August III (1734-1763)

Syn Augusta Ii-go i Krystyny, margrabianki brandenburskiej z Beireuth, urodził się 7 października 1696 r. Żona jego Marya Józefina, córka Józefa I, cesarza niemieckiego. 

Obrany królem wbrew woli narodu przez mało znaczące stronnictwo, z pomocą Rosyi utrzymał się na tronie. Koronowany był w Kraków. 17 stycznia 1734 r. 

Gdy Leszczyński po traktacie wiedeńskim zrzekł się korony, zrozumiała konfederacya Dzikowska, że dalszy opór byłby bezcelowy. Na sejmie zw. pojednawczym r. 1736 reszta zwolenników Leszczyńskiego uznała Augusta III kiblem polskim. 

August, niedołężny zupełnie umysłowo, był jako król nicością. Życie mu schodziło na paleniu fajki, piciu piwa, strzelaniu z okien do psów, które mu spędzano na dziedziniec zamkowy. W przeciwieństwie do ojca był wzorowym ojcem i mężem, ale sprawy państwowe zupełnie go nie obchodziły. O lenistwie jego umysłowem świadczy już to, że chociaż dobijał się tak o koronę polską, nie nauczył się jednego słówka po polsku. Przez pierwsze 23 lata swego panowania zjeżdżał do Polski tylko na sejmy, odkąd mu wytłomaczono, że ich w Dreźnie odbywać nie można. 

Dopiero gdy król pruski podczas siedmioletniej wojny wypłoszył go z ulubionej Saksonii, przybył do Polski na czas wojny. Sprawy państwa zdał na ulubieńca Brühla. Wszechwładny minister pełzał przed Augustem, schlebiał mu, oszukiwał, dostarczał pieniądze na zbytki, choćby w skarbie były pustki. 

Żeby mieć prawo nabywania dóbr i aby król mógł go obsypywać starostwami, wyrobił sobie za pieniądze fałszywy rodowód od Ocieskich i stał się szlachcicem polskim. W Warszawie wybudował sobie pałac »Brylowski«. Polityka jego polegała na matactwach w które sam wpadał. 

Pod takiemi rządami musiała Polska chylić się do upadku. August, zawdzięczając Rosyi koronę, spełniał we wszystkiem jej wolę; oddał więc Birenowi Kurlandyę, potem znów, gdy Rosya z upadkiem Birena zajęła Kurlandyę, król nie oparł się temu. Dopiero otrzymawszy pozwolenie Rosyi, osadził tam syna królewicza Karola. Po wstąpieniu na tron Katarzyny musiał Karol jednakże ustąpić Birenowi, który powrócił z wygnania. 

Polska w swej bezsilności była wystawioną na ciągłe upokorzenia i pokrzywdzenia ze strony sąsiadów, nie lękających się odwetu. Podczas wojny Rosyi z Turcyą Tatarzy (1739) pod pozorem uganiania się za oddziałami rosyjskimi, wpadli na Ukrainę, uprowadzając ludzi i łupy. W czasie siedmioletniej wojny, pomimo że Polska była neutralną, wojska rosyjskie i pruskie gospodarowały, jak w kraju własnym. 

Król pruski, Fryderyk II (Wielki) brał samowolnie tysiące ludu Wielkopolskiego »z wozami, końmi i dobytkiem« na zaludnienie swej Brandenburgii, lub rekrutował z nich wojsko; chcąc utworzyć oddział z olbrzymów, szukał ich w Polsce i porywał bezkarnie. Pragnąc pokryć niedobory swego skarbu, bił monetę fałszywą. 

Musiano ją ostatecznie wycofać z obiegu, co nabawiło obywateli polskich wielkich strat i zubożyło kraj i tak już wyniszczony. Naliczono za 200 milionów tej monety w Polsce!! Polska niby »karczma zajezdna« stała dla wszystkich otworem; król znosił to potulnie, a naród wciąż, jakby w obłędzie powtarzał: »Polska nierządem się ostoi. 

Zepsucie obyczajów w ciągu panowania Augusta owładnęło kraj cały. Wygasły dawne cnoty, na których stała Polska. Znikł duch ofiary, każdy uchylał się od ciężarów publicznych, odmawiał uchwalenia podatków. Polska traciła do reszty powagę i dawne swe znaczenie między państwami europejskiemi.

Wśród ogólnego odrętwienia budzą się wreszcie jednostki, które chciałyby zło usunąć. Największa ich ilość porwała, się do pracy pod wpływem Leszczyńskiego; dworu w Nancy nie pominął żaden Polak, jadący za granicę; a król Stanisław najchętniej rozmawiał o Ojczyźnie io naprawie, jakiej wymaga. Projektów było dosyć, ale nie było zgody, w jaki sposób przedsięwziąć naprawę i tu nastąpił znowu rozłam kraju na dwa stronnictwa. Zgrupowały się one koło dwóch możnych rodów, Potockich i Czartoryskich. 

