Rozdział dwudziestydrugi

Rada pilnować będzie, aby ani ona sama, ani podwładne jej władze nie wykraczały przeciw artykułów i XII. aktu powstania, (artykuł ten zabraniał uchwalania aktów, „któreby stanowiły konstytucyę narodową”.) Będzie utrzym yw ała ciągłą korespondencyę z Komisyami Porządkówemi i Sądami Kryminalnemi. Będzie składała co tydzień, a w razie potrzeby częściej, raporty Naczelnikowi o swych czynnościach i uchwałach. „Gdy szczęśliwie cel powstania uskuteczniony zostanie” Rada przepisze sposób wyborów na Sejm wolny, który „odbierze rachunek ze wszystkich postępków od Naczelnika, Rady i innych władz i będzie stanowić o Konstytucyi Narodowej". 

Komplet Rady ma składać przynajmniej pięć osób. Radcy będą prezydowali kolejno według starszeństwa wieku, zmieniając się co tydzień. Kozstrzyga większość zdań, a „różność zdań prezydujący rozwiąże". W sprawach wymagających sekretu, „ścisłe jego zachowanie zaleci osobna decyzya", a ktoby sekret zdradził, będzie wydalony z Bady i oddany jako zdrajca Sądowi Kryminalnemu. 

Dalej był opisany zakres czynności każdego z wydziałów, oraz padaną była rota przysięgi dla radców i ich zastępców. Inne szczegóły urządzenia, przepisze Rada tak sama sobie, jak wydziałom i kancelaryi. 

Akt organizacyi był zarazem i aktem nominacyi członków Rady i ich zastępców. Na radców nominował Kościuszko: Ignacego Zakrzewskiego, prezydenta Warszawy, przeznaczając mu wydział żywności, Tomasza Wawrzeckiego do wydziału bezpieczeństwa, generał-majora Wielowiejskiego do Wydziału potrzeb wojskowych, Franciszka Myszkowskiego, prezydenta krakowskiego, do wydziału sprawiedliwości, Alojzego Sulistrowskiego do wydziału porządku,'Ignacego Potockiego do wydziału interesów zagranicznych, Jana Jaśkiewicza do wydziału instrukcyi (edukacyi) narodowej i podkanclerzego koronnego księcia Hugona Kołłątaja do wydziału skarbu. Na zastępców nominował: Jana Kilińskiego, Michała Kochanowskiego, Fiiasza Aloego, Józefa Weysehoffa, ks. Mikołaja Tomaszewskiego, Wilhelma Jana Horalika, Aleksandra Dmowskiego, Franciszka Wasiewskiego, Józefa Sierakowskiego, Ignacego Zajączka, Jan a Buchowskiego, dana Małachowskiego, Jan a Horaina, ks. Franciszka Dmochowskiego, Daniela Buczyńskiego, Jędrzeja Kapostasa, Piotra Bilinga, Franciszka Fribesa, Tomasza Umiastowskiego, Antoniego Bzieduszyckiego, Krzysztofa Medeckiego, prezydenta łuckiego, Augustyna Debolego, Tadeusza Mostowskiego, Franciszka Gautier, Ksawerego Działyńskiego, Józefa Dziarkowskiego, Antoniego Tykła, Józefa Szymanowskiego, Tadeusza Matuszewicza, Klemensa Węgierskiego, Józefa Wybickiego, i ks. Sabę Palmowskiego, prezesa konsystorza grecko- oryentalnego. 

„Z okazyi ustanowienia Rady Najwyższej Narodowej”, wydał Kościuszko 21. maja, odezwę „do Obywatelów Polski i Litwy". Podobało wam się mówił w niej – dać mi największej ufności dowody, bo nietylko siłę zbrojną w ręce moje złożyliście, aleście powierzyli mi wybór osób do Najwyższej Bady Narodowej. Pragnie więc Kościuszko „godnie odpowiedzieć życzeniom i potrzebom narodu". Chciał taki uczynić wybór „jakibyście wy sami uczynili". Wybrał więc po większej części nietylko ludzi nieskażonej cnoty, ale takich, co „najwięcej za swoje obywatelstwo i usługi ucierpieli". Ogłaszał następnie, że Bady zastępcze, w arszaw ska i wileńska, ustają. Nie uważał za potrzebne obszernie tłumaczyć „dlaczego w małej liczbie osób zamknął Radę Narodową” – przykłady wskazują, iż „dla nadania tęgości egzekucyi, władzę wykonawczą w niewielkiej liczbie umieszczać należy”. Tembardziej to się stosuje do czasów rewolucyjnych, „gdzie dawnego rządu in try ga wpływ swój odzyskać pragnie, gdzie fałszywy patryotyzm usiłuje zwlekać najzbawienniejsze zamiar”, gdzie wreszcie gw ałtow ne okoliczności prędkich i silnych sposobów wyciągają… Usprawiedliwiał się dalej Kościuszko, dlaczego zaraz na początku powstania nie nominował Rady. Oto czekał, aby większość narodu akt powstania potwierdziła. „Bo nie chciałem – pisał dosłownie – Rady dawać narodowi z woli jednego województwa, lecz z woli całej, a przynajmniej większej części Polski i łatwy . Stąd wynikło, iż w pierw szych i gw ałtow nych potrzebach, wolałem w województwach za insurrekcyą deklarujących się, sam dawać rozkazy i czynić urządzenia, które w akcie Radzie są powierzone, niżeli tąż Radę stanowić, póki mnie jeszcze wyraźnie głosy innych województw nie upoważniały. Z radością widzę zbliżoną porę, w której już nic usprawiedliwić by m nie nie mogło od najmniejszego uchybienia granicom, któreście władzy mojej założyli. Szanuję je, bo są sprawiedliwe, bo wytknięte są z woli waszej, która jest dla mnie najświętszem prawem. Spodziewam się, że nietylko teraz, ale kiedy da Bóg uwolniwszy Ojczyznę z nieprzyjaciół, rzucę miecz mój pod nogi narodu, nikt mnie o przestąpienie ich nie obwini”. 

„Obywatele! – kończył Kościuszko odezwę – na wzajemnej ufności, na świetle i prawości w radzeniu, dzielności w czynieniu, zawisło zbawienie nasze. Wykonywajcie z największą usilnością rozkazy władz rządowych, słuchajcie ich przestróg, szanujcie siebie w ich powadze. Nie może się naród ocalić bez rządu, lecz rząd nie może być czynnym bez zaufania, posłuszeństw ai gorliwości ludu. Widzicie, że tacy biorą do rąk kierowanie rzeczy publicznej, których całość osobista z całością powszechną ściśle jest złączona, i na którychby najsroższą zemstę wywarł nieprzyjaciel, gdyby się Ojczyzna uratować nie mogła. Ale uratujemy ją bracia, tylko myślmy zgodnie, czyńmy dzielnie i bijmy się walecznie”. 

Odezwa była napisana, a raczej wydana z obozu pod Sieczkowem, gdzie po dwutygodniowym pobycie w Połańcu, przeniósł Kościuszko swój obóz. W Połańcu bawił tak długo, zrazu czekając na połączenie się z Grochowskim, a następnie z konieczności. Grochowski napotkał „trudności w przeprawie” przez Wisłę, a tymczasem Połaniec dawał Kościuszce dobrą pozycyę. Od głębokiej, choć wąskiej rzeki Czarnej aż do brzegu Wisły, zabezpieczającej prawe skrzydło, ciągnęły się spore wzgórza, – lewe skrzydło zasłonięte było lasem i bagnami. Na froncie ustawił Kościuszko baterye połączone palisadami. To obronne położenie Połańca krępowało generała Denisowa, który rów nolegle z Kościuszką posuwał się ku granicy województwa sandomierskiego, upatrując korzystnej chwili do ataku. Pod Połańcem przednie jego straże stykały się prawie ze strażami polskiemi, to też codziennie między nimi zachodziły żwawe utarczki. Po paru dniach cofnął się jednak nieco Denisów i stanął obozem w Staszowie, gdzie mu przybyła na pomoc kolum na Chruszczowa i inne drobne oddziały. Uczuł się wówczas na siłach i 12. maja zaatakował prawe skrzydło, ale został odparty. Poprzestał zatem na rozsyłaniu oddziałów rabunkowych, które całą okolicę niszczyłyi rabowały. Z obozu Kościuszki widać było codziennie wieczorem szerokie łuny pożarów, a nazajutrz dziedzice i dzierżawcy przybywali do obozu wywodzić swe żale. Kościuszko musiał na to patrzeć cierpliwie, bo wobec zwiększonych sił Denisowa, nie mógł opuszczać dobrej pozycyi. Również cierpliwie znosiło wojsko niewygody. W obozie dał się odczuwać brak żywności, Denisów bowiem jej nie dopuszczał; jedynie można ją było otrzymywać z Galicyi, ale i tu niemałe trudności czynili celnicy austryaccy. Trzeba ich było dobrze opłacać, aby zezwolili na dowóz galarami mąki i chleba. Brakowało naw et czystej wody, bo mąciłają kawalerya, pojąc konie. Woisko dla pustek w kasie od kilku dni nie odbierało żołdu. Komunikacya z Warszawą i wogóle z całym krajem, była niezmiernie utrudnioną. W tem położeniu Denisów 17. maja przypuścił drugi atak, a raczej alarmował, chciał wyciągnąć do boju lewe skrzydło i znów został odparty. Wyczerpała się wreszcie cierpliwość Kościuszki i choć opuszczenie oszańcowanego obozu groziło wielkiem niebezpieczeństwem, postanowił odważyć się na ten krok rozpaczliwy. Na szczęście wyprawiony przez Grochowskiego oficer przedarł się przez Galicyę i doniósł, że korpus Grochowskiego 17. maja przeszedł Wisłę pod Rachowem, zmyliwszy czujność broniącego przeprawy Bagrejewa, i spiesznym marszem dąży do Kościuszki. Wiadomość o tem otrzymał jednocześnie Denisów, a obawiając się, aby nie był wzięty we dwa ognie, wyniósł się cichaczem w nocy lasami w kierunku granicy pruskiej. Uczynił to tak szybko, że zostawił nawet namioty i tak niespostrzeżenie, że Kościuszko o jego odejściu dopiero na drugi dzień się dowiedział. 

Wyszedł natychmiast ordynans do wymarszu i 20. maja stanął Kościuszko pod Sieczkowem, gdzie podobno nastąpiło połączenie się z nim korpusu Grochowskiego, przez co się siły Kościuszki podwoiły. Grochowski przyprowadził mu bowiem pięć pułków piechoty liczących głów 4415 i 1993 kawaleryi, razem 6408 ludzi – resztę wojska, zwłaszcza kawaleryę (Wyszkowskiego, Kopcia), zostawił za Bugiem, gdzie tworzył się korpus Zajączka. Siły samego Kościuszki wynosiły wprawdzie do 9000, ale połowa ich składała się z nieregularnych zastępów, z pikinierów i kosynierów. 

W Sieczkowie odpowiedział Kościuszko na list pisany do niego przez króla w dniu 5. maja. Z odpowiedzi tej dowiadujemy się zarazem jaka była treść listu królewskiego. Kościuszko wyczytał w nim naprzód, że kroi „władnym i znaczącym inaczej być nie pragnie, tylko w tedy i tyle, jak on (Kościuszko) z narodem osądzi”. Zdawał się więc na łaskę i niełaskę, – co mu Kościuszko każe, to zrobi. Musiał się uskarżać król następnie, że go usunięto od udziału w Radzie (wówczas jeszcze Tymczasowej), kiedy Kościuszko zgóry go uprzedzał, że i przy organizacyi Rady Najwyższej go pominął, a to z tego powodu, że „znając wierne tronowi uszanowanie” uważał „osobą J. K. Mci. za wyjętą od mocy mi nadanej nominowania osób do składu Rady Najwyższej”. Oświadczał jednak, że „przepisał oddzielnie R-adzie Najwyższej obowiązek", aby zdawała królowi sprawę ze swych czynności, „a to w przeświadczeniu, że W. K. Mość nietylko światłem, ale pomocą jej będziesz, ilekroć zdolne do tego podadzą się okoliczności". Następnie król oświadczył w liście swoim, że „Ojczyzny i narodu nie odstąpi, choćby z największem niebezpieczeństwem 14 – co dało Kościuszce powód do zaręczenia, że „zwątlona od targowickiego rokoszu ufność publiczna", została przywrócona królowi, skutkiem jego zachowania się podczas powstania, i że z tego powodu nie wątpi, iż „przyszły sejm zabezpieczy królowi władzę dobru Ojczyzny najdogodniejszą". Wspominał król dalej w liście o jakichś swoich „potrzebach", które Kościuszko polecił „baczności i opatrzności Rady Najwyższej”. Były w końcu w liście królewskim życzenia, tyczące się osoby Kościuszki, za które tenże dziękował i zaręczał, iż „pomyślności króla od pomyślności Ojczyzny w swem sercu i umyśle nie oddziela". 

Z Sieczkowa 21. maja posunął się Kościuszko ku Borkowu, skąd wyjechali do Warszawy Kołłątaj i Ignacy Potocki, wioząc ze sobą organizacyę Rady Najwyższej Narodowej i znaną nam odezwę „do obywatelów Polski i Litwy”. Jak już wiemy, stanęli w stolicy 24. maja i „z wielkiemi oklaskami ludu” byli prowadzeni od okopów, aż do ratusza starej Warszawy.

Z Borkowa przez Pińczów czów udała się armia Kościuszki ku Jędrzejowi!. W Pińczowie zatrzymał się Kościuszko, oczekując na Sanguszkę, któremu polecił na czele silnego oddziału ocalić kasę, znajdującą się w Galicyi. 25. maja widzimy Kościuszkę w Konarach i Przyłęku pod Wodzisławiem. Nazajutrz stanął Jędrzejowie, gdzie przez trzy dni obozował. 

Do Jędrzejowa 27. maja przybył książę Józef w towarzystwie Wielhorskiego i Bronikowskiego. Waleczny synowiec królewski przebywał w Brukseli, kiedy go doszła wiadomość o wybuchu powstania. Znając jego głęboki patryotyzm, nie można przypuszczać, aby został obojętny na głos powstającej Ojczyzny, to też są dowody, że już w kwietniu wiedziano w Wiedniu i Petersburgu o jego zamiarze przystąpienia do ruchu. Król nietylko okazał się zamiarom jego powolny, ale owszem sam go wzywał do powrotu; niepewny o swój los, liczył wiele na popularność wodza z roku 1792. Ale czasy się zmieniły, io noszonym na rękach W arszaw ian, o ukochanym przez wojsko wodzu, miano już czas zapomnieć, a niechęć jaką otaczono Stanisława Augusta, przeniosła się na całą rodzinę królewską, a więc i na księcia Józefa. Położenie jego było rzeczywiście nadzwyczaj przykre. Nietylko, że w przygotowaniach do powstania, jego, przed chwilą przecie naczelnego wodza, zupełnie pominięto, ale i po wybuchu insurrekcyi nikt się do niego nie zgłosił, – prócz króla nikt go nie wzywał „Dymisyonowany dotychczas tylko z urzędu, odbierał teraz naprawdę dymisyę od narodu“. Umyślnie, czy mimowoli wyrządzono mu krzywdę. Pominął go i sam Kościuszko, dawny jego podkomendny, a teraz naczelnik narodu. Jakie były tego powody, trudno dziś stanowczo orzec, w każdym razie to pominięcie było rażące, mówiło wyraźnie: jesteś zbyteczny. Czuł więc książę Józef żal do Kościuszki, a Kościuszko miał znowu najwyraźniej do niego uprzedzenie; może purytaninow i nie podobało się wogóle wesołe, zawadjackie usposobienie księcia, może z czasu wojny 1792 pozostała jakaś gorycz. Sanguszko wyraźnie mówi o ich „małej niechęci", o „oziębłości". Tak czy owak, księcia Józefa musiało boleć to pominięcie, i wpłynąć na to, że się wahał, a raczej, że szukał drogi jak pogodzić obowiązek z poczuciem własnej godności. Choćby nie myślał nawet o tern, jak przypuszcza jego biograf, że „samem pojawieniem mógł przybrać barwę pretendenta do utraconego naczelnictwa to niezawodnie bał się, aby go nie wzięto za intruza. Mógł wreszcie w pierwszej chwili, nie wtajemniczony w szczegóły ruchu, uważać go za wybuch rozpaczy, nieposiadający warunków powodzenia; wszak wiemy dobrze jak się ociągał sam Kościuszko, jak to ociąganie się usprawiedliwiał niedostatecznem i przygotowaniami, jak poprostu uległ w końcu namowom, porywając się na „krok rozpaczą podyktowairy", jak dopiero to, „co się stało w Warszawie" dało mu „niemal pewną nadzieję". Należy sądzić, że i na decyzyę księcia Józefa wpłynęło dopiero to, „co się stało w Warszawie", że dopiero wtedy uwierzył, iż cały naród porywa się do broni. A wobec tego zapomniał o wszelkich osobistych żalach i wyjechał do Wiednia, gdzie spodziewał się zaczerpnąć dokładniejszych o powstaniu wiadomości, a może (są tego nawet ślady), pragnął wybadać usposobienie dworu austryackiego. W Wiedniu bawił kilka dni zaledwie, „w przebraniu przedostał się przez Galicyę"). 

Nie udał się wprost do Kościuszki, „uprzedzony zawczasu, że nie może liczyć na dość gorące przyjęcie, że nawet od wojska nie jest łubionym". Wojsko go zresztą nie poznało, bo był w cywilnym stroju podróżnym. Znalazł w obozie serdecznego przyjaciela w osobie księcia Eustachego Sanguszki i ten dopiero zaprowadził go do opactw ajędrzejowskiego, gdzie była kwatera Naczelnika. Spotkanie „było suche ze stron obydwóchu. „Czego sobie księży czy żu ? – były pierwsze słowa Kościuszki. „Służyć prostym żołnierzem ”, odpowiedział książę. Kościuszko ofiarował mu dowództwo na Litwie, ale książę Józef wymówił się, może dlatego, że nie znał kraju i stosunków, a może chciał być bliżej boku królewskiego. Stanęło więc na tem, że książę uda się do Warszawy i tam obejmie obowiązki, jakie wskażą okoliczności. Podczas tej rozmowy, Sanguszko o przybyciu księcia zawiadomił starszyznę wojskową i żołnierzy. „Zrazu, szlachta zacięła się, milczą” – pisze Sanguszko, ale skoro ukazał się książę, szeregi pod wpływem niedawnych wspomnień, wystąpiły pod broń, rozlegały się wiwaty „Goście zanocowali w szczupłym moim namiocie – mówi Sanguszko. Z niechętnych zaś podkradali się i słuchali w nocy poufałych rozmów naszych. Rozmowy te były doniesione Naczelnikowi… Krzywił się po trochu, wszelako dopóki bawiłem przy nim, był dobrym dla mnie”. 

Nazajutrz książę Józef pojechał do Warszawy, a z nim Wielhorski, który „otrzymał dowództwo w Litwie Poniatowskiemu ofiarowane i nieprzyjęte”. 

Sanguszko str. 36. Ważna jest jego uwaga tycząca się późniejszych stosunków między Kościuszką a Poniatowskim: Plotki osób otaczających księcia i Naczelnika, stały się nieporozumienia między nim i zawiązkiem . Nie były one napojone jadem zawiści, lecz skutkiem niecheci zejścia się i wymówienia słów prawdy". I jeszcze jedna uwaga: „Sądzę po wypadkach późniejszych, że książę był uporczywszym w oziębłości dla Naczelnika”. – W bibliotece Ossolińskich jest list króla, pisany w dwa tygodnie później. Król pisze w nim: „Oddawca listu niniejszego, synowiec moj, książę Józef Poniatowski i samo przybycie jego do wojska i pod komendę W. Pana najlepiej mu zaświadczą o chęciach i zamiarach moich ku dobru Ojczyzny i sławie W. Pana najżyczliwszych”. W krótkim tym liście wspomina król, że „zupełnie się referuje do tego, co synowiec"mój z zlecenia mego ustnie opowie W. Panu”. Widocznie więc książę Józef powtórnie widział sie z Kościuszką po bitwie szczekoeińskiej, gdzieś w okolicach Radomia.

Nazajutrz po wyjeździe księcia Józefa (29. maja), posunął się Kościuszko do K izęcić, gdzie przez cztery dni obozował. Z Krzęcic wydał znaną nam odezwę „do Litwinów i Komisyi Porządkowych Wielkiego Księstwa Litewskiego”. 3. czerwca widzimy go z powrotem w Jędrzejowie. Jaki był cel tych ruchów, żadne źródło nie podaje wiadomości. Korzon przypuszcza, że w Krzęcicach może łatwiej było porozumiewać się Kościuszce z Grochowskim? obozującym pod Desznem. Przedmiotem ich narad było rozszerzenie pow stania na województwa wołyńskie, kijowskie i bracławskie. Grochowski otrzymał od Kościuszki „dużo blankietów”, które miano wypełnić nominacyami na generał-majorów ziemiańskich, – Grochowski wątpił jednak, czy myśl Kościuszki da się przeprowadzić wobec znacznych sił rosyjskich w tych stronach i braku ludzi „zdolnych zacząć”. 

Tymczasem zbliżyła się chwila rozprawy z nieprzyjacielem. Cofający się ku granicy pruskiej Denisów rozbił swój obóz pod Szczekocinami, o dwie mile od Żarnowca, gdzie była główna kwatera armii pruskiej.