincenty, chcąc zmyć haniebne piętno zdrady i pozyskawszy obietnicę przebaczenia, przeszedł na stronę bratnią. 

Krzyżacy ponieśli straszną klęskę: sława zwycięzcy okryła 70 letniego Łokietka. Lecz już w następnym roku Zakon ponowił swe najazdy; za sprawą papieża rozejm przerwał walkę. 

Ciągłe trudy wojenne podkopały zdrowie bohaterskiego starca. Dnia 2 marca 1333 r. umarł Łokietek, mały zwrostem, ale wielki duchem i miłością ojczyzny. Nie odzyskał wprawdzie Pomorza, Kujaw, Dobrzynia, ale jemu zawdzięcza Polska zjednoczenie rozdartych dzielnic i swe odrodzenie.