Karol Gustaw.

KRÓL SZWEDZKI.

Jakkolwiek już w XVI wieku Królowie Szwedzcy przez wprowadzenie ulepszeń w administracyi, oświacie, wojsku i marynarce, potrafili podnieść znaczenie kraju, jednak mało zaludniona i ubogo od natury uposażona Szwecya, niemoglaby tak ważnej roli odegrać w Europie gdyby nie polityka rodziny Burbonów, która dążąc do poniżenia Habsburskiego domu, starała się wszędzie przeciw niemu podniecać nieprzyjaciół. Richelieu i Mazarini hojnie sypali złotem żeby podtrzymać potęgę Szwecyi w wojnach z Cesarstwem, w późniejszych nawet czasach Choiseul znaczne chociaż w innym celu temuż Państwu płacił subsidia, rzec więc można, że przez półtora wieku Królowie Szwedzcy pozostawali na żołdzie Francyi i byli politycznem tego państwa narzędziem.

Bohaterski obrońca protestantyzmu Gustaw Adolf wspierany złotem Francuzkiem głównie przyczynił się do skruszenia potęgi Cesarza i do przyszłego urządzenia religijnych i politycznych stosunków w Europie co nastąpiło na kongresie Westfalskim 1648 r.

Wkrótce po abdykacyi Królowej Szwedzkiej Krystyny, córki Gustawa Adolfa, naznaczony przez nią następcą Karol Gustaw, (ur. 1622 r. w Upsali) objął w r. 1654 rządy Państwa. Był on synem Jana Kazimierza księcia Dwóch Mostów i Katarzyny córki Karola niegdyś księcia Sudermanij, który pozbawiwszy Zygmunta III tronu Szwedzkiego, panował w tym kraju pod imieniem Karola IX.

Karol Gustaw już w czasie wojny trzydziestoletniej odznaczył się pod sławnym Torstensonem, następnie w tejże wojnie wojskiem Szwedzkiem dowodził. Objąwszy rządy zastał kraj wyniszczony, ale liczne wojsko pragnęło wojny przynoszącej bogate zdobycze, które były główną zachętą dla ówczesnego żołdactwa. W tym czasie Polska znękana długiemi wojnami i własnym nierządem, łatwe do podboju przedstawiała pole. Karol Gustaw postanowił więc rozszerzyć granice Państwa i zyskać sławę bohatera. Wziąwszy za powód urazy, że Jan Kazimierz używał tytułu i herbu Królów Szwedzkich, złamał obowiązujący go do r. 1661 rozejm Sztumdorfski. Napróżno Polacy wysłali do niego poselstwo, które ofiarując ze strony Jana Kazimierza zrzeczenie się praw do Szwedzkiej Korony starało się go od najazdu powstrzymać. Karol Gustaw upewniony przez Radziejowskiego o niemocy Rzeczypospolitej, wkroczył w r. 1654 do Wielkopolski, Prus i Inflant. Sława jaką zyskały bitne zastępy Szwedzkie, namowy Radziejowskiego mającego liczne w kraju stosunki, wreszcie fałszywe wyobrażenia o obowiązkach obywatela sprawiły, że Wielkopolanie przyjęli opiekę Karola Gustawa zastrzegając sobie zachowanie szlacheckich przywilejów. Następnie Szwedzi zająwszy bez oporu Warszawę, poszli aż pod Kraków za ustępującym z garstką wojska Janem Kazimierzem, który opuszczony od Magnatów i Szlachty schronił się do Szlązka. Po poddaniu się Krakowa gdy nawet Wielcy Hetmani i część wojska przeszli na stronę Szwedów, zajęli oni prawie kraj cały. Skoro jednak Polacy przekonali się, że Karol Gustaw ludzi! ich tylko, nakładał uciążliwe podatki, a wojska jego szerzyły rabunki i zniszczenia, zaczęto w całym kraju stawać w obronie prawego Króla Jana Kazimierza, który podniecany przez pełną enorgij Maryę Ludwikę z wielkiem męztwem do walki wystąpił. Karol Gustaw bezustannie szarpany przez śmiałe podjazdy Czarnieckiego kilka razy omało życia nie stracił. Jan Kazimierz zdobył Warszawę, a chociaż po trzydniowym boju znowu zmuszony był przed przewagą ustąpić, wkrótce jednak Szwedzi i sprzymierzone z niemi wojska Elektora Brandeburgskiego i Rakoczego Księcia Siedmiogrodu ciężkie poniosły klęski. Niebawem większe niebezpieczeństwo zagroziło Karolowi Gustawowi.

Austrya, Dania i Holandya, niechętnie patrząc na wzrost potęgi Szwedzkiej, zawarły przymierze z Polską. Cesarz przysłał kilka tysięcy posiłkowego wojska, Tatarzy złączywszy się z Polakami zapędzili się do Prus, wtedy Elektor Brandeburgski okazał gotowość do przymierza, i otrzymawszy zupełne uwolnienie od hołdu i inne korzyści, wystąpił przeciw niedawnym swym sprzymierzeńcom. Szwedzi po pięcioletnim w Polsce pobycie zmuszeni byli ustąpić do Prus Królewskich gdzie najdłużej trzymali się, ale wkrótce Karol Gustaw zagrożony w swym kraju przez Duńczyków, zmuszony był obrócić przeciw nim całe swe siły. Znowu posłużyło mu szczęście. Zdobył lutlandię, Szlezwig, Holsztyn, i korzystając z pory zimowej wkroczył przez zamarznięty Belt do Fionij, czem zmusił Króla Duńskiego Fryderyka III do zawarcia uciążliwego pokoju w Róeskilde (1658 r.) którym Szwecya zyskała kilka prowincyi. Wkrótce potem pod pozorem że Dania nie dotrzymuje warunków, Karol Gustaw wtargnął znowu z wojskiem i obiegł Kopenhagę, ale sprzymierzone wojska Cesarskie,
Polskie i Pruskie zmusiły go do odstąpienia. Wtedy Karol Gustaw który na wyspie Amak pod Kopenhagą o mało nie dostał się do niewoli, zwołał sejm do Gottenburga celem obmyślenia środków dalszej obrony, lecz trudami ciągłych wojen wycieńczony i znękany klęską pod Nydborgiem gdzie jazda Polska rozbiła Szwedzką (25 Listopada 1659 r.) umarł w 38 roku życia po sześcio letniem panowaniu d. 13 Lutego 1660 r. W ostatniej chwili zalecał pokój otaczającej go rodzinie. Nie doczekał zawarcia w tymże roku pokoju w Oliwie, którym Szwecya pomimo klęsk poniesionych zatrzymała Inflanty po Dźwinę. Z żony swej Jadwigi Eleonory córki Fryderyka księcia Holsztein Gotorp pozostawił pięcioletniego syna, który później panował pod imieniem Karola XI.