Domy te oddawna rywalizowały w Polsce o wpływ i stosunki. Stronnictwo Czartoryskich, zwane Familią, widziało ocalenie ojczyzny w monarchii dziedzicznej, wzmocnieniu władzy królewskiej i zniesieniu liberum veto. Stronnictwem kierowali: książę Michał (głowa ministeryalna), książę Angust, wojewoda ruski (Krezus rodziny) i Stanisław Poniatowski, ożeniony z ich siostrą Konstancyą, wsławiony podczas wojen szwedzkich. 

Potoccy, zwani stronnictwem patryotycznem albo hetmańskiem, dążyli przedewszystkiem do zrzucenia opieki Rosyi; reformy przyjmowali, o ile nie przekształcały dotychczasowych urządzeń, więc elekcyi, liberum veto etc. 

Po śmierci hetmana Józefa i prymasa Teodora stanął na czele stronnictwa hetman Jan Klemens Branicki i Franciszek Salezy, wojewoda Kijowski. 

Obydwa stronnictwa nie wierzyły w możność utworzenia z narodu sił dostatecznych na obronę niepodległości i zamiast pomnożyć potęgę ojczyzny milionem obywateli z masy uciskanego ludu, – szukali pomocy u zagranicznych dworów. Stronnictwo hetmańskie lgnęło do Francyi i Prus i chciało jak najprędzej porwać naród do walki z Rosyą. 

Wśród zaciętej walki dwóch rodów upływało panowanie Augusta III, upadały najlepsze zamiary. 

Nie skorzystali z toczących się współcześnie walk między Rosyą, Austryą i Prusami; nie wyzyskano odpowiednej chwili na wzmocnienie Polski. Ciemny ogół nie odczuwał potrzeby reformy. 

Nieśmiertelne na tem polu zasługi oddał ks. Stanisław Konarski ze zgromadzenia Pijarów. Z własnej inicyatywy podjął reformę wychowania i przygotowywał narodowi nowe pokolenie, przeniknięte już innym duchem. We wzorowych szkołach pijarskich dawano młodzieży prawdziwą wiedzę; wpajano w nią miłość ojczyzny i języka ojczystego; wykorzeniano błędy, kształcono przyszłych obywateli kraju, gotowych oddać mu swe życie na usługi. 

Bracia Załuscy przysłużyli się również krajowi: zebrali wielką bibliotekę, ofiarowali ją narodowi, by szerzyłaoświatę. Podczas rozbiorów wywieźli ją Rosyanie do Petersburga.

Wkroczyły wojska rosyjskie do kraju. Stronnictwa hetmańskie i saskie gotowały się do zbrojnego oporu. Zanosiło się na nową wojnę domową. Śmierć Augusta w Dreźnie 4 października 1663 r. zażegnała chwilowo burzę. 

Rosya cofnęła swe wojska. – August został pochowany w kościele katolickim w Dreźnie. 

Podczas bezkrólewia stronnictwo hetmańskie łącznie z saskiem wysunęło kandydaturę syna Augusta III. Do nich przystąpiły najpotężniejsze rody w kraja, jak Potockich, Krasińskich, Sołtyków, Radziwiłłów, Rzewuskich i Branickich (herbu Gryf). 

Czartoryscy stanęli na Rozdrożu; nie wątpili, że licząc na własne siły, musieliby uledz i wyrzec się reformy, w której widzieli zbawienie ojczyzny; ostatecznie postanowili wezwać pomocy Rosyi. Nie wiedzieli, że tym sposobem przyspieszą zgubę kraju. 

Rosya zapewniła im poparcie pod warunkiem, że obiorą Stanisława Augusta Poniatowskiego, który podczas pobytu swego w Petersburgu pozyskał względy carowej Katarzyny. Czartoryscy zgodzili się na kandydaturę siostrzeńca, w nadziei, że będą nim mogli dowolnie kierować. 

Na ich wezwanie przybyły hufce rosyjskie na sejm konwokacyjny i stanęły pod bronią. Czartoryscy pod opieką obcych bagnetów zawiązali konfederacyę. Przeciwnicy nie mieli odwagi rozpoczynać walki i uszli z Warszawy: hetmani Jan Klemens Branicki i Wacław Rzewuski z wojskiem koronnem do Małopolski, Radziwiłł z swem nadwornem na Litwę. Wojska rosyjskie szły w ślad za nimi. Rzewuski, nie chcąc występować zaczepnie, schronił się do Węgier. Radziwił stoczył pomyślną potyczkę pod Słonimem, ale nie otrzymując posiłków przeszedł granicę turecką. 

Czartoryscy, wywdzięczając się Rosyi za pomoc, przyznali jej i Prusom odmawiane dotychczas przez Rzeczpospolitą tytuły cesarstwa Wszech Rusi i królestwa Prus. Następnie przeprowadzili projektowane reformy: określono porządek obrad sejmowych, ograniczono liberum veto, utworzono komisyę skarbową i wojskową, zreformowano sądownictwo, miastom wrócono samorząd. 

Wyznaczona przez »Familię« elekcya była tylko pustą formalnością. Wojsko rosyjskie opasało kołem pole wyborcze. Nieliczny tłum szlachty (5000) obrał bez oporu Stanisława Augusta Poniatowskiego.