Zygmunt III.

KRÓL POLSKI.

Syn Jana, trzeciego z dynastyi Wazów króla Szwecyi i Katarzyny Jagiellonki córki Zygmunta starego, przyszedł na świat w więzieniu w Gripsholmie, stryj bowiem jego Eryk król szwedzki mając w podejrzeniu brata, że knuje przeciw niemu spiski, wraz z żoną go uwięził. Zygmunt jako jedyny po kądzieli potomek rodu Jagellonów, wychowany był przez matkę w nadziejach, że mu  się tron Polski dostanie, od matki też przejął gorące przywiązanie do wiary katolickiej. Za staraniem ciotki swej królowej Anny Jagiellonki i Jana Zamoyskiego, obrany królem Polskim w d. 19 Sierpnia 1587 r. wylądował w Gdańsku i w d. 27 Grudnia koronował się w Krakowie. Wkrótce zaszły między młodym królem a Zamoyskim wzajemne niechęci. Wielki hetman który za Stefana Batorego tak ważny miał udział w rządzie, pragnął i nadal toż samo zachować stanowisko, ale Zygmunt III zrażony dumą Zamoyskiego, widząc że w swych zamiarach względem Szwecyi nie będzie miał w nim posłusznego narzędzia, starał się go usunąć, i otoczył się jego przeciwnikami. Do zwiększenia niechęci przyczyniły się bliskie stosunki króla z niemiłym narodowi domem austryackim, które doprowadziły do małżeństwa Zygmunta z arcyksiężniczką Anną. Wkrótce wyszły na jaw tajemne układy między królem a cesarzem, których celem było zyskanie jego pomocy dla utrzymania się na tronie szwedzkim, za co miał Zygmunt ustąpić bratu cesarza Ernestowi, polską koronę. Zmowy te wykrył Zamoyski i na sejmie inkwizycyjnym (1592) zmusił króla do zrzeczenia się układów z Austryą. Po nastąpionej w tymże roku śmierci ojca, Zygmunt III udał się do Szwecyi otoczony duchowieństwem katolickiem, czem zraził sobie protestanckich Szwedów. Skorzystawszy z tego stryj jego Karol książę Sudermanii, stanął na czele protestantyzmu i gdy Zygmunt słabo wsparty przez Polaków nie mógł buntu uśmierzyć, Karol ogłosił się królem szwedzkim 1604 roku.

Niemniej złe następstwa miało wmięszanie się Zygmunta w sprawę samozwańca Dymitra, którego popierali niektórzy panowie polscy. W r. 1596 przyszła do skutku w Brześciu unia kościoła wschodniego z rzymskim. Tymczasem spadła na Polskę pierwsza wojna szwedzka wywołana przez  Zygmunta, który nie chcąc zrzec się praw swoich do tronu, chciał Polskę w tę sprawę wplątać. Zwycięztwo Karola Chodkiewicza hetmana w. lit. pod Kircholmem, zmusiło Szwedów do zawarcia rozejmu, ale nie mogło powstrzymać burzy, która ze strony Szwecyi gotowała się na Polskę. Ścisłe przymierze króla z cesarzem, jego zamiar małżeństwa z siostrą pierwszej żony arcyksiężniczką Konstancyą, wreszcie wielki wpływ jaki mieli na króla Jezuici, stało się powodem nieukontentowania, które podniecali nienawidzący Zygmunta protestanci. Skorzystali z tego ludzie ambitni, jak Mikołaj Zebrzydowski i Janusz Radziwiłł którzy stanąwszy na czele rokoszu, domagali się usunięcia od boku króla jezuitów  i cudzoziemców, oraz utworzenia rady z trzech senatorów przez sejm wybranych złożonej. Kiedy wszystkie usiłowania pojednania nie odniosły skutku, hetman Żółkiewski uderzywszy na rokoszan pod Guzowem, stanowcze nad niemi odniósł zwycięztwo (1607 r.). Zygmunt zamiast z tego skorzystać i zaprowadzić rząd silny, przebaczył rokoszanom i zatwierdził prawa anarchiczne, które miały stać się przyczyną zupełnego rozstroju państwa.

W r. 1610 znowu zapaliła się wojna północna. Obrany królewicz Władysław, skutkiem opieszałości Zygmunta nie mógł zasiąść na tronie. W r. 1620 zwaliła się na Polskę cała potęga turecka. Pozostawiony ze słabemi siłami hetman Żółkiewski legł pod Cecorą. Zaledwie Karol Chodkiewicz hetman w. lit. zwycięztwem pod Chocimem (1621) powstrzymał najazd turecki, musialy zastępy polskie śpieszyć do Inflant, przeciw królowi szwedzkiemu Gustawowi Adolfowi, który całe prawie Prusy zagarnął. Ale dumny Zygmunt słyszeć nie chciał o zrzeczeniu się swych praw do tronu szwedzkiego, dopiero za staraniem Francyi która chciała całe siły szwedzkie zwrócić przeciw cesarstwu, stanął w r. 1629 sześcioletni rozejm w Sztumie, mocą którego Szwedzi zatrzymali swoje zdobycze w Inflantach. W czasie wojny trzydziestoletniej, Zygmunt gorliwy obrońca katolicyzmu, posłał cesarzowi w pomoc 7,000 Kozaków, od wodza swego Lisowskiego, zwanych Lisowczykami, którzy wielkie Austryi oddali usługi. Niektórzy historycy zarzucają Zygmuntowi, że w czasie tej wojny, zamiast czynnem do niej wmięszaniem się zająć odpowiednie stanowisko, aby przy nowem urządzeniu się Europy, zyskać jak największe dla kraju korzyści, pozostał na uboczu, przez co pozbawił Polskę wszelkiego na ówczesne wypadki wpływu. - Po wygaśnięciu w r. 1611 starszej Unii książąt brandeburgskich, należało całe Prusy książęce do korony przyłączyć, ale nie przewidujący przyszłości Zygmunt, nadał inwestyturę dalszej linii tego domu. Pod słabym rządem Zygmunta wzrosła potęga magnatów, a nietolerancya religijna i ucisk ludu, zgotowały na Ukrainie materyały do strasznego w przyszłości wybuchu.

Zygmunt III przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy. Z pomiędzy licznych jego fundacyi wymienimy założenie w tern mieście klasztoru Reformatów oraz kościoła Jezuitów w Krakowie. On też sprawił bogatą srebrną trumnę w której spoczywają w katedrze krakowskiej kości Śgo Stanisława. Umarł w zamku warszawskim d. 30 Kwietnia 1632 r. Żył lat 66, panował w Polsce lat 45. Z pierwszej żony Anny arcyksiężniczki austryackiej, poślubionej w r. 1593, zmarłej 1598 r. pozostawił syna Władysława IV, z drugiej arcyksiężniczki Konstancyi, poślubionej 1605 r. zmarłej 1635 r., miał córkę Katarzynę wydaną za Filipa Palatyna Renu i synów Jana Kazimierza króla, Jana Alberta biskupa warmińskiego później krakowskiego, Karola Ferdynanda biskupa wrocławskiego i płockiego Aleksandra Karola (ur. 1614 zmar. 1635 r.)

Żaden z królów Polskich nie był tak ostro sądzonym, jak Zygmunt III. Zarzucają mu zupełną uległość dla Jezuitów, fanatyzm religijny i nieudolność polityczną, wreszcie niezmierny upór przy braku stanowczości i energii w działaniu. Ma też Zygmunt gorących obrońców, między innymi Bartoszewicz w' biografii tego króla zamieszczonej w Encyklopedyi, starał się go ze wszystkich tych zarzutów oczyścić i przedstawiwszy Zygmunta jako prawdziwie chrześciańskiego, pełnego zacności i sprawiedliwości monarchę, całą winę za niepowodzenia jego rządów składa na anarchiczne żywioły ówczesnego spółeczeństwa.

Zygmunt III był wspaniałej postaci i umiał zachować powagę majestatu. Głęboko pobożny,  miłosierny, wybaczający urazy, przywiązany do rodziny, odznaczał się życiem przykładnym, miał wielkie zamiłowanie do muzyki i malarstwa, sam zaś biegły w zegarmistrzostwie i złotnictwie, wiele kościołów przyozdobił pracami swej ręki.

Piękny portret Zygmunta III, rytowany w Wiedniu 1604 r. przez Aegidiusa Sadelera, przedstawia w owalu popiersie tego króla w którego oblicze, sława wpatruje się z miłością, z lewej strony kobieta obserwująca sferę, wyobraża podniosłość ducha ludzkiego, z prawej historya zapisuje czyny królewskie, niżej umieszczone napisy, sławią wzrost pod jego panowaniem rolnictwa i żeglugi morskiej.