Jan Kazimierz.

KRÓL POLSKI.

Syn młodszy Zygmunta III i Konstancy i arcyksiężniczki Austryackiej, urodził się w Krakowie d. 21 Marca 1609 r. Wychowany od napełniających dwór jego ojca Jezuitów, doznawał wielu zmiennych losu kolei,-walczył w Prussach i pod Smoleńskiem, wr. 1634 bawiąc na dworze wuja swego Ferdynanda II Cesarza, brał chwilowy udział w wojnie z Francuzami, w r. 1638 płynąc z Genui do Hiszpanii zapędzony był na brzegi Francyi, gdzie zatrzymany pod zarzutem nieprzyjaznych dla tego kraju zamiarów został uwięziony. Była to zemsta kardynała Richelieugo rozgniewanego, że pomimo jego zabiegów, Władysław IV skłonił się do przymierza z domem Austryackim, które jeszcze wzmocnione zostało małżeństwem tego króla z Cecylią Renatą. 

Jan Kazimierz po dwuletniem więzieniu uwolniony wstąpił do zakonu Jezuitów, a w r. 1645 został kardynałem.

Otrzymawszy wiadomość o śmierci Władysława IV za zezwoleniem papieża porzucił stan duchowny i przybrawszy tytuł króla Szwedzkiego przybył do Polski. Po krótkiej z bratem swym Karolem Ferdynandem biskupem Płockim i Wrocławskim rywalizacyi, w d. 20 Listopada 1648 jednomyślnie obrany królem, koronowany został w Krakowie d. 17 Stycznia 1649 r. Zaraz potem chcąc wstrzymać srożącą się wojnę Kozacką, ogłosił amnestyę i posłał Chmielnickiemu buławę, lecz to nie wstrzymało wojny. 

Król po odbyciu godów weselnych z Maryą Ludwiką Gonzagą wdową po Władysławie IV, wyruszył z Warszawy iz nielicznym wojskiem stanął pod Zborowem, gdzie przez tłumy Kozaków i Tatarów został oblężony, lecz gdy han Tatarski ujęty podarunkami odstąpił Chmielnickiego, tenże przeprosił króla, zobowiązał się oddać wziętych do niewoli hetmanów i odstąpił od oblężenia bohatersko bronionego Zbaraża. Pomimo zatwierdzenia przez sejm tych układów, gdy panowie Ukraińscy byli przeciwni zupełnemu wyswobodzeniu ludu, a 180,000 uzbrojonego chłopstwa ani chciało słyszeć o powrocie panów do ich dóbr, zaprowadzenia stałego wojska Polskiego na Podolu i ograniczenia liczby tak zwanych Kozaków rejestrowych, wznowiła się straszna wojna. Król w roku 1651 stanął z 80,000 wojska pod Beresteczkiem, Kozaków i Tatarów liczono do 300,000. Po trzydniowym boju w czasie którego Jan Kazimierz dał dowody wielkiego męztwa, przytomności, i zwycięztwo było zupełne, zdobyto obóz Tatarski i Kozacki, ale skutkiem niekarności w wojsku Królewskiem, większa część przeciwników umknąć zdołała. Następstwem wygranej było zawarcie pokoju w Białej-cerkwi. Chmielnicki uznany attamanem, zgodzono się na 20,000 rejestrowych, panowie mieli powrócić do dóbr swoich. 

Sejm zwołany w Styczniu 1652 r. dla potwierdzenia tych układów, zakłócony został sprawą Hieronima Radziejowskiego podkanclerzego w k., który za wywołanie krwawych rozruchów w Warszawie pod bokiem króla i sejmu, skazany na wygnanie, udał się potem pod opiekę Karola Gustawa króla Szwedzkiego i uknuł spisek przeciw własnemu krajowi. Sejm ten nie załatwiwszy najważniejszych spraw zerwany został przez Sicińskiego posła Upitskiego. Czyn ten niedający się niczem wytłómaczyć, uznany był potem za zasadnicze prawo wolności, rzeczywiście zaś tak zwane liberum veto miało odtąd posługiwać magnatom do przeprowadzania własnych widoków, lub też być narzędziem intryg* zagranicznych, a wynikły ztąd bezrząd stal się jedną z głównych przyczyn upadku. 

Niepotwierdzenie przez sejm układów z Chmielnickim, wywołało nową walkę. W roku 1653 w bitwie pod Batowem legł hetman Kalinowski i 5,000 rycerstwa, dalsze klęski wstrzymała gorliwość Jana Kazimierza, który wyruszył w pole i znowu przeciągnął na swą stronę Tatarów, gdy jednak król nie przyjął pokojowych propozycyi Chmielnickiego, tenże w r. 1654 poddał się Carowi Alexemu Michajłowiczowi. Wkrótce wojska Rosyjskie i Kozackie zajęły Smoleńsk, Mohilew, Połock i Wilno, a do tylu klęsk przyłączyła się wojna Szwedzka. Pomimo, że Jan Kazimierz zrzekł się tytułu króla Szwedzkiego, Karol Gustaw opanował Inflanty,-uwiedzeni przez Radziejowskiego, Wielkopolanie poddali się Szwedom, którzy wd. 27 Lipca 1655 r. zajęli Poznań a 9 Września Warszawę, jednocześnie wkroczyli na Litwę, gdzie Radziwiłłowie i wielu innych panów z obawy o swe dobra uznali panem Karola Gustawa, a gdy Jan Kazimierz nie mogąc utrzymać się w Krakowie, udał się na Szlązk do swego księztwa Opolskiego, hetmani z resztą wojska poddali się także królowi Szwedzkiemu, który stał się panem Polski. Sprawa Jana Kazimierza zdawała się zgubioną. Pozostało przy nim tylko kilku biskupów i garstka rycerstwa. Monarcha ten mężny w boju, był jednak człowiekiem słabego charakteru, wahał się więc czy przyjąć obłudne propozycye Karola Gustawa, czy też przekazać państwo domowi Austryackiemu, ale Marya Ludwika doradziła użycie wszelkich środków obrony. Wd. 15 Listopada 1655 odbył się zjazd senatorów w Opolu, zkąd król wydał manifest do narodu. Zawiązane zostały układy z
Cesarzem, Danią i Hollandyą, które niechętnie patrzały na wzrost potęgi Szwedzkiej,-Tatarzy obawiając się bitnego Szweda obiecali pomoc. Gwałty i zdzierstwa Szwedów rozbudziły wreszcie naród. Zawiązała się w d. 29 Grudnia 1655 r. konfederacya w Tyszowcach, w obronie króla i wiary. Powstanie wybuchłe najprzód w Wielkopolsce prędko rozszerzyło się, a sławna obrona Częstochowy pod wodzą przeora Paulinów Augustyna Kordeckiego dodała wszystkim serca; hetmani powrócili do posłuszeństwa prawemu monarsze, Gdańsk i inne miasta Pruskie wystąpiły w obronie swych swobód. Niebawem Jan Kazimierz przedarł się do Lwowa, gdzie w d. 1 Kwietnia 1656 r. oddając siebie i całą Rzeczpospolitę opiece N. Maryi Panny, ślubował, że lud wiejski od ucisku ochroni, po czem zajął się zorganizowaniem obrony. Sławny Stefan Czarniecki kilkakrotnie pobił Karola Gustawa i zmusił go do cofnięcia się do Prus. Odzyskana Warszawa, lubo powtórnie zajęta była przez Szwedów niedługo pozostała w’ ich ręku.