WITOLD WOJTKIEWICZ <1879 - 1911>

Tylko w ten sposób można sobie wytłómaczyć to piętno jakiegoś fatalizmu; cięż cego nad całą twórczością. Trudno bowiem przypuścić, ażeby malarz w dwudziestym piątym roku życia, przed którym otwiera się cała karjera malarska, ażeby człowiek w pełni sił młodości nie zdobył się na jakiś żywszy czyn, symbolizujący cały jego zapał do życia, cały temperament artystyczny. Czynu takiego nie szukajmy u Wojtkiewicza. Nie było go nigdy. Na mnie robi on wrażenie człowieka, który od początku, od chwili wstąpienia na drogę sztuki, nosił w sobie świadomie zarodek śmierci, który mu nie pozwolił jasno i szeroko patrzeć na świat, który mu odebrał pragnienie i radość życia, a cały system myślowy przepoił smutkiem, zwątpieniem, pesymizmem i melancholją. W tem leży - mojem zdaniem - jądro twórczości Wojtkiewicza. 

Kompozycje tego artysty wytwarzają jakieś nieuchwytne, niezmiernie subtelne nici sympatji, które wiążą myśl widza z myślą malarza i łączą je we wspólną zadumę marzenia.

Pod względem techniki rysunkowej i malarskiej twórczość Wojtkiewicza wykazuje duże braki. Rysunkowo te rzeczy są przeważnie dość słabe. Wszystkie jego figurki i postaci źle stoją i źle siedzą. Tylko właśnie ta forma bajki, skarykaturowane figurki i marjonetki sprawiają, że ten niedostatek rysunkowy, te wszystkie błędy konstruktywne nie rażą tak, ani nie wybijają się na pierwszy plan. Oko widza, zajęte zagadkową często sytuacją obrazu, nie dostrzega tych ujemnych stron kompozycji. Oryginalność wyrażania swych pomysłów jest tu tak odrębna i tak wielka, że zapewnia tym utworom sympatję widza. 

Patrząc jednak krytycznem okiem na te obrazy, powstaje całe mnóstwo różnych zastrzeżeń i wątpliwości. Kształty postaci, formy rzeczywiste, występują zwykle zamazane. Nie jest to wcale wpływ impresjonizmu. Bynajmniej. Takich wpływówu tego artysty nie szukajmy. Kształt rzeczywisty występuje zwykle u Wojtkiewicza w formie mglistej jakby wizji. Być może że posiadał on zdolność wyrażania zaledwie majaczących wizyj, tak jak się zjawiają przed oczyma malarza-fantasty, malarza-wizjonera w pierwszej jeszcze, niezdecydowanej fazie. 

Pod względem kolorytu, ma on poczucie barw i kolorów i nieraz w obrazach jego widać pejzaż, użyty za tło akcji, pojęty z całą harmonją barw. Jednak i tutaj nie spotkamy jakiejś gwałtownej potrzeby barw. Podobnie jak w rysunku, tak i pod względem malarskim widać tu wiele braków i błędów, wynikających z niedostatecznego opanowania techniki malarskiej. tem się również tłumaczy pewne zamiłowanie Wojtkiewicza do karykaturowania kształtów, nieraz nawet bez potrzeby. 

Trzeba jeszcze podkreślić jedną cechę twórczości Wojtkiewicza. Mimo wszystkich braków, usterek, a nawet błędów, utwory tego artysty owiane są prawdziwą poezją. Robią one wrażenie jakby poematów malowanych czy rysowanych. Jest w nich jakiś nieuchwytny wdzięk czy czar poezji, który więzi uwagę widza i zdc« bywa mu jego sympatję. Podobały się te wszystkie obrazki od pierwszej chwili powstania. Swą bezpretensjonalną, lekką nutą zadźwiękły, jak jakaś czarowna, nieznana dotąd piosenka. Na tle ówczesnego Krakowa, w którym już poprzednio »Młoda Polska« rozbiła swe namioty, Krakowa, który burzył się, kipiał, szalał radością życia i radością tworzenia - ten cichy śpiewak, ze swą subtelną, nieuchwytną pieśnią, dźwięczącą tak lekko jak tony harfy, był rzeczywiście jakiemś dziwnem, niespodziewanem i niezwykłem zjawiskiem. 

Zastanawiając się nad tym okresem lat, w którym żył i tworzył Wojtkiewicz, trzeba przyznać, że mimo całego kontrastu z otoczeniem, twórczość jego mogła się najlepiej rozwinąć i zdefiniować w tem środowisku. Należał do wszystkich zebrań, zabaw, uciech i szałów cyganerji, należał do kabaretu »Zielonego balonika« i patrzył na ten cały rozbawiony, szalejący świat oczyma marzyciela-fantasty. Tu w tych zapustach szału, w tych korowodach dziwacznych masek, w tych lalkach i marjonetkach, ukazujących się na tle szopki krakowskiej, zaczął śnić ów marzyciel swoje wizje i poematy bajek. Tylko tu, w tej »jamie Michalikowej«, gdzie wszystkie ściany i płaszczyzny pokryte były dziwacznemi malowidłami i obrazkami, gdzie z gablotek patrzyły drżącym wzrokiem lalki i marjonetki, gdzie obok wejścia piętrzył się na ścianie olbrzymi Stanisławski, bożyszcze całej ówczesnej malarji, a dalej korowód szalonych jakichś postaci, lecących gdzieś za centaurem, który - »ucieka, droga dalęka - więc za nim w cwał, jak który stał, orszakiem mar - ha - to kabaret szalony« - tak tylko, tutaj mógł zabłysnąć talent Wojtkiewicza. 

Całe to życie cyganerji, tłukące się tak burzliwą falą o mury teatru krakowskiego, Akademii Sztuk Pięknych, kawiarni Turlińskiego i »jamy Michalikowej«, było jakby jednym pijanym szałem uniesień i zabaw, na które patrzył Wojtkiewicz. One to bezwarunkowo wpłynęły na twórczość artysty i dorzuciły do jego pieśni swoich słów kilka. 

Dziś, po latach kilkunastu, dawno to wszystko się skończyło, minęło, przebrzmiałei zgasło. Z ówczesnej »młodej Polski« niewielu już pozostało, ai ci są już poza kręgiem swej dawnej twórczości. A sam Stary Kraków, który dla tego odradzającego się ducha nowej sztuki stworzył tak wyjątkowe i piękne tłoi  ramy -jakżeż bardzo się zmienił od owych lat uniesień i zapału. Niema już tej całej elity duchowej narodu, niema ani tego świata literatury, ani tego życia artystycznego. A gdzież ów dawny świetny teatr Pawlikowskiego? 

Z dawnej świetności i blasku zostało jedynie muzeum wspomnień i pamiątek. Tak bowiem trzeba nazwać dawną cukiernię Michalika czyli tzw. »jamę Michalik kową«. Zachowała się ona zupełnie, pozornie niezmieniona. To wszystko, co powstawało kolejno w tych latach szału, pozostało tam na miejscu. Jest wszystko to samo i tak samo, jak za owych lat. Brak tylko tych samych ludzi, którzy tę »jamę« napełniali zabawą, śmiechem, weselem, szałem - o wysokim poziomie artystycznym. Dziś cicho tu i spokojnie. Nic nie mąci muzealnego nastroju. Po kątach gdzieś, w głębokich fotelach czy kanapkach kryją się zakochane parki, których ten cały inwentarz na ścianach rozmieszczony nic nie obchodzi. Czasem tylko zabłąka się tu obcy przybysz z dalekich gdzieś stron, który wyczytawszy może w Przewodniku że ta cukiernia jest dawnym lokalem kabaretu »Zielonego Balonika«, przychodzi żądny nieznanych wrażeń i znudzonem, zawiedzionem okiem ogląda wnętrze cukierni. 

* 

Witold Wojtkiewicz był właściwie samoukiem. Chodził wprawdzie do szkoły Gersona w Warszawie, a w latach 1903 - 1906 kształcił się w krakowskiej Akademji Sztuk Pięknych, ale szkoły te niewielki na niego wywarły wpływ. Podczas pobytu w Krakowie zapoznał się i prędko zaprzyjaźnił z całym ówczesnym światem artystycznym »polskich Aten«. Szczupła, wysoka sylwetka tego wykwintnego blondyna o jasnoniebieskich oczach stała się jednym z nieodłącznych członków krakowskiej cyganerji artystycznej. 

W bardzo ciężkich warunkach - wywalcza sobie Wojtkiewicz powoli, a jak na nasze stosunki bardzo, szybko coraz większe uznanie w Krakowie. Jedynie rodzinna Warszawa nie chciała nic słyszeć o nim. Nie mogła się dopatrzeć, czy doszukać tego artyzmu indywidualnego, jaki cechował wszystkie jego dzieła, które wiesza na najbardziej wstydliwych miejscach, w warszawskich Salonach Sztuki. A no trudno, Wojtkiewicz nie był fanatykiem tłumów. Sztuka jego była tylko dla nielicznych kół przeznaczoną. 

Wreszcie po raz pierwszy wysyła obrazy swe zagranicę. Razem z kilkoma młodymi malarzami występuje na prywatnej wystawie w Berlinie, w Salonie Schultza i odtąd zaczyna się dla niego karjera artystyczna w całej pełni. Nie marzył o sukcesie, jaki go tam miał spotkać. Nemo propheta... 

W tym czasie właśnie bawili w Berlinie dwaj wybitni bardzo ludzie w artystycznym świecie Paryża: Andrzej Gide i Maurycy Denis. Od pierwszego, znakomitego pisarza i krytyka, otrzymuje Wojtkiewicz entuzjastyczny list, w którym obaj - pod wrażeniem jego obrazów namawiają go usilnie do przyjazdu do Paryża, a to w celu poznania sztuki francuskiej i urządzenia własnej wystawy. 

Zalety, jakie posiadają obrazy Wojtkiewicza, znalazły bardzo przychylny grunt w literackiej ocenie Andrzeja Gide'a, a niezwykły egzotyczny talent, ujawniający się w każdem dziele, potrafił wzbudzić zainteresowanie w artyście tak odmiennych wartości, jak Maurycy Denis. 

Kto zna Paryż - wie dobrze jak trudną i kosztowną jest rzeczą, wystawienie w którymkolwiek z prywatnych salonów i jak wiele znaczy w karjerze artystycznej taka zbiorowa wystawa. Żaden świeżo przybyły, młody artysta marzyć o niej nie może, jeśli nie jest bogatym lub niema protekcyj sięgających wysoko. 

Można powiedzieć, Wojtkiewicz miał szczęście. Obaj wspomniani powyżej Francuzi dopomogli mu bardzo. Nazwiska Gide'ai Denis'a otwierają mu wszystkie drzwi. W przeciągu paru tygodni Wojtkiewicz urządza swoją wystawę w »Galerie H. Druct«, nawet nie przypuszczając, jakie trudności zwalczyła jego gwiazda powodzenia, jak wielkie znaczenie mieć będzie ta wystawa w dalszej jego karjerze. 

Nie długo jednak bawił artysta w Paryżu. Coraz gorszy ogólny stan zdrowia i coraz silniej występująca choroba serca, nie pozwoliły mu na dłuższy pobyt. A przytein żarła go nieustannie nostalgja za krajem. Tęsknił za Krakowem, za kołem znajomych, przyjaciół. Bo chociaż w Paryżu spotkał się z niezmiernie ciepłem przyjęć ciem, jednak przecież w tym oceanie ludzkim czuł się osamotniałym. Po trzymiesięcznym pobycie powraca Wojtkiewicz do ukochanego Krakowa, który - z powodu tryumfów paryskich - przyjmuje go z wyjątkowem uznaniem. 

Ten krótki pobyt w Paryżu odbił się w twórczości artysty, jednak nie pozwolił mu wykorzystać całego czasu. Wojtkiewicz nie był w stanie zapoznać się z sztuką francuską dawniejszą i nowszą. Nie mógł przetrawić w tak krótkim czasie tyle ncwych i nieznanych zjawisk, na które patrzał. Jego wielka wrażliwość była w  ciągiem podnieceniu. Chciwie pochłaniał wszystko, co się dokoła niego działo. Paryż - metropolia świata - tworzył, pracował, szