Kazimierz Odnowiciel (1040—1058)

Po śmierci Mieczysława żona jego Ryksa objęła rządy w imieniu 18-letniego syna Kazimierza, urodzonego 21 lipca r. 1016. Lecz gdy chciała przykrócić wzrastającą swawolę, wygnano ją z kraju. Wyjechała do Niemiec, zabierając koronę Chrobrego. 

Wkrótce też Kazimierz pospieszył za matką, uchodząc przed rozszalałą w kraju burzą. Polska przedstawiała straszny obraz: lud palił kościoły, rabował ich skarby, mordował księży i chrześcijan; służba powstawała przeciw panom, grabiła ich majątek; potomkowie dawnych rodów dobijali się udzielności, zwalczając się wzajemnie. 

Z zamieszania skorzystali nieprzyjaciele i zwalili się na Polskę. Najsroższym był napad Czechów: pod wodzą łupieskiego Brzetysława splądrowali Kraków, Wrocław i Gniezno, zabierając nagromadzone skarby i relikwie, pędząc lud polski na pustkowia czeskie. Jarosław, książę ruski, wznowił swe najazdy. 

Polska zamieniała się w pustynię; kościoły, jak piszą kronikarze, stały otworem na legowisko dzikich zwierząt. Tylko lesiste Mazowsze za Wisłą zaludniło się zbiegami. Masław, niegdyś koniuszy Mieszka II, utrzymywał tu ład, bronił od wroga i rządził, jak pan udzielny. 

Brzetysław czeski zamyślał o zagarnięciu Polski, lecz cesarz niemiecki obawiał się zjednoczenia Czech i Polski. Udzielił Kazimierzowi pomocy, gdy zapragnął powrócić do kraju (1034 r.). Podanie mówi, że naród cały witał go okrzykami: »A witajże, witaj, miły gospodynie!« W rzeczywistości jeden tylko gród pograniczny otworzył mu dobrowolnie bramy; stąd z orężem w ręku musiał torować sobie drogę i wywalczać spuściznę ojcową. Oczyścił jednak kraj z wrogów, zmusił do posłuszeństwa lud i potomków dawnych książąt plemiennych. 

Pozostawał jeszcze Masław; dumny władca Mazowsza nie chciał uznać pana nad sobą i wzywał na pomoc Pomorzan i Prusaków. Kazimierz pokonał i tego wroga, uzyskawszy posiłki od Jarosława, księcia kijowskiego, którego córkę, Maryę Dobrogniewę pojął za żonę. 

Odzyskawszy kraj, zajął się Kazimierz odbudowaniem zburzonej organizacyi piastowskiej, Utwierdzał chrześcijaństwo, uposażał biskupstwa, budował klasztory i szkoły. Zwolna wrócił ład w kraju i poszanowanie prawa. Wsparty posiłkami cesarza Henryka III, odzyskał pomorze i Szląsk pod warunkiem opłacania z tej ziemi rocznej daniny Czechom. W zamian odpłacił się cesarzowi pomocą przeciwko Węgrom. Stolicę przeniósł do Krakowa. Umarł dnia 28 listopada 1048 r., pochowany w katedrze poznańskiej. 

Podniesieniem Polski z upadku, przywróceniem jej dawnej powagi, zasłużył na chlubny przydomek Odnowiciela.