Sztuka Ormiańska i Gruzińska

Wiele wprawdzie cech bizantynizmu spostrzec możemy na zabytkach kaukazkich od Czarnego Morza ku wschodowi, lecz przecie najwybitniej przekształcili je po swojemu Ormianie i Gruzjanie.

Kościoły ich, jakkolwiek zatrzymały formę krzyża nie greckiego, ale łacińskiego, przecie założenie rzutu poziomego objęły ściśle w prostokącie. Kopuła spoczywa zazwyczaj na czterych filarach; razem z kopułą w górę się piętrzą ramiona krzyża. Mury same budowano z głazów. — Za cokół budowlom służą charakterystycznie 3 duże stopnie, bardzo wysokie. Obok apsydy głównej występują apsydki poboczne, małe. Ściany ozdabiają wąskie a wysokie słupki uwięzłe, górą nałęczami połączone. — Wzorem typowym ormiańskiej sztuki katedra w Ani, oraz klasztor w Eczmiadzin, gdzie jest także katedra główna. — Wzorem sztuki gruzińskiej kościółw Pltzunda i drugi w Ala Werdi. Kościół klasztorny Sion w Karthli zbliża się do ormiańskiej architektury.

Do Polski przybyli Ormianie raz w wieku XI, potem za Kazimierza W., który we Lwowie dla nich stolicę ustanowił. Stąd pochodzi, że katedra Ormiańska lwowska ma w części najstarszej znamiona stylu Nadwiślańskiego, głów nie ozdobnym łękiem tęczowym zaznaczone. Zygmunt Stary popierał Ormian najgorliwiej — za czasów jego katedra przebudowana rozwinęła w sposób wdzięczny wczesny Styl Zygmuntowski z odcieniem lwowskim. W zdobnictwie występuje mnogość krzyżów pięknych. W Kamieńcu Podolskim jest także kościół Ormiański, nawet z językiem ormiańskim.