EDGAR DEGAS <1834 – 1917>

Obok tancerek, śpiewaczki z Café-Concert. Cyrk. Miss Lola zawieszona u sklepień Cirque Fernando. 

Równoległe pod względem rozwiązywania ruchu obok tancerek prawie – serje koni wyścigowych. To samo pojęcie ruchu. Ruch przeprowadzony przez szereg figur tam tancerek tu koni, które go sobie wzajemnie podają przechodząc przez całą gamę kolejną od spoczynku do biegu. Oto konie na jednym obrazie, które się z lekka niepokoją, przechodzą zwolna w grupę coraz bardziej niecierpliwą, aż się oddalą w pełnym galopie. Pojęcie ruchu rozwiązane. 

Typy żokei i »gentleman-riders«, nerwowe linje »pur sang« o długich cienkich szyjach, niespokojnych, niecierpliwych. 

Wszystko na tle pejzaży, które Degas malował jak Poussin z pamięci. »Gdybym miał władzę« – powiedział – »postawiłbym żandarmów, aby pilnowali, by ludzie nie robili pejzażu z natury«. Swoje pejzaże – wsiadał do pociągu, jechał kilkadziesiąt kilometrów za Paryż, patrzał przez okna wagonu, wchłaniał w siebie naturę, notatek żadnych nie robił – później z pamięci w pracowni malował. 

***

Po okresie tancerek i śpiewaczek, nigdy nie zadowolony, wyruszył na poszukiwanie innych realizacji i znalazł je.... w praczkach i modystkach.

Jakto? Degas wyrafinowany, subtelny, wysiadujący w towarzystwie praczek i szwaczek, mówiący językiem praczek i prasowaczek, tłómaczący uderzenie koszuli żelazkiem »kolisto lub krawędzią«? 

Ależ rozumię go doskonale. Im człowiek bardziej surowy, im malarz mniej wykształcony, tem więcej szuka »lepszego« towarzystwa, tem więcej chce zbawiać świat na płótnie, tem więcej żąda »wielkich tematów«, tem więcej chce »głów, które myślą«. 

Nie ma w tych rzeczach Degasa nic z literatury. 

Jedynie niebieskie i czerwone, nieskończenie bogate, tonacje bieli bielizny, jedynie różowości ciała pod światło w otoczeniu bielizny, jedynie ruchy twarde i mozolne, oddane z nieubłaganą ostrością obserwacji. 

To znowu ręce delikatne modystek, ubierające w otoczeniu kolorowych piór, wstążek, materji to małe dzieło sztuki, jakim jest kapelusz Paryżanki,- przymierzające go przed lustrem wpośród postumentówz kapelusikami.

Degas zamknął swoje malarstwo aktami malowanymi, a kiedy wzrok jego jeszcze więcej pochylił się ku słabości, rysowanymi już tylko. 

Ingres mawiał, że »kamieniem próby malarza jest portret«. Jest nim także i akt. Dla mnie, chcąc się przekonać, dokąd kto zaszedł w sztuce wystarczy spojrzeć na jego rysowane akty. Nic tak człowieka nie obnaża, jak jego pojęcie aktu. Nielicznym tylko było danem powiedzieć słowo na ten temat, który dobywa z niego najwyższe wartości, jakie dać może uczucie, mózg, temperament – ogół bram akademizmu nie przekracza nigdy. 

Jeżeli kiedyś wymawianem będzie nazwisko czyje obok aktów Ingres a, Rubensa, Renoira, to będą niemi akty Degasa. 

Aktami temi po raz ostatni publicznie wystąpił Degas w roku 1886, aby się prawie na zawsze od wystaw cofnąć. 

Zatytułował je. »Kobiety, które się kąpią, myją, suszą, wycierają, czeszą lub są czesane«. 

»Gdybym żył przed dwustu laty malowałbym Zuzannę w kąpieli, w naszych czasach maluję kobietę »au tub« powiedział. 

Kobiety Degasa nie chcą też niczego symbolizować. Ani Djana, ani Wenus, ale kobieta współczesna. 

Obserwator, wiecznie w poszukiwaniu niezwykłych ruchów, dostrzegł w ruchach kobiety, która jest sama, zajęta toaletą, na którą nikt nie patrzy, niedostrzeżone dotąd bogactwo. Dla tych rzeczy miał nieraz słowa prawie pełne okrucieństwa: »Chciałbym malować, une chatte qui se lèche, stworzenie zajęte sobą«.. 

Obserwuje je z jakąś średniowieczną surowością. Te akty w pośród alków, w otoczeniu ręczników, miednic, szczotek, flakonów, grzebieni, prześcieradeł, zachowują swą czystość, nie dobywa się z nich żadna fałszywa zmysłowość. Poruszają się zawsze w granicach świętej Sztuki. 

A niebezpieczeństwo było tak wielkie i tak łatwo było wpaść. 

W tych aktach osiągnął Degas szczyt expressji rysunku i koloru. 

Renoir opowiada, że z tej wystawy u Durand-Ruela wyszedł »épate«. Wrócił wtedy z Włoch i był w poszukiwaniu tonu fresków w malowaniu olejnem. Ten ton fresków znalazł go zrealizowany pastelem u Degasa. 

A akty rysowane Degasa? Renoir zapytany, co go najbardziej uderzyło w czyichś zbiorach: »Pozostał mi w oczach rysunek aktu Degasa, zwykły rysunek węglowy, w całem mieszkaniu widziało się tylko to, zabijał wszystko, to był jakby fragment Partenonu«. 

Ażeby osiągnąć rezultaty, których szuka, Degas próbuje wszystkiego. Maluje farbą olejną, temperą, przerzuca się do pastelu, łączy pastel z temperą, pastel na podkładzie monotypu. Szuka w grafice... w akwaforcie, litografji, monotypie... nigdy nie zadowolony eksperymentuje nad papierami odbitek, tuszami kolorowymi, zarzuca i po kilkakroć podejmuje na nowo płyty, kamienie... 

A potem rzeźbi... 

Po kątach pracowni rozsypują się w pył, rozpadają zeschnięte, modelowane w glinie i wosku »Kobiety po kąpieli«, »piruety tancerek«, »konie galopujące«. 

»Zostawić po sobie coś w bronzie, to za wielka odpowiedzialność« powiada skromnie, »to materja, która jest dla wieczności«. Te rzeźby, fragmenty pozostałe, godne drobnych bronzów renesansu włoskiego, odlał dopiero po śmierci jego z pietyzmem Hébrard. 

Renoir woła: »Je vous dis le premier sculpteur. Voyons, cest Degas!«

Przebiegłszy w ten sposób dzieło Degasa anekdotycznie, nie bez pewnego wahania przychodzi mi powiedzieć parę słów o jego rysunku, kolorze, kompozycji. 

Cień Degasa niechaj mi wybaczy, że o tem mówię. On, który powiedział do Gsella: »Zakazuję Panu powtarzać naszą rozmowę o rzeźbie. Jest świętokradztwem to powszechne, pospolite gadanie o sztuce. Dziś o ideale w sztuce dyskutuje się w kantorach i poczekalniach omnibusów. Sztuka to tajemnica święta«. 

Unikajmy w Polsce tej »analizy« niemieckiej, która »tłómaczy« dzieła sztuki nierozumiejąc ich. 

Degas jest antytezą Cezanne'a, który powiedział: »nie ma linij, są tylko kontrasty«. 

Dla Degasa linja jest wszystkiem, Degas jest uczniem Ingres'a. Myśli Ingres a to jakby duchowy portret Degasa: »Szukajcie przedewszystkiem ruchu. Ruch to życie«. »Rysunek to nie tylko kontur, to także expressja«. »Do expressji dochodzi się przez rysunek«. »Expressja to część istotna sztuki«. »Linja to rysunek, to wszystko«. 

Degas, zetknąwszy się z Ingres'em, otrzymał od niego to zdanie na drogę życia: »Niech pan rysuje dużo linij z pamięci iz natury a zostanie pan dobrym artystą«. 

Ale linja u Ingres'a, Degasa, to nie kaligrafja czysta konturu, którą ogół uważa za tak zwany rysunek. Tym poprawnym konturem Klinger, Stuck wypowiadają rysunkowo najokropniejsze rzeczy pod względem formy. Rysunek dla Ingres'a, Degasa to przedewszystkiem poczucie formy i jej wyraz, deformacje formy objektywnej na rzecz wyrazu. Degas powiada: »Rysunek to nie to, co się widzi, ale to, co się chce drugim pokazać«. Dlatego rysunek jego jest taki suggestywny.

Tę koncentrację wyrazu, charakteru, zdobywa Degas na powolnej i mozolnej drodze i to go od impresjonistów dzieli. 

Degas chcąc komuś dać radę mówił: »Niech pan zrobi rysunek, niech go pan zacznie na nowo, przekalkuje,- i znowu zacznie i raz jeszcze przekalkuje«. 

Degas postępuje zapomocą dekalki. Rysunek zostaje koleino przeniesiony przez kalkę i praca doskonalenia postępuje dalej, aż do ostatecznego rysunku, który zawiera jakby nasunięte na siebie fazy kilkudziesięciu poprzednich. (Mówię o tem bo znam to »Atelier Degasa«, jego spuściznę, te setki rysunków, które poprzedziły każdy obraz olejny czy pastel). Pamięć odgrywa u niego dużą rolę w gromadzeniu kolejności ruchu, jak i obserwacja rzeźbiarska tego ruchu z różnych punktów.

Powiedziałem, że szuka tej wartości linji na płaszczyźnie, jej ornamentu. Jej podporządkowuje wszystko. 

- »Jestem kolorystą zapomocą linji« – powiedział. 

***

Renoir, patrząc na obraz Degasa, powiada: »Degas stara się przeczyć kolorowi, ale mimo tego jest sam kolorystą, tylko nie lubi go u drugich : oto cała prawda«. 

W początkach paleta Degasa jest najprostsza, prawie ograniczona do dwu kolorów, sprowadzona raczej do waloru czerni i bieli. Pewien objektywizm nieco zimny. Prawie że Ingres'a wierny uczeń: »Point de couleur trop ardente, ďest anti-> historique«. »Le ton historique laisse l'esprit tranquille«. (Słowa Ingres'a). 

Ale Degas nie mógł pozostać obojętnym na kolorowy liryzm, z jakim wybucha młodzieńczy temperament jego drugiego mistrza: Delacroix'a. Powiedział kiedyś do Puvis de Chavannes'a, że uważa »Kobiety z Algieru« Delacroix'a za najpiękniejszy obraz na świecie.

Odtąd, od tej chwili wprowadzi do koloru ruch, całą namiętność uderzenia różnorodnego pastelem. Po objektywizmie zimnym – bogactwo opozycji kolorów coraz bardziej śmiałych. Starałem się to ująć w obraz, mówiąc o tancerkach. 

Ale to wszystko podporządkowane zawsze linji. Rezerwa do dywizjonisty cznych teorji impresjonistów, nienawiść do malowania »powietrza«. 

»Powietrzem, które widzimy w obrazach starych mistrzów – powiedział – oddychać nie można«. Patrząc na czyjś obraz wzdycha: »Przynajmniej jeden, który nie maluje powietrza«. »Malarstwo to poprostu sztuka otoczenia tak ugru czerwonego, aby zaświecił jak cynober«. Czyż to nie wykrzyknik Delacroix'a o błocie? 

*** 

W kompozycji u Degasa jest, jakby powiedział ktoś uczony w sztuce, dyscyplina przypadku. Obraz wygląda jakby przypadkowy wycinek natury. W rzeczywistości wszystko jest świadome i celowe. Próbujcie usunąć jedną figurę przez pół przeciętą, jedną ćwiartkę kola powozu, szyjkę basów czy skrzypiec. Nie uda się to. Na odwrót nie ma ani jednej figury, któraby była niepotrzebną, wszystko skomponowane w przestrzeni, przestrzenią. Degas, który przez jeden rok ustawił w Louwrze sztalugi, aby zrobić kopię Poussina »Porwanie Sabinek«, wiąże tradycję starych mistrzów z współczesnością życia sztuki impresjonistów. Przeszłość z terazniejszością. Jeżeli istnieje »lekcja Cézanne'a«, to oby istniała także »lekcja Degasa«, nie żeby go naśladować, naśladować niewolniczo sztukę francuską, ale lekcja pokory wobec natury, godności wobec siebie i kultu starych mistrzów. 

Jak dla każdego wielkiego twórcy, sztuka była dla Degasa dramatem jego życia. Dramatem niemożność realizowania wielkich fresków, gdy danem mu było tylko malowanie małych obrazów sztalugowych. Dramatem to wieczne poczucie niezadowolenia, wieczne poszukiwanie nieziszczalnej doskonałości. 

Z tych wiecznych poszukiwań płynęło kolekcjonerstwo Degasa, zainteresowanie się młodymi jak Gauguin, Van Gogh. Degas był wielkim kolekcjonerem, przede^ wszystkiem Ingres'a i Delacroix'a, których wybitne dzieła, »upolowane« nie wiadomo gdzie i jak, posiadał. Degas znał dzieło Ingres'a prawie na pamięć. Jeżeli chodziło o zobaczenie nowego Ingres'a, on, który tak niechętnie Paryż opuszczał, nie wahał się wyjechać. Każdego, który wracał z Montauban czy Nantes, zaraz pytał: »a cóż Ingres?«. Toteż powiedział do Lapauze'a »Jeżeli kto powinienby wydać rysunki Ingres'a, to napewne ja«. 

A po Ingresie – Delacroix. Degas, który nie lubiał rozstawać się ze swojemi dziełami, dla nowego Delacroix'a poświęcał każde i wówczas wędrowały pastele Degasa do Durand-Rueíai Vollarda. 

Obok tych dwu – Manet, Cézanne, Renoir, liczne płótna Gauguina, Van Gogh,ze starej sztuki przedewszystkiem dwa El Greco, z których jeden nabyty z kolekcji malarza Milleta (dziwne zaiste losy obrazu). 

Z tego wiecznego niezadowolenia ze siebie płynęła i tak zwana »twardość« w stosunku do ludzi, tak zwana »zjadliwość« Degasa, jego sławne powiedzenia, pełne dowcipu.

Degas był z ludźmi »twardy«. Volíard, który pisze o nim, poza kilku anekdotami, że nie znosił perfum u kobiet, kwiatów na stole, muzyki przy jedzeniu etc., poza zacytowaniem kilku sławnych »słów Degasa«, nie wiele umiał o nim powiedzieć. Nie znam książki Coquiota, z której niedawno zdawano w naszych pismach sprawozdania, i nie jestem jej ciekaw. Rozumieją go Renoir, Puvis de Chavannes i Gauguin <w swoich »Avant et après«>. Gauguin zawdzięczał mu wiele, więcej, niż to na pozór wygląda. W listach, w korespondencji często go wspomina. Pod koniec życia przestał już Degas malować. Rzeźbił tylko: »II faut, que j'apprenne un métier d'aveugle«. Straszliwe w swem wyznaniu grożącej ślepoty słowa. Ciosem ostatecznym było zburzenie domu, w którym tyle lat mieszkał. Te wszystkie obrazy, rzeźby, teki ze zbiorami przenosić, przeprowadzać, ustawiać na nowo! To było ponad siły. Do tych gruzów, do tych w pył sypiących się ostatnich dekoracyj swego życia wracał jeszcze, zbłąkany w długich, ustawicznych wędrówkach. Król Lir, Homer, Rapsod Wyspiańskiego, z rozwianą siwą brodą, przebiegający ulice miasta, które tak ukochał. (Pod koniec życia głowa jego nabrała zadziwiającej piękności). « Popadał coraz bardziej w niepamięć. Pytano go, nie odpowiadał. »Rachuję« szeptał »moich dawnych zmarłych«, którzy go coraz bardziej obsiadali do koła. Poszedł ku nim 26 września 1917. Miał lat ośmdziesiąt trzy. Pochowano go obok ojca i matki na cmentarzu Montmartre. Niedaleko tego miejsca, gdzie jest grób rodziny Potockich.« «Przeglądałem kiedyś, przed laty, z P. A. Lemoisne'm, organizatorem zeszłorocznej zbiorowej wystawy Degasa, karnety rysunków, ofiarowane przez brata Degasa do zbiorów narodowych Bibliothèque nationale. Nie bez wzruszenia dotykałem tych kart, przerzucałem stronnice pełne rysunków i refleksji o sztuce. Na jednej z kart napisał Degas, pamiętam, te słowa: »Oh Giotto, laisse moi voir Paris Et toi Paris, laisse moi voir Giotto!« To westchnienie młodości, zrealizował je całem życiem. Poprzez sztukę Giotta, sztukę prymitywów włoskich, dojrzał najbardziej współczesne, niewidziane dotąd, nieprzeczuwane przez nikogo w życiu, rzeczy. Poprzez najbardziej współczesne życie Paryża,, najbardziej wyrafinowaną sztukę, osiągnął naiwność i prostotę... WIELKOŚĆ SZTUKI GIOTTA. 

STANISŁAW ŚWIERZ