Rozdział siódmy

Nota wywołała ogromne oburzenie. Stanisław August, obawiając się jego skutkow, starał się wpłynąć na sejm uspakająco. Czule i łagodnie ostrzegał przed łamaniem traktatów. Mogli sobie na to pozwalać ci, co im na to „pora do tego służyła”. Upatrzyliśmy właściwą chwilę do powiększenia wojska ale pamiętajmy, że tej siły jeszcze nie mamy. Wiemy jak wyglądał nasz kraj gdy był teatrem wojny; pamiętajmy, że “z własnych poddanych możemy, czego strzeż Boże, mieć nieprzyjaciół najsroższych”. Któżby nie chciał zmienić formy rządu ale potrzeba dążyć do niej stopniowo, bo raptowne rewolucye zawsze podlegały błędom”. Żyjmy w zgodzie ze wszystkimi sąsiadami. Interesa nasze i Rosyi najmniej mają punktów spornych. “Rosya w handlowych zamiarach najlepsze nam wystawuje widoki”. Zezwoliła nam na wzmocnienie sił naszych narodowych. Więc nie trzeba jej drażnić. Im więcej okażemy przychylności najjaśniejszej imperatorowej, “tem łatwiej dojdziemy do domowych urządzeń i ulepszeń naszych”. Król to czuje, że się narażą “na złośliwe tłumaczenia niechętnych, a nawet na podejrzenia najcnotliwszych”, ale nie zważa na to dla dobra ojczyzny. Prosi o “najprzyzwoitszy repons” ambasadorowi rosyjskiemu.

Słowa królewskie nie znalazły oddźwięku, owszem jeszcze więcej rozdrażniły. Król zawiesił posiedzenie i zapowiedział następne dopiero za dni cztery. Wywołało to wielką wrzawę – niektórzy posłowie chcieli biedz za królem, aby go zmusić do powrotu. Odzywano się głośno o potrzebie wybrania nowego króla, a nawet dyktatora.

Dnia 10. listopada uchwalono spokojnie i jednomyślnie “Rząd wojska”. Król skorzystał z tego, aby naprawić złe wrażenie swej mowy. Więc chwalił “szczęśliwy dzień dzisiejszy” i dodał: “król z narodem i naród z królem jest to hasło”, od którego w biegu życia mego nigdy odstępować nie umiem i które spodziewam się, że przezacnym Stanom zawsze przytomnym będzie”. Nazajutrz Stanisław Małachowski zagajając sesyę zaznaczył, iż “słyszane na dniu wczorajszym z tronu słowa czule przeniknęły serca poddanych”.

Odpowiedź na notę rosyjską odczytana i przyjęta na sesyi 15. listopada, była w tonie stanowcza. Co do zarzutu naruszonej konstytucyi i gwarancyi, który odnosi się zapewne od przywrócenia komisyi wojskowej. Sejm oświadczał, że postąpił “jak każda władza prawodawcza w samowładztwie swojem niepodległa”, która odmieniając dawne lub stanowiąc nowe prawa “nie jest w przypadku naruszenia praw wewnętrznych”. Następnie sejm zaspakajał “troskliwość” ambasadora o “przywrócenie całego rządu” tem, że żaden projekt w tym kierunku dotychczas nie był czytany, ani do delibracyi wzięty; jeżeli zaś idzie o projekt sejmu nieustającego, to w projekcie tym należy upatrywać nie przewrót w formie rządu, “lecz czasu tylko sejmowania odmianę”. Gdyby Stany uznały potrzebę zmiany konstytucyi “ku ulepszeniu wewnętrznego rządu”, to (ironizowano) mają takie przeświadczenie “o wielkomyślności i przyjaźni najjaśniejszej imperatorowej jejmości” że sądzą, “iżby chętnie ukontentowanie swoje raczyła łączyć z najlepszem Rzeczpospolitej byciem”. Odpowiedź kończyła się czułym, a w gruncie rzeczy ironicznym zwrotem, że “dzień odstąpienia przyjaźni tak wielkiej monarchini, Rzeczpospolita poczytałaby za dzień powszechnego żalu”. Jednocześnie z tą odpowiedzią otrzymał Stackelberg notę, żądającą ustąpienia wojsk rosyjskich z Polski.

Dwór pruski natychmiast skorzystał z dodatniego wrażenia, jakie sprawiła nota Bachholza i z oburzenia wywołanego deklaracyą rosyjską. Już 20. listopada wpłynęła do sejmu druga nota pruska, która treścią swoją do reszty podbiła umysły. Buchholz zawiadamiał, że otrzymał rozkaz od swego monarchy oświadczenia “żywej jego satysfakcyi” z powodu odpowiedzi sejmowej na pierwszą deklaracyę. Król cieszy się, że sprawa aliansu między Polską a Rosyą “nie stanowi objektu aktu związku sejmu teraźniejszego”. Z “ukontentowaniem” dowiedział się, że Stany taki rząd nad wojskiem postanowiły, “iż upewniając niepodległość Rzeczpospolitej, wszelkiemu nadużyciu samowładnemu influencyi zagranicznej przecina sposobność”. Król sądzi, że “żadna partykularna poprzednich ustaw gwarancya”, nie może przeszkadzać ulepszeniu rządu, gdyż gwarancya owa, podpisana tylko przez jedno mocarstwo, nie zgadza się nawet “z pierwiastkowymi umowami traktatu z roku 1773”. Król chce wypełnić obowiązki płynące z dotychczasowego aliansu “i gwarancyi generalnej w celu zapewnienia niepodległości Rzeczpospolitej”, nie chce natomiast ani wdawać się w jej urządzenia wewnętrzne, ani ścieśniać wolności jej ustaw, “którą jak najmocniej owszem gwarantować chce”. Koniec noty był pełen czułych wynurzeń dla Rzeczpospolitej, którą tylko “zawistne ogłosy” pragną oddalić od dworu pruskiego “najdawniejszego” jej sprzymierzeńca, który był jej “czasem użytecznym, a przynajmniej nie jest jej uciążliwym”.

Było to już zupełne, a nie uboczne jak w pierwszej nocie, wezwanie, aby Rzeczpospolita zrzuciła opiekę Rosyi, potargała zawarty z nią osobno traktat gwarancyjny i zmieniła formę swego rządu według własnego upodobania. To mało, bo jegomość król pruski oświadczał wyraźnie, iż gotów jest stanąć w obronie tych nowych urządzeń wewnętrznych. Czegóż więcej było potrzeba? Więc też sympatya do Prus jeszcze się podwoiła. Wyrazem jej była odpowiedź, że Sejm z największą wdzięcznością przyjmuje oświadczenie króla pruskiego. Zwraca jego uwagę na wzmacniającą się jednomyślność ducha. “Zrażony naród rozciągnionem bez przykładu gwarancyi rządu swego tłómaczeniem” z tem większą czułością przyjmuje gwarancyę za niepodległością Rzeczpospolitej, bez wdawania się w urządzenie jej wewnętrzne, bez ścieśnienia jej wolności”. W końcu Sejm zawiadamiał, że dla negocyacyi zamierza wysłać osobnego posła do króla pruskiego, spodziewając się, że tenże popierając starania sejmu “utwierdzi powszechne całego narodu polskiego zdanie o jego wspaniałomyślności umysłu i charakterze duszy, najdalszym od niewzględnej na moralność polityki”.

Z Buchholzem prowadzono prywatne narady. Śladem ich jest kartka Kołłątaja do Stanisława Małachowskiego (archiwum Krasińskich w Warszawie). Kołłątaj pisze: “Buchholz będzie u J. W. Pana Dobr. o 5. i prosi, aby J. W. Pana zastał. Chciej J. W. Pan pomówić z nim w wiadomych propozycyach śmiało i otwarcie. Trzeba materyały gotować. W ręku J. W. Pana Dobrodzieja zbawienie kraju” (Bez daty).

Seim nominował posłów nietylko do Berlina, ale i do wszystkich większych dworów europejskich. Król dla świętej zgody zrzekł się swojej atrybucyi nominowania posłów. Ustępował wogóle na każdym kroku, choć mu to było przykro, choć to władzę jego ścieśniało.

Posiadamy n. p. list króla do kasztelana Ożarowskiego, w którym prosi przypomnieć wojewodzie sieradzkiemu Walewskiemu, aby mu “przykrości nie czyniono”, praw jego nie ścieśniono przy uchwalaniu ustawy o komisyi wojskowej. Później, jak widzimy ze sprawozdań sejmowych sam z praw tych zrezygnował.

Kiedy przyszła na stół spraw aułożenia dla posłów istrukcyi, uchwalono, że ma się tem zająć nie departament interesów cudzoziemskich w Radzie nieustającej, lecz osobna deputacya sejmowa. Deputacyi tej polecono wogóle kierować polityką zagraniczną, znosząc w ten sposób już drugi z kolei departament Rady nieustającej. Był to nowy zamach na gwarancyę rosyjską. Do deputacyi weszli w przeważnej części otwarci nieprzyjaciele Rosyi.

Ilustracyą zapału, jaki panował, były liczne dobrowolne ofiary na potrzeby Rzeczpospolitej. Posłowie i zamożni obywatele podpisywali większe sumy, magnatki składały swoje klejnoty; kowal Marjański ofiarował dwa wozy amunicyjne dla wojska. Wojewoda wileński, słynny Radziwiłł “panie kochanku” przyrzekł na dzień 1. maja 1789, wystawić na żołd Rzeczpospolitej legion z 6210 ludzi złożony, tak piechoty jak i konnicy, zupełnie umundurowany i uzbrojony, z warunkiem, aby ten legion miał konsystencyę w jego dobrach, żeby on przedstawiał oficerów do nominacyi i żeby on i jego następcy, ordynaci nieświeżscy byli jego szefami. Ofiara ta wywołała z jednej strony wielkie pochwałydła wojewody i zaszczytne uchwały, z drugiej jednak pewną wątpliwość co do jej wartości. Książe Stanisław Poniatowski, podskarbi wielki litewski, zauważył, że to będzie wojsko bądź co bądź radziwiłłowskie, utrzymywane ze skarbu Rzeczpospolitej. Zachęcony przykładem Radziwiłła, Szczęsny Potocki przyrzekł, że wystawi w ciągu roku 10.000 ludzi swoim kosztem, jednak pod takiemi samemi jak Radziwiłł warunkami. Ofiary te wprawdzie dowodziły, jak potężnem i środkami rozporządzali nasi magnaci i jak wielką przy ich dobrej woli byłoby można wystawić armię, ale bądź co bądź ostrzeżenie podskarbiego litewskiego było zupełnie uzasadnione. Jeszcze tego brakowało, aby każdy magnat miał swoje własne wojsko, utrzymywane kosztem skarbu – ile tych wojsk, tyle byłoby rządów, tyle wytworzyłoby się jakichś książąt niepodległych czy lennych, którzyby wolę swoją, popartą siłą zbrojną, rzucali na szalę losu Rzeczpospolitej.

Dnia 19. stycznia 1789, zniesioną została zupełnie Rada nieustająca. Kiedy głosowanie w późną noc się skończyło, usłyszano z wieży kościoła Bernardynów dźwięki dzwonów pogrzebowych. Któryś z patryotów chciał w ten sposób zaznaczyć pogrzeb gwarancyi rosyjskiej.

Stackelberg zachowywał się wstrzemięźliwie. Rosya pomimo zdobycia Oczakowa (w grudniu 1788), coraz więcej zawikłana w wojnie szwedzkiej i tureckiej a zwłaszcza w tej ostatniej, której końca przewidzieć było trudno, musiała patrzeć spokojnie na całkowity upadek jej wpływu w Polsce. Przyczyniły się do tego umiarkowania przedstawienia dworu austryackiego. a raczej kanclerza Kaunitza, który wobec postępowania Prus pragnął uniknąć z nimi kolizyi, przekonany, że Fryderyk Wilhelm tylko tego pragnie, aby mieć pozór zajęcia województw Wielkopolskich. Rosya znalazła inny sposób zemszczenia się na Polsce: starała się o wywołanie ruchu chłopstwa na Ukrainie. Sejm zapobiegł przewidywanym klęskom. Stanęła konstytucya “Ubezpieczenie województw ruskich”. Posłano wojsko w zagrożone okolice, chwytano agitatorów, ukarano kilku śmiercią. Wyznaczono osobną deputacyę “do egzaminowania sprawy o bunty oskarżonych”. Deputacya przedstawiła później obszerną relacyę, która jest pierwszej wagi dokumentem do dziejów propagandy rosyjskiej w ziemiach Rzeczpospolitej.

Obrady sejmu w roku 1789 słusznej niestety podlegają dziś krytyce. Mówiono bardzo wiele, okazywano wiele dobrej chęci, ale też i ogromnie wiele marnowano czasu. Sprawa powiększenia wojska do 100.000, daleką była do urzeczywistnienia. Wprawdzie nałożono nowe podatki na starostwa i dzierżawy wieczyste i dość znaczne ciężary na duchowieństwo, wprawdzie przeznaczono na potrzeby wojska dochody z dóbr biskupów krakowskich, zostawiając im 100.000 rocznej pensyi (korzystano ze śmierci biskupa Sołtyka), wprawdzie postanowiono po śmierci innych biskupów z dobrami ich postąpić tak samo, a wreszcie wyznaczono ofiarę wieczystą (10% od dochodu z dóbr ziemskich szlacheckich), ale te wszystkie nowe źródła dochodów nie dały sumy potrzebnej (40 milionów) do utrzymania 100.000 armii. Zawiodłyi inne źródła (podymne, czopowe itd.) – musiano się więc ograniczyć do wyznaczenia etatu dla 65.000 wojska.

Tymczasem dwór piuski nie zasypiał sprawy. Miejsce dość ciężkiego Buchholza zajął w kwietniu 1789 przebiegły i układny Lucchesini. Umiał on lepiej jeszcze jednać stronników i zachęcać do zupełnego zerwania z Rosyą. Spotykał się już z małym oporem ze strony króla, który zgodził się z położeniem rzeczy, wszystko robił co od niego żądano, był cierpliwym, a nawet, ulegając ogólnemu prądowi, pomału pozbywał się sympatyi rosyjskich. Na tę zmianę w jego zapatrywaniach wpłynęło może znacznie wymuszone na Rosyi przez sejm ustąpienie jej wojsk i wywóz jej magazynów z krajów Rzeczpospolitej. Nie bez wpływu było i to, że za Lucchesinim stał przysłany do Warszawy nadzwyczajny poseł angielski de Hailes, który działał w sprawie przystąpienia Polski do tworzącego się potężnego związku Anglii, Szwecyi, Holandyi. Turcyi, Prus i kilku państw Rzeszy niemieckiej, którego ostrze miało być zwrócone przeciw Rosyi i Austryi. Hailes bywał z Lucchesinim na posiedzeniach Deputacyi interesów spraw zagranicznych i popierał wszelkie zabiegi posła pruskiego.