Ostatnio oglądane
Zaloguj się aby zobaczyć listę pozycji
Ulubione
Zaloguj się aby zobaczyć listę pozycji
Jan Zamoyski.
KANCLERZ I HETMAN WIELKI KORONNY.
Ten znakomity wojownik i mąż stanu pochodził ze starszej linii Zamoyskich, której założycielem był Floryan herbu Jelita, syn Tomasza z Łaznina pierwszego dziedzica Zamościa, od którego obie linie Zamoyskich biorą początek. Wnuk Floryana Stanisław kasztelan chełmski, miał z dwóch żon kilku synów, z których pozostał przy życiu tylko Jan, urodzony w r. 1541 z Anny z Fulsztyna Herburtówny *).
Wysłany będąc przez ojca na dokończenie nauk do akademii Padewskiej, ledwie dwudziestoletni, jako celujący pilnością i postępowaniem, wybrany został przez współuczniów rektorem,-w czasie pobytu we Włoszech napisał dzieło znakomite: de Senatu Romano, odznaczające się erudycyą i pięknością języka, (późniejsze jego prace literackie wylicza Niesiecki).
Przestając ze światem starożytnym młody Zamoyski przejął się jego ideami, które później zapragnął zaszczepić w tworzącej się po wygaśnięciu Jagiellonów Rzeczypospolitej. W Padwie zaprzyjaźnił się z młodym. Stefanem Batorym, który tam kształcił się także w naukach. Za powrotem do kraju mianowany sekretarzem Zygmunta Augusta, pilnie zajął się urządzeniem metryki koronnej. Po śmierci tego króla Zamoyski posłując na sejmie konwokacyjnym, głównie przyczynił się do złamania powagi senatu i oddania prawa wyboru króla w ręce ogółu szlachty, czem zjednał sobie wielką popularność. Ale oddanie tego prawa w ręce burzliwego tłumu było wielkim błędem, który zwiększyło jeszcze zgromadzanie szlachty w czasie elekcyi na jedno miejsce, co otworzyło pole do intryg, zaburzeń i przekupstwa.
Przyczyniwszy się niemało do elekcyi Henryka Walezego, Zamoyski należał do poselstwa wysłanego do Paryża w celu wręczenia nowo wybranemu dyplomu elekcyi, w prędce nastąpionem 1575r. drugiem bezkrólewiu, już był naczelnikiem potężnego stronnictwa, które usunąwszy kandydaturę Piasta i domu austryackiego, oddało berło Stefanowi Batoremu. Dzielny ten i mądry monarcha umiał zużytkować wielkie zdolności Zamoyskiego i w krótkim przeciągu czasu podniósł go do niesłychanej potęgi i znaczenia, w r. 1576 mianował podkanclerzym, w r. 1577 kanclerzem, w r. 1580 hetmanem w. kor., a w r. 1583, ożenił ze swą synowicą Gryzeldą, przytem nadał mu liczne starostwa.
Zamoyski okazał się godnym takiego odznaczenia. Pomyślne ukończenie wojny północnej było po większej części jego dziełem, również wielkie oddał usługi krajowi przeprowadzając wraz z królem zbawienne reformy w administracyi, sądownictwie, skarbowości i wojsku. Ale niezmierne wyniesienie Zamoyskiego obudziło zawiść magnateryi, zawiązała się silna przeciw królowi i hetmanowi opozycya, na czele której stanął dom Zborowskich. Batory z Zamoyskim postanowili strasznym przykładem stłumić buntownicze zamiary tamujące przeprowadzenie zamierzonego dzieła reformy, skutkiem czego spadla głowa najburzliwszego z oponentów Samuela Zborowskiego.
Po nastąpionej w r. 1586 nagłej śmierci Stefana Batorego wybuchła z całą zaciętością nienawiść magnatów przeciw Zamoyskiemu. Nieulękniony tern w. hetman mając po sobie massę szlachty, przeprowadził przeciw kandydaturze arystokrackiej elekcyę Zygmunta III i ustalił ją pobiwszy pod Byczyną i wziąwszy do niewoli arcyksięcia Maksymiliana, którego w zamku w Krasnymstawie osadził (1587).
Zygmunt III, kierowany wpływem stronnictwa austryackiego, lękając się potęgi w. hetmana, przybrał sobie innych doradców. Obrażony tern Zamoyski wykrywszy szkodliwe dla kraju zmowy króla z dworem wiedeńskim, wyjawił je przed narodem i na sejmie inkwizycyjnym 1592 r. zmusił Zygmunta do zrzeczenia się układów z Austryą.
Wymieniamy pod tym panowaniem wojenne czyny Zamoyskiego: W r. 1590 silnem wystąpieniem zmusił Turcyą do utrzymania zagrożonego przez nią pokoju, w r. 1594 powściągnął napad Tatarów, w r. 1595 ustalił władztwo polskie na Wołoszczyznie osadzeniem Jana Mohiły na hospodarstwie, w r. 1600 przywrócił Mohiłę na tron wołoski pobiwszy na głowę jego przeciwnika Michała, w r. 1601 i 1602, odzyskał prawie całe Inflanty zdobyte przez Szwedów. Mąż ten dla tylu świetnych, czynów wielkim nazwany, umarł w r. 1605 mając lat 63. Z licznych dóbr tak dziedzicznych jak i przez rzeczpospolitę nadanych, utworzył ordynacyą potwierdzoną przez sejm 1589 r. Rezydencya jej była w Zamościu, które to miasto hetman założył i uczynił najmocniejszą w kraju fortecą, w niem także fundował akademią do której znakomitych profesorów sprowadził. Gorliwy katolik wystawił w Zamościu kollegiatę i hojnie uposażył, wiele też innych zrobił fundacyi. Powaga jego tak w kraju jak i u obcych była wielka. Papieże i monarchowie korespondowali z nim, odznaczali go swemi względami i starali się o jego przychylność. Król hiszpański przysłał mu order złotego runa, ale nie przyjął tego zaszczytu. Żon miał cztery: Annę Ossolińską, Krystynę Radziwiłłównę, Gryzeldę Batorównę i Barbarę Tarnowską, z tej syn Tomasz wojewoda kijowski, kanclerz w. kor., mąż zacny, ożeniony z Katarzyną ks. Ostrogską pozostawił syna Jana, ożenionego z Maryą Kazimierą de la Grange d’Arquien, (późniejsza królowa Sobieska). Na nim wygasła w r. 1665, starsza linia Zamoyskich, a ordynacyą objął w r. 1674 Marcin Zamoyski podskarbi w. k. pochodzący z młodszej gałęzi tego domu.
Wizerunek Jana Zamoyskiego (zupełnie podobny do znajdującego się w zbiorach ordynacyi, jakoteż w kaplicy grobowej tej rodziny w Zamościu), dajemy z pierwszej edycyi dzieła Storcha wydanego w r. 1601, p. t. Imperatorum regum et ducum verissimae imagines. Dzieło to z łacińskim tekstem Jakóba Schrencka von Notzing, wydane kosztem Ferdynanda arcyksięcia austryackiego, przedstawia wizerunki i zbroje, które znajdowały się w sławnej jego zbrojowni w zamku Ambras pod Insprukiem w Tyrolu, obecnie zaś te historyczne zabytki mieszczą się w muzeum Wiedeńskiem zwanem Ambrasersammlung. Z tegoż wydania dajemy portrety Stefana Batorego i Radziwiłła Sierotki. Wszystkie ryciny w powyższem dziele (w liczbie 125) rytował Dominik Custos urodzony w Antwerpii około r. 1560 osiadły w Augsburgu + 1612.