Aleksander (1501–1506)

Młodszy brat Olbrachta, ur. 5 października 1461 r., objął roku 1492 zarząd Litwy. Pomimo małżeństwa z Heleną, córką Iwana, nie uniknął wojny z Moskwą. 

Pod grozą klęsk, poniesionych w tej wojnie, szukali Litwini ściślejszego Związku z Polską. 

Za ich namową panowie polscy po śmierci Olbrachta na zjeździe w Piotrkowie (1501 r., 19 sierpnia) pominęli Zygmunta i obrali Aleksandra królem. Wówczas postanowiono także, że król polski będzie zarazem w. księciem litewskim. Koronacya Aleksandra odbyła się w Krakowie 12 grudnia 1501 r. Żona jego Helena, ponieważ była wyznania greckiego, nie była koronowaną. 

Moźnowładcy, dążąc do odzyskania utraconego wpływu w kraju, wymogli na Aleksandrze na zjeździe w Mielniku zatwierdzenie przywileju, mocą którego rządy przechodziły w ich ręce; król stawał się tylko przewodniczącym w senacie. Aleksander mianował brata swego kardynała Fryderyka swym zastępcą, a sam wrócił na Litwę, by prowadzić wznowioną wojnę z Moskwą. Tymczasem w Polsce szlachta, oburzona odebraniem jej przywilejów, stanęła wrogo przeciw możnowładcom i mimo najazdów nieprzyjaciół nie stawiła się na pospolite ruszenie. 

Stefan Wołowski zajął Pokucie; hordy tatarskie, podburzone przez niego, posunęły swe zagony aż pod Sandomierz. W kraju szerzyły się rozboje i łotrostwa. Aleksander, ukończywszy wojnę z Iwanem rozejmem r. 1503, wrócił do Polski, tak niedołężnie rządzonej przez senat. Szlachta powitała go z radością. 

Na zjeździe w Radomiu (r. 1505) zniósł Aleksander przywilej mielnicki, ograniczający władzę króla i nadał krajowi nową zupełnie formę rządu. W niej, opierając się na szlachcie, oddanej królowi, zatwierdził przywileje, nadane przez Olbrachta i uzupełnił je ustawą, źe odtąd król »nic nowego« (nihil nowi) nie przedsięweźmie bez zgody senatu i izby poselskiej. Gdy w innych państwach w tym czasie zaprowadzano rządy absolutne. Polska zamieniła się w państwo parlamentarne, rządzone przez króla, senat i izbę poselską. 

W czasie pobytu króla w Polsce powstały zamieszki na Litwie. Aleksander, słuchając rad kniazia ruskiego Michała Glińskiego, starał się pozyskać litewskich Rusinów, obdarzając szczególną opieką ich religię, obrządku greckiego. Wzbudziło to zazdrość Litwinów, którzy obawiali się, by żywioł ruski nie zapanował na Litwie. W tym celu dążyli do obalenia potężnego kniazia Glińskiego. Na czele niezadowolonych stanął Zabrzeziński. 

Ale król ujął się za Glińskim, a Zabrzezińskiego ukarał odebraniem województwa. Gdy biskup Tabor na zjeździe w Radomiu czynił mu z tego powodu ostre wyrzuty, Aleksander został ruszony paraliżem. 

Wtem nadchodzi wieść o napadzie Tatarów na Litwę; zburzyli Mińsk, Połock, Witebsk, zagrażać zaczęli Wilnu. Król zwołał pospolite ruszenie; złożony chorobą, oddał dowództwo kniaziowi Glińskiemu. 

Tatarzy zostawili pod Kłeckiem kosz (oddział) w liczbie 10,000 ludzi, reszta rozsypała się po kraju; ze zdobytemi łupami i porwanymi jeńcami wracali do kosza na wypoczynek, gdy nowe zagony ruszały na podbój. Gliński 7 sierpnia 1506 r. napadł kosz, zniósł go, następnie po kolei gromił wracające oddziały: wyginęły prawie doszczętnie; 40,000 jeńców odzyskało wolność. 

Gdy wiadomość o zwycięstwie doszła do Wilna, Aleksander już dogorywał, mowę stracił, tylko łzy radości spłynęły po jego twarzy. Umarł 19 sierpnia 1506. Pochowany w kościele katedralnym w Wilnie. 

Monarcha ten był małomówny, lubił bardzo muzykę, opiekował się naukami. Jak wszyscy Jagiellonowie, hojnym był aż do rozrzutności. Mówiono o nim, że w samą porę umarł, bo przy dłuższych rządach byłby Polskę i Litwę rozdarował. 

Panowanie jego upamiętniło zebranie różnych dawniejszych ustaw i statutów w jedną księgę praw przez Jana Łaskiego i ogłoszenie ich drukiem w Krakowie r. 1506.