Stefan Batory.

KRÓL POLSKI.

Po kilkomiesięcznem bezkrólewiu spowodowanym ucieczką Henryka Walezego, rozdzielił się naród na dwa stronnictwa, z których jedno obrało królem Cesarza Maksymiljana, drugie zaś Stefana Batorego, ale partya tego ostatniego wsparta potężnym wpływem Jana Zamoyskiego, Stanisława Górki i Zborowskich, wkrótce wzięła stanowczą przewagę.

Stefan Batory wojewoda siedmiogrodzki urodzony 1533 r., powołany został na tron polski w 42 roku życia. Rozporządziwszy mitrą książęcą na rzecz brata swego Krzysztofa, w d. 8 Lutego 1576 r. zaprzysiągł przed posłami polskimi w Megeszu pacta conventa, z których ważniejsze były: że spłaci długi państwa, odzyska utracone prowincye, pokój z Turcyą zachowa, granice ufortyfikuje, prawa potwierdzi, wreszcie pojmie za żonę Annę Jagiellonkę. W dniu 18 Kwietnia nowo obrany król wjechał do Krakowa, w dniu 1 Maja odbył z królową Anną koronacyę, a nazajutrz ślub obojga nastąpił. Niechętni z razu Stefanowi Litwini uznali go królem, który zaprzysiągł im przywileje. Monarcha ten obdarzony wyższemi zdolnościami, niezłomną wolą i trafnym politycznym poglądem, przedsięwziął podnieść władzę monarchiczną skrępowaną przez senat i izbę poselską, oraz poskromić samowolę magnatów. Odkrywszy znakomite zdolności w Janie Zamoyskim, wyniósł go na godność podkanclerzego i uczynił tronu podporą. Pierwszym dziełem Batorego było uśmierzenie zbuntowanego Gdańska, (1577), następnie chcąc zabezpieczyć prowincye wschodnie od najazdów tatarskich, wziął się do zorganizowania kozaków. Nadawszy im obszerne ziemie Baturyn i Czerkasy nad Dnieprem, podzielił ich na dziesięć pułków, tworzących 6,000 wojska, tak zwanych regestrowych kozaków, pozostawił im wolno obieralnego hetmana, ale wybór jego uczynił zależnym od zatwierdzenia monarchy. Wobec gotujących się od północy wypadków, zawarł pokój z Turcyą.

Kiedy Iwan Groźny na wiosnę 1577 r. z ogromnym wojskiem całe prawie Inflanty zagarnął, Batory przeprowadziwszy na sejmach uchwalenie podatków, wyruszył ze znacznem wojskiem w pole. Wyprawa ta prowadzoną była nowożytną taktyką. Obok rycerstwa stanęła silna artylerya,- piechota złożoną była z Węgrów i wybranych regularnym poborem polskich chłopów. Odzyskano warowny Dynaburg i Wenden, następnie Batory zwrócił się na wschód. W r. 1579 zdobyty został szturmem Połock, Wielkie łuki i Uświat. Zabłysły talenta wojskowe Mieleckiego, Radziwiłła, Ostrogskiego, Sapiehy i Zamoyskiego, który na tej wojnie zdobył sobie pieczęć kanclerską i wielką hetmańską buławę. Wojna przeciągnęła się przez rok 1581; dopiero za pośrednictwem przysłanego przez papieża Jezuity Possewina, stanął d. 15 Stycznia 1582 rozejm dziesięcioletni zwany pokojem Zapolskim, którym Polska zyskała Inflanty, Połock i Wieliż. Zaraz potem zajął się król urządzeniem Inflant, które miały bezpośrednio władzy królów podlegać.

Chociaż Batory na krótki czas przed swoją kandydaturą przeszedł na katolicyzm, uznał za konieczne na nim się oprzeć i zwalczyć burzliwe żywioły protestantyzmu, nie prześladowaniem ale siłą przekonania. Przeciw wpływowi ukształconych ministrów protestanckich, postawił sprowadzonych z Hiszpanii Jezuitów, wkrótce zasłynęły ich szkoły w Wilnie, Połocku i innych miastach, które rywalizować mogły z licznemi szkołami innowierców, wreszcie w r. 1578 podniósł Batory szkoły w Wilnie do rzędu akademii. Ale ambitny zakon nie poprzestając na propagandzie religijnej, zapragnął także wpływu politycznego, czem nie mało pobłądził.

Wspomnijmy o dalszej działalności wewnętrznej Batorego. W r. 1587 zaprowadzone zostały trybunały złożone z deputatów, sądzące w najwyższej instancyi, małopolskie w Lublinie, wielkopolskie w Piotrkowie. 

Wszakże po ukończeniu wojny, budzący się duch anarchii paraliżował najlepsze zamiary króla. Sejm 1582 r. odmówił poborów, odrzucił przedstawiony projekt poprawy elekcyi i zamiast hołdu należnego zwycięzcy, gorzkie królowi zgotował kłopoty. Możnowładztwo urażone wyniesieniem do najwyższych godności Zamoyskiego i tern, że król się nie na senatorach lecz na szlachcie opierał, wystąpiło przeciw zbawiennym reformom króla i pod pozorem zagrożonej wolności podburzyło sejmiki, na których już zgubna zasada jednomyślności za zasadę polityczną przyjętą została. Najbardziej nienawistnemi okazali się Zborowscy, którzy widząc, że Zamoyski zagarnął wszelkie zaszczyty, a brat ich Samuel nie mógł uzyskać zniesienia banicyi za zabicie Wapowskiego, zaczęli knuć spiski przeciw królowi. Batory chcąc zapewnić poszanowanie prawa i powagi monarszej, Samuela Zborowskiego, który naigrawając się z wydanego wyroku zbrojno po kraju uwijał i na Zamoyskiego odgrażał, śmiercią ukarał (1584). Rozjątrzone tem możnowładztwo starało się cały kraj przeciw królowi podburzyć, ale nieulękniony tern Batory odpowiedział pozwaniem przed sąd Krzysztofa Zborowskiego, który przekonany o zdradę stanu, skazany został na infamię i banicyę. Zmusiwszy tem do milczenia niechętnych, Batory gotował się do nowej wojny północnej, w którym to celu zawarł w r. 1584 pokój z Turcyą i otrzymał od papieża Sykstusa V obietnicę pomocy pieniężnej, gdy nagle w Grodnie d. 12 Grudnia 1586 życie zakończył, jak mniemano z zadanej mu trucizny.

Wizerunek Stefana Batorego dajemy z wydanego w r. 1600 dzieła Schrencka, o którem dokładniejsza wiadomość znajduje się przy życiorysie Jana Zamoyskiego.