Bramy Tryumfalne.

WZNIESIONE W GDAŃSKU W R. 1646.

Zbogacony na handlu z Polską Gdańsk, wzrósł do rzędu najpierwszych miast portowych w Europie. Powstały z łona mieszczaństwa patrycyat, nie ustępujący pod względem ukształcenia arystokracyi innych miast hanzeatyckich, otoczył się zbytkiem i tem wszystkiem co uprzyjemniając życie podnosi zarazem znaczenie uprzywilejowanych klas spółeczeństwa. Szereg uczonych i artystów, jakich to miasto wydało, przyczynił się też do podniesienia jego powagi. W tak pomyślnych warunkach rozwinęły się sztuki piękne, które tylko na złotodajnym gruncie mogą się bujnie rozkrzewić. Gmachy publiczne i domy mieszczańskie północnej Wenecyi, świadczą o wytworzeniu się w tem mieście stylu budownictwa, który podobnie jak w Norymberdze oryginalnością się odznacza. Gdańsk słynął z wyrobu naczyń srebrnych (en repousse), a więcej jeszcze ze stolarszczyzny, której tyle pięknych mamy w kraju okazów. Jeżeli to miasto nie wydało pierwszorzędnych malarzy, za to zakwitło w niem rytownictwo, w którem Jeremiasz Falek zyskał europejską sławę, wreszcie o rozwoju sztuki medalierskiej świadczą piękne medale, donatywy i monety Gdańskie.

Dumni swą zamożnością mieszczanie nie pomijali żadnej sposobności aby przed światem zabłysnąć, każde zwłaszcza przybycie królów polskich, pod których łagodnym rządem taką zyskali pomyślność, było dla nich powodem do okazałych wystąpień. Jedną z najświetniejszych uroczystości wyprawili gdańszczanie w r. 1646 dla przybywającej z Francyi Ludwiki Maryi Gonzagi, narzeczonej króla Władysława IV-go. Szczegółowy opis tego wspaniałego obchodu, w którym pod przewodnictwem brata królewskiego Karola Ferdynanda biskupa wrocławskiego i płockiego, wzięli udział najpierwsi magnaci Rzeczypospolitej, znajduje się w dziele p. t. „Relation du voyage de la reine de Pologne et du retour de Mme la Marechale de Guebriant par le Laboureur (1647) my ograniczymy się na opisie trzech bram tryumfalnych, których ryciny wykonane współcześnie przez Hondiusa i Falcka zamieszczamy w naszym zbiorze. 

I. Brama wsparta na czterech kolumnach koryntskiego stylu f1). Pod arkadą napis: Porta regiarum nuptiarum juxta praetorium in foro civitatis Gedanensis extructa anno 1646. 

W otoku arkady: Regi potentissimo Sarmatico Suetico, Gothico, Vandali: felici victori invicto et Reginae Sereniss: Ludovicae Mariae Gonzagae M.... (t) regnicolarum vano (?) fausti ingressus votum destinat portam, humillimo cultu dicavit S. P. Q. G. Anno salutis Cfrristianae 1646. Powyżej niewiasta z koroną murową na głowie i Neptun z trójzębem trzymają wieńce z kwiatów, nad niemi napis: Ops prompta vobis serviat (?). Neptunus aequor mitiget. Po bokach umieszczone są w niszach posągi Władysława Jagiełły i Kazimierza Iii-go Jagiellończyka). Nad posągiem Jagiełły w medalionie dwie ręce, jedna podaje krzyż a druga koronę, z napisem: Hanc cum ista. Na fryzie napis: Hx alto danturfasces diademata sceptra} et vera Christi cognitione vigent. Pod posągiem Jagiełły: Dux Lituanorum mihi sceptra polonica junxi, et Christo et regno me populumque dedi, Teuthe subinde mihi, mihi Turca et Tartarus arma movit, at ultrices sensit ubique manus.  

Nad posągiem Kazimierza III w medalionie, palma na której spoczywa naga niewiasta z rozpuszczonym włosem (lascivia). Adnersus pondera surgo. Powyżej na fryzie: Corporis ille cebras, mundi irritamine nirtus nincit, ut adnersuspa.lma resurgit onus.

Pod posągiem Kazimierza III: Nec mihi Cham, Mahometh, Vallachus, marte pepercit, Sed nicti laudis, causa fuere mihi, Gaudet adhuc Regno sociata Borussia, pulsis, Virtute ad padsfoedera Teuthonibus.  

W górnej części tej bramy umieszczony obraz przedstawia Władysława IV, wspierającego się na lasce, przy nim insygnia królewskie. Amorek trzymający w jednej ręce penzle i paletrę, drugą podaje królowi uwieńczony laurem portret Ludwiki Maryi Gonzagi, - za nim Juno, Minerwa i Wenus, w obłokach Merkury i amorki trzymają lilie, więzy i wieńce;-u dołu Boy pinxii, na fryzie: Sit laetum consors. Przy obrazie dwie figury, z tych jedna gra na gitarze, druga uwieńczona laurem trzyma parę gołąbków, orły i aniołki trzymają płonące pochodnie, po bokach posągi sprawiedliwości i sławy. 

Pod obrazem na medalionie otoczonym amorkami czytamy:

Qui Turcas superasti, Pace Borussos donasti, Num te suprimet usque dolor? Naenia cedat, Hymen decoretque Pdlatia, Nymphae effigiem, ecce ferunt Juno, Minerva, Venus, Junge tibi hanc, nolunt viduum tua Regna Monarcham, Imperii basis est Regia progenies.

Napis powyższy dajemy w tlómaczeniu:

„Czyż Ciebie coś pokonał Turków, pokojem udarowa! Prusaków, zgnębi do szczętu cierpienie? Śpiew smutny niech ustąpi, a hymen niech uwieńczy pałace. Oto Juno, Minerwa i Wenus niosą obraz nimfy. Połącz się z nią. Twoje Królestwa nie chcą owdowiałego monarchy, podstawą państwa jest potomstwo królewskie’’

Szczyt bramy ozdobiony jest trzema posągami: kobieta na słoniu trzymająca tablice z napisem: „ Deo proximo,“ przed nią słońce, wyobraża pobożność, kobieta pędząca na koniu, potęgę umysłu, w środku na ozdobnej podstawie kobieta z płonącem sercem w ręku,—z jej piersi tryskają strumienie pokarmu, przy niej stojący amorek zdaje się coś rozkazywać. Nad
głową kobiety znaki zodiaku, u stóp róg obfitości i delfin. Wdzięczna ta postać panująca nad całą kompozycyą artysty, wyobraża naturę, która pod wpływem miłości rozlewa na cały świat życie i obfitość, poniżej napis: „Dulcis amor soboles Natura ne quid aberret, Adduntur comites, et ratio et pietas.“ U dołu tej pięknej a niezmiernie rzadkiej ryciny, znajdującej się w zbiorze hr. Bolesława Starzeńskiego w Zachińcach, czytamy: Wilhelmus Hondius sculpsit, wszakże napis ten z powodu uszkodzenia oryginału nie mógł być w naszej reprodukcyi powtórzony. Laboureur umieścił w swem dziele opis drugiej strony tej bramy tryumfalnej,—zdobiły ją posągi Zygmunta Augusta i Zygmunta III. W górze był obraz przedstawiający Władysława IV i Ludwika Gonzagę siedzących na majestacie, na szczycie cztery posągi wyobrażały polaka, polkę, francuza i francuzkę.

II. Dajemy tu opis innej bramy tryumfalnej rozniesionej z powodu tejże samej uroczystości w Gdańsku 1646 r. Rycina tej bramy posłużyła nam za kartę tytułową do sztychów Falcka. 

Atlas i Herkules dźwigający skałę, powyżej widok Gdańska, który oświeca słońce. Obraz ten okala tęcza.

W  górze napis: Arcus circa festivitatem regiarum nuptiarum in medio longuae plateae civitatis Gedanensis erectus Anno 1646.

Z lewej strony na podstawie: Atlas dźwigający kulę ziemską, z prawej Herkules w kolebce duszący węże. Pod ryciną: A Boy Dantisci delin. Falek Polonus sculpsit, niżej ośmiowiersz łaciński. Nadmieniamy, że Falek sztychował także na tę uroczystość kilkanaście figur alegorycznych (na osobnych arkuszach), z tych niektóre znajdują się w biblotece ordynacyi Krasińskich.

III. Brama wsparta na dwóch filarach, u góry portret w owalu Władysława IV, nad nim orzeł, po bokach dwie figury alegoryczne, herby Polski i Szwecyi, oraz herb rodziny Wazów. Z lewej strony herby Litwy, Prus i Wołoszczyzny, (?) z prawej, Rusi, rodziny Sforzów (?) i Mazowsza, u dołu więźniowie wojenni. W środku łacińska dedykacya, w której mylnie nazwano króla, Władysławem VI-ym, na podstawie: 1646. I. Falek. Dekoracyę tę albo transparent, sporządził w roku 1646 podczas bytności w Gdańsku Ludwiki Gonzagi Włoch Andrzej Scato prawdopodobnie architekt Gdański.