Jan Olbracht (1492-1501)

Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka Litwa okrzyknęła Aleksandra wielkiego księciem litewskim. Część panów polskich, by nie dopuścić zerwania unii, stanęła przy nim, pomijając walecznego i wykształconego Jana Olbrachta, któremu prawem starszeństwa należała się korona. W ogólnem zamieszaniu Janusz, ks. mazowiecki wystąpił z swemi prawami do tronu i zyskiwał stronników. 

Ale Olbracht, wsparty siłą zbrojną, nadesłaną mu przez matkę i brata Fryderyka, biskupa krakowskiego, zmusił obradujących na sejmie w Piotrkowie (z. 1492), do przyznania mu władzy. Rządy Litwy zostawił bratu. 

Skorzystał z osłabienia unii car moskiewski, Iwan III Wasylewicz, który wyzwoliwszy się z pod zwierzchnictwa tatarskiego, rozszerzał granicę swego państwa; podbił już Psków, rzeczpospolitą nowogrodzką (1471), a teraz rozpoczął walkę z Aleksandrem. 

Poraziwszy wojsko litewskie, zagarniał liczne zamki; uderzył także na Smoleńsk, ale Jerzy Pae i Mikołaj Sołłohub dzielnie go bronili. 

Tymczasem Olbracht szedł wskazaną przez ojca drogą. Polska miała już pokój od zachodu, pozostawały inne granice, z których najważniejszą była turecka. Potęga Osmana groziła coraz bardziej Polsce i światu. 

Marzył młody królo jej zgnieceniu, o pomszczeniu śmierci Warneńczyka; lecz wprzód trzeba było zabezpieczyć państwo. W tym celu postanowił uczynić z Wołoszczyzny przedmurze Polski, wypędzić z niej chwiejnego i niepewnego hospodara Stefana, a osadzić brata młodszego Zygmunta, któryby popierał jego politykę.

Olbracht wciągnął do swych planów braci: Władysława, króla czeskiego i węgierskiego i Aleksandra, w. ks. litew.; zapewnił sobie ich pomoc. – Szlachtę pozyskał na sejmach w Piotrkowie (r. 1496) rozszerzeniem jej przywilejów kosztem mieszczan, którym zakazano kupować ziemię. Smutnem tern prawem okupił uchwalenie podatków – Z Moskwą zawarto pokój, a dla utrzymania przyjazdnych stosunków Alexander poślubił córkę Iwana, Helenę. – Olbracht, przystąpił teraz do wykonania pierwszej części swego wielkiego planu. Z 80-tysięczną armią wkroczył na Wołoszczyznę r. 1497 i obiegł Suczawę. 

Zawiodły jednak obietnice Władysława i Aleksandra. Przyrzeczonej pomocy nie nadesłali. Tymczasem Suczawa, posiłkowana przez Turków, stawiła mężny opór. Wojsko polskie trapił głód i napady Wołochów. Olbracht, złożony chorobą, zaniechał przedsięwzięcia. Zawarł ze Stefanem rozejm i nakazał odwrót. 

Nie przypuszczał, że mściwy hospodar, zmówiwszy się z Turkami, przygotował zdradę. Nawracających przez Las Bukowiński napadł w największej gęstwinie. Olbracht, chociaż chory, walczył mężnie; ale wojsko, przywalane podciętemi drzewami, rażone strzałami ukrytych Turków i Wołochów, poniosło straszną klęskę. Zaledwie garstka ocalała. Smutny pogrom upamiętniło przysłowie: Za króla Olbrachta wyginęła szlachta. Wołosi z Turkami i Tatarami najechali Polskę i spustoszyli kraj aż pod Lwów, uprowadzając tysiące ludu do niewoli. 

Nie skończyło się na klęsce bukowińskiej. Kniaź mosk. Iwan rozpoczął znowu wojnę z Litwą: Polska nie udzieliła pomocy, mszcząc się może za odmówienie posiłków w wojnie pruskiej. Ukończono walkę r. 1500 rozejmem 6-letnim ze stratą Brańska, Czerniechowa i innych miast. 

Olbracht nie upadał jednakże na duchu. Gotując się do krwawego odwetu na Turkach, odnowił akt unii z Litwą, przystąpił do przymierza, zawartego przez Węgrów, Wenecyan i Francuzów przeciwko Osmanom. Bratu Zygmuntowi zamiast Wołoszczyzny nadał Księstwo Głogowskie. 

Wśród tych przygotowań powstał zatarg z Fryderykiem, wielkim mistrzem krzyżackim, który za namową cesarza Maksymiliana odmawiał złożenia hołdu i posiłków na walkę z Turkami, chcąc wyłamać się zupełnie z pod zwierzchnictwa Polski.

Olbracht, gotując się do wojny z Krzyżakami przybył z wojskiem do Torunia; lecz tu, tknięty apopleksyą, 17 czerwca 1501 r. nagle życie zakończył. Pochowany w katedrze krakowskiej. 

Za jego panowania r. 1264 zakupiono księstwo Zatorskie; wcielono także do Polski ks. płockie po śmierci bezpotomnego Janusza ks. mazowieckiego. Król Olbracht uczony, hojny i waleczny, nie miał szczęścia iw życiu swem same zawody spotykał.