Rozdział czternasty

Tymczasem ruszyły kolumny Lewanidowa i Kachowskiego, żeby od południa i północy oskrzydlić wojsko polskie, przeciąć mu drogę do Połonnego a może nawet zupełnie otoczyć i zmusić do poddania się. Książę Józef widział się zgubionym, posłał raport rozpaczliwy do Warszawy, a widząc ostatni ratunek w pospiesznym odwrocie, polecił Kościuszce zająć Lewanidowa przez pozorne rozwinięcie sił bojowych do ataku pod Czartoryą, na północ Lubaru. Kościuszko na czele powiększonej dywizyi spełnił wybornie swe zadanie, a książę Józef o świcie (15. czerwca) wyniknął się szczęśliwie Kachowskiemu i cofnął się ku Zasławiu. Nie obeszło się jednak bez dotkliwej straty, gdyż ariergardowa kolumna Wielhorskiego poniosła porażkę na grobli boruszkowieckiej. Zajączek w swych pamiętnikach twierdzi, że tylko nadciągnięcie Kościuszki uratowało od zupełnej zguby całą kolumny Wielhorskiego; sam Kościuszko jednak przypisuje tę zasługę księciu Józefowi mówiąc, że wziął on jeden pułk z jego dywizyi i pobiegł w kierunku strzałów.

Książe Józef w swoich pamiętnikach nic o tem nie wspomina, owszem mówi: z mojej strony żadnego posiłku mu (Welhorskiemu) dać nie mogłem. Są więc trzy relacye, a każda odmienna. Dowód, jak pamięć zawodzi piszących pamiętniki i jak ostrożnie przyjmować należy apodyktyczne sądy na nich oparte.

Wielhorski stratą swą obliczał na 200 poległych i 7 armat; źródła rosyjskie twierdzą, że wzięto do niewoli 375 ludzi, co nie godzi się ze słowami księcia Józefa: “żołnierze bronili się do upadłego, dawali się zabić, ale nie składali broni”. Najświetniej się w tem spotkaniu odznaczył kapitan Bronikowski.

Po długim i przykrym marszu zbliżył się książę Józef do Połonnego, ale nie zastał czego się spodziewał. Wprawdzie pułkownik Sierakowski już od pary tygodni pracował nad jego ufortyfikowaniem, ale do końca było jeszcze daleko, a nieprzyjaciel blisko. Więc na radzie wojennej uznano za potrzebne iść dalej ku Zasławiowi, a lazaret i kasę wysłać do Dubna. Wywieziono z Połonnego wszystko, co się dało: armaty, prowianty, amunicyę, ale i tak z braku koni i wozów musiano część zapasów spalić i kilka armat zagwoździć. Kiedy Kościuszko zostawiony w ariergardzie przybył do Szepetówki, dano znać, że w niedalekim Zasławiu stała już dywizya księcia Lubomirskiego; tak więc uszczuplona armia księcia Józefa doszła do 18 tysięcy; była to najwyższa cyfra zgromadzonego razem wojska polskiego w ciągu całej kampanii. W chwili gdy część korpusu Lubomirskiego zetknęła się z korpusem głównym, zjawiła się ośmiotysięczna awangarda rosyjska pod komendą generała Markowa. Wywiązała się niespodziewanie bitwa pod wsią Zieleńcami (19. czerwca). Na wzgórku ukształtowanym w “półokrąg jajowaty” stało wszystkiego 3000 żołnierza polskiego, lecz wkrótce nadciągnęła brygada Mokronowskiego z 12 armatami, a zaraz po niej nadszedł korpus główny księcia Józefa, szykując się w drugą linię. O godzinie 5 rano rozpoczął się najżywszy ogień. Konnica nieprzyjacielska złamała polską na prawem skrzydle, lecz Mokronowski ze swym konnym pułkiem pospieszył na pomoc i w pień prawie wyciął jazdę nieprzyjacielską. Kiedy trzy bataliony Lubomirskiego poszły w rozsypkę, książę Józef w najgorętszej chwili osobiście poprowadził w ogień batalion imienia Potockich i zmusił piechotę rosyjską do cofnięcia się. Kosyanie usiłowali kikakrotnie przebić środek polski bagnetem, ale za każdym razem odparci zostali przez silny ogień kartaczowy. Uderzenie generała Wielhorskiego na prawe skrzydło rosyjskie zmusiło Markowa złożyć czworobok i cofnąć się, zostawiwszy Polaków panami pobojowiska. Również i lewe skrzydło zostało złamane i byłoby poszło w rozsypkę, gdyby generał Czapski chciał podtrzymać tę ważną korzyść, jaką odniósł generał Mokronowski.

Książe Józef mówi, że Czapskiemu “nie zdało się” postąpić naprzód. Inne źródła wprost oskarzają Czapskiego o zdradę. Niemcewicz (l. c. 169) mówi, że nie usłuchał rozkazu.

Pojawił się wreszcie ze swoją dywizyą Kościuszko, dążąc pospiesznie na odgłos strzałów, ale bitwa już była skończona. “Kanonował wprawdzie – są jego własne słowa – przez dwie godzin, ale nie mógł przejść przez błoto przed nim leżące, bo przez nie tylko przez groble iść można było; naprzeciwko zaś Moskale postawili byli nierównie mocniejszą artyleryę na górze, to jest 16 armat, z których nieustannie dawali ognia, oczekując powrotu armii do drugiego ataku. To wszystko było przyczyną, że kolumna rosyjska nie była wzięta w niewolę”.

Jak Kościuszce przeszkadzała jego pozycya, że nie mógł dopomódz do wyzyskania zwycięstwa, tak znów książę Józef tłumaczy się, iż roztropność nie pozwoliła mu się puścić za nieprzyjacielem. “Pomimo błędów popełnionych porażka Rosyan byłaby zupełną i przywiodłaby ich o stratę całego wojennego rynsztunku, gdybym się poprostu dał unieść żołnierskiemu zapałowi, a nie musiał bacznego zwracać oka na ruchy wszystkich trzech kolumn rosyjskich, natężających właśnie w tej chwili całą swą usilność, żeby mnie koniecznie okrążyć”. Pomimo to historycy wojny 1792 roku czynią zarzut księciu Józefowi, że nie wyzyskał zwycięstwa. Podobno on sam przyznawał się później do tej pomyłki i miał po wielu jeszcze latach mówić z westchnieniem, że “Zieleniec sobie nie daruje”.

Niemcewicz l. c., str. 270. Jako ciekawy przyczynek do prawdomówności raportów wojennych rosyjskich należy zaznaczyć, iż Kachowski przedstawiał bitwę pod Zieleńcami jako zwycięstwo “bezprzykładnie walecznych” wojsk imperatorowej. Przyczem oblicza siły Poniatowskiego na 30.000, kiedy wynosiły one co najwięcej 10.000, jeżeli nie będziemy liczyć dywizyi Kościuszki, która przybyła już przy końcu bitwy i ograniczyła się, jak wiemy, do dwugodzinnej kanonady.

Zanim wieść o zwysięstwie pod Zieleńcami przybyła do Warszawy, Stanisław August przekonany o niemożliwości prowadzenia skutecznej walki z nieprzyjacielem, wysłał kuryera do księcia Józefa z rozkazem, aby prosił Kachowskiego o rozejm czterotygodniowy, podczas którego pragnął wejść w układy z imperatorową. Rozkaz ten zastał księcia Józefa w Ostrogu, gdzie połączyła się cała armia polska. Kachowski na rozejm nie przystał i 25. czerwca atakował księcia Józefa. Opanował dwa mosty na krętej rzeczułce Wiliji, ale trzeciego zdobyć nie mógł, pomimo wysłania znacznych posiłków. Nazajutrz ponowił atak, ale również bez skutku. Niestety książę Józef musiał oszczędzać amunicyi, której miał bardzo mało; bo mu zostało po kilka ładunków na działa dwunasto- i sześciofuntowe. Odczuwał przytem brak żywności, więc “choć wszystkim generałom żal było tej pozycyi”, uchwalono znowu się cofnąć.

Przez Warkowice zbliżono się do Dubna, gdzie miały się znajdować wielkie magazyny prowiantów i amunicyi i gdzie spodziewano się, że przybędzie Stanisław August. Wszystko to zawiodło. Stanisław August rozstał się z myślą wyruszenia do obozu; amunicya złożona była gdzieś nad granicą austryacką “przez niedołęstwo czy zdradę”, prowianty były, ale tylko ich część można było zabrać, gdyż książę Lubomirski narzekał na brak podwód, chociaż był dziedzicem Dubna i licznych koło niego włości. Zachowanie się jego było takie, że go podejrzywano o zdradę. W korpusie jego panował nieład, który “więcej niż nieprzyjaciel szkody wyrządzał”. Eustachy Sanguszko podaje w swych pamiętnikach, że książę Józef przebił pałaszem żołnierza z kolumny Lubomirskiego, który w imieniu innych powiedział, że w ogień nie pójdą. Są tacy, co wprost oskarżają Lubomirskiego, że był w tajemnym z przeciwnikiem porozumieniu. Nareszcie odwołano go – “szczęściem dla mnie” – dodaje książę Józef. Przedtem ostrzegł przed nim króla, że za czynności Lubomirskiego nie chce odpowiadać.

Pamiętnik księcia Józefa l. c., str. 303. Król w listach swoich również, choć nie wprost, oskarza o zdradę Lubomirskiego. Mówi, że w Dubnie dostarczył mało żywności, a Rosyanie jej znaleźli trzy razy tyle. Również “żołnierzy nie używał w sposób umówiony z księciem Józefem”. Wreszcie “inne czyny” zmusiły króla do odebrania mu dowództwa. List króla Glayera. Mottaz, l. c., str. 287. Lubomirskiego już przedtem zdaje się podejrzewano, Kołłątaj pisał do Małachowskiego, aby dowodów na gwałt wysłać do armii, a Lubomirskiego zatrzymać: (arcb. Krasińskich 2993).

Kiedy Rosyanie zbliżyli się do Dubna, książę Józef uznał, że należy przejść Bug i bronić tej rzeki między Dubienką i Opalinem. Przez Łokacze i Włodzimierz odbywała się “retyrada” ku Bugowi, przez które się pomyślnie pod Bindugą przeprawiono. Książe Józef oddawał pochwały Kościuszce, że przy tem cofaniu się położył wielkie zasługi, powstrzymując nieprzyjaciela; na czele ariergardy odpierał ataki wojska rosyjskiego, pragnącego przeszkodzić przy przeprawie.

10. lipca ustawiły się ostatecznie siły polskie dla obrony Bugu. Kościuszko stanął koło Dubienki, książę Józef w Świrzu, Wielhorski w Siedliszczach; łączność między trzema dywizyami utrzymywały mniejsze oddziały, a pułkownik Poniatowski z dwoma pułkami kawaleryi, poszedł aż do Włodawy, aby utrzymywać komunikacyę z wojskiem litewskiem, znajdującem się w Brześciu. Obrona Bugu była wogóle dość trudna wskutek niskiego stanu wody. Najsilniejszą była pozycya Kościuszki, gdyż miał oparcie o Galicyę, a z drugiej strony okolicę bagnistą. Ze Swirza wysłał książę Józef list do króla, w którym znajdował się ustęp, będący pięknem świadectwem jego patryotyzmu i zrozumienia jak należało ratować Rzeczpospolitę. “Gdybyś W. K. Mość – są słowa księcia – na początku tej kampanii, ponieważ ona nie była przygotowana pod względem militarnym, był poruszył kraj cały, siadając na koń wraz ze szlachtą, uzbrajając miasta i dając wolność chłopom, albo bylibyśmy zginęli z honorem, albo Polska byłaby mocarstwem”.

Kachowski dnia 17. lipca przeprawił się z “wielkiem hukiem armat” pod Kładniowem, o pół mili od Dubienki. Nazajutrz (18. lipca), wysłał generała Tormasowa z częścią korpusu Kutuzowa w sile 9000 ludzi pod Dorohusk dla przeprawy przez Bug, gdzie stały oddziały pułkownika Grochowskiego i majora Krasickiego. Nieprzyjaciel opanował kilka brodów, ustawił 28 dział polowych prócz batalionowych, aby zabezpieczyć ustawianie mostu pontowanego i przeprawił się “przy srogiej kanonadzie”, poniósłszy małe straty. Książe Józef pobiegł na pomoc Krasickiemu, ale spotkał już oddziały w odwrocie z Dorohuska, zapalonego bombami i fajerbalami przez nieprzyjaciela. Gdy z drugiej strony doszła wiadomość, że kolumna z korpusu Lewanidowa ustawiła baterye między Huszczą a Opalinem, książę Józef polecił Wielhorskiemu cofać się ku Chełmowi.

Cały ten atak i cała wogóle ta przeprawa była tylko dywersyą ze strony Kachowskiego, aby zamaskować atak na Kościuszkę pod Dubienką; była to, jak wiemy, najsilniejsza pozycya, którą jeszcze Kościuszko (słowa Kachowskiego) “z wszelką możliwą umiejętnością” ufortyfikował, celem osłonienia innych korpusów, które przeprawie przeszkadzały. Na niego też zwrócił Kachowski główne swe siły, aby zniszczyć jego korpus do szczętu.

Korzon siły Kachowskiego, oblicza na 29.000, Smitt na 19.000, Zajączek na 20.000, król na 15.000, a książe Józef na 17.000. Tenże pisze: “reszta rosyjkiej armii gorącemi natarciami trzymała w szachu wszystkie oddziały mojego wojska rozłożone wzdłuż rzeki, niedopuszczając wzajemnych pomocy”.

Bój rozpoczął się o godzinie 5 po południu, zastępy rosyjskie rozwinęły się pod osłoną 56 armat i uderzyły jednocześnie na prawe i lewe skrzydło polskie. Wkrótce nadciągnął generał Dunin i 3 szańce polskie, bronione przez 10 dział, zostały zdobyte. Widząc, że Kościuszko pospiesznie wywozi działa, gotując się widocznie do odwrotu, Kachowski wysłał kawaleryę z pułkiem elizawetgradzkim na czele dla obejścia i zdobycia bateryi polskich. Dowódca tej jazdy Palmenbach nie uszanował nawet granicy austryackiej, aby obejść bateryą, ale i tak atak nie powiódł się; Palmenbach przy zdobywaniu bateryi poległ, jazda Wielowiejskiego rozbiła pułk elizawetgradzki, drugi atak reszty kawaleryi rosyjskiej również się nie udał. Pomimo jednak dzielnej obrony, Kościuszko widząc niebezpieczeństwo oskrzydlenia, zarządził odwrót tem więcej, iż uciekła brygada Biernackiego “nie będąca nawet w ogniu akcyi”. Odwrót osłaniał skutecznie Kniaziewicz na czele czworoboku z batalionem fizylierów. Wojska rosyjskie ścigały Kościuszkę jeszcze przez dwie mile, ale wstrzymał ich ciągle nieustanny ogień karabinowy i armatni. Cały odwrót odbył się “z najzimniejszą krwią i w największym porządku”.

Zajączek. Pamiętniki, wyd. Żupańskiego, str. 53. Tenże podaje, że “Kościuszko z dwoma batalionami piechoty i jednym pułkiem jazdy znalazł się w Kuniowie, mając resztę na stracone”. Dopiero w godzinę potem Wielowiejski “przyprowadził mu resztę dywizyi”. Stratę oblicza Zajączek na 7 armat i 98 ludzi (zapewne omyłka zamiast 900). Gdyby nie Wielowiejski strata byłaby większa – i “noc przyszła w pomoc”. Tę relacyę Zajączka powtarza Niemcewicz, który zaraz po bitwie przybył do Kościuszki. Wojska Kachowskiego oblicza tak Zajączek jak Niemcewicz na 20.000. (Niemcewicz l. c. 172).

 Stratę swoją obliczał Kościuszko na 900 głów, co stanowiło szóstą część jego korpusu, wynoszącego koło 5000 ludzi. Cała walka z pościgiem trwała przeszło 5 godzin i zakończyła się już późną nocą. Wsławiła ona imię Kościuszki, jako przezornego dowódzcy, umiejącego bronić się przeważnym siłom i wycofać się bez rozbicia.

Książe Józef postanowił przenieść linię bojową za Wisłę. Jeszcze z obozu pod Lublinem 23. lipca pisał do króla: “my bronić się będziemy ile możności”. Niestety data tego listu zeszła się z datą przystąpienia Stanisława Augusta do konfederacyi targowickiej. Wiadomość o tem przesłała Izabela Czartoryska księciu Józefowi do obozu pod Kurowem, o dwie mile od Puław, gdzie pułkownik Sierakowski zbudował most dla przejścia przez Wisłę. Wieść ta wywarła wrażenie piorunujące. Wszyscy oficerowie przyszli do księcia Józefa chcąc uzyskać potwierdzenie szerzonej pogłoski. “Znaczna część tych walecznych – pisze książę Józef w swym pamiętniku – widząc się powstrzymaną w swoim szlachetnym zapędzie brwi marszczyła i objawiała zamysły mimowolnej rozpaczy… Starałem się ich uspokoić, aby nie spoglądali tak posępnym wzrokiem na wypadki, w których prawdopodobność sam jeszcze wierzyć nie mogłem”. “Na wszystko byłem przygotowany – pisał książę do Czartoryskiej – lecz nie na podobną nikczemność. Raczej należało bić się do zgonu, niż oddychać hańbą”. W porozumieniu z kolegami napisał książę list do króla, w którym donosił, że “chodzą tu wieści, zapewne puszczane przez ludzi niechętnych i nie dobrze życzących, jakobyś W. K. Mość miał traktować ze zdrajcami ojczyzny. Same takowe wiejści wzbudziły już w wojsku niezmierne zdumienie i nieukontentowanie. Konsekwencyom stąd wynikającym, żadnym sposobem zapobiedz nie mógłbym, ponieważ nie taję się, że... podobnem oddycham uczuciem”. Bez ogródki pisał dalej, że “podłość zniżenia się, aż do zdrajców ojczyzny, byłaby grobem naszym”. Żądał, aby król przybył do wojska, “które go własnemi piersiami okrywać będzie”. “O to W. K. Mość prosimy, o to błagamy, o to nakoniec będziemy się dobijać”. List ten zaweźli do króla generałowie, Wielhorski i Mokronowski, którzy według groźnego dopisku mieli wystąpić przed królem “w imieniu całego dotąd wiernego mu żołnierza”. Słowa: “bęziemy się dobijać”, stały zapewne w związku z planem porwania króla i przywiezienia go do armii. Kto pierwszy tę myśl poddał niewiadomo, dość że książę zrazu na nią się zgodził, ale jej nie wykonał, za co mu później silne zarzuty robili jego przeciwnicy. Czy to porwanie miałoby jaki skutek, zapewnie się nie zastaniawiali.

Zaledwie Wielhorski z Mokronowskim opuścili obóz, nadeszła wiadomość urzędowa o przystąpieniu króla do Targowcy, z rozkazem zaprzestania działań wojennych, cofnięcia się na lewy brzeg Wisły i odprowadzenia wojska do Kozienic. Do rozkazu dołączone były trzy listy: jeden Bułhakowa do  Kachowskiego donoszący o zawartem armistycium, drugi od króla do oficerów usprawiedliwiający postanowienie królewskie, trzeci od króla do księcia Józefa. W tym ostatnim król zapewniał, że rzeczy nie stoją tak źle, jak “drogi Pepi”. sądzi, i że król myśli o nim, “aby nie miał zmartwienia”. Oficerowie wobec tej urzędowej wiadomości “rękę sobie podali, przyrzekając słuchać tylko swego wodza, porzucić wojsko i kraj, żeby nie widzieć swojego poniżenia i nie służyć w jednych szeregach z kilku nikczemnikami spodlonymii  napiętnowanymi niesławą”. W tym sensie odpowiedział ks. Józef królowi żądając dymisyi. “Los mój – pisał – nie zależy już odemnie, ale przy wiązany jest do losu wielu zacnych ludzi, pełnych uczucia, honoru i niezachwianych w postanowieniu raczej umrzeć, niż być spodlonym i... Narzucić im obowiązek, iżby służyć mieli z ludźmi zniesławionymi i okrytym i pogardą... byłoby to ubliżać ich zaufaniu i przywiązaniu do mnie”...

Król błagał swego synowca, aby cofnął dymisyę; słał list za listem. Napróźno. Książe odpowiedział zawsze: żądam dymisyi. “Żołnierz ma tylko jedno słowo – pisał z pod Sieciechowa – a poczciwy człowiek jedną przysięgę; i jedno i drugie nas wiązało do tej sprawy, której broniliśmy krwią i życiem”. Do listu tego było dołączonych 200 podań o dymisyę. Gdy wojsko stanęło w Kozienicach ks. Józef powtórzył żądanie natychmiastowej dymisyi. Król po tem “nowem pchnięciu sztyletem” starał się wpłynąć na bawiącego w Warszawie Kościuszkę, którego mianował generałleutnantem i szefem regimentu 4 buławy polnej koronnej. Nalegał na niego aby powstrzymał postanowienie księcia Józefa, złożył w jego ręce “wywód przekonywujących racyi”, nasyłał na niego nareszcie “damy”, które prosiły “abyśmy króla nie opuszczali i nie nalegali o dymisyę”. Kościuszko ze łzami tłómaczył się, że “z infamisami i łotrami” służyć nie można, na co król odpowiedział: “zostawić im tę hańbę!”.

Wobec stanowczości księcia Józefa, nie było rady – dymisya została podpisana. Na wyjezdnem ks. Józefa z obozu (6. sierpnia), wojsko żegnało go owacyjnie. Wręczono mu adres zbiorowy podpisany przez 8 generałów z Kościuszką na czele, przez adjutantów i oficerów, oraz przez wszystkie komendy. “Dopóki imię żołnierza nie wygaśnie – były słowa adresu – dopóki cnota wdzięczności ludziom miłą będzie, zaręczamy Mu tem pismem naszą nieśmiertelną wzdzięczność, głębokie uszanowanie i niczem niezatarte przywiązanie nasze. Aby zaś niniejszy hołd, który męstwu, cnocie, talentowi i szlachetności duszy Jego oddajemy, całemu światu był wiadomy, medal bić zalecamy, którym z jednej strony ma być wyryty biust Jego, a z drugiej ten napis: Miles imperator”.

Tak się zakończyła walka orężna w obronie konstytucyi 3. maja. “Była to wojna święta – pisał książę Józef w odezwie do wojska (16. sierpnia) – bo żołnierz nie walczył za dumę swego króla, lecz za swobody ojców swoich i całość ziemi, w której się urodził. Okoliczności utruły nadzieje nasze: obca przemoc, duma kilku obywateli, którzy w osobach swoich przywykli uważać szczęście lub nieszczęście kraju, przyprowadziły rzeczy do dawnej postaci. Zatem lubo nie podbici, lubo nie zwyciężeni, błąkać się musimy i szukać obcej ziemi”. Wyłożywszy jasno powody swej dymisyi, potępiwszy bezwzględnie Targowiczan, książę Józef żądał w tej odezwie od wojska wytrwałości i przygotowania się do odwetu... “Śmiało oświadczam mój sposób myślenia; prześladowanie wzgardę tylko wywołać może, a zemsty czekam nie cofając przed nią krokuu”. 

W cztery dni później naczelny wódz armii rosyjskiej przybył do Warszawy i Stanisław August “został reprezentowany generałowi Kachowskiemu przez Bułhakowa”. Król do żywego dotknięty odezwą księcia Józefa, kazał mu wyjechać za granicę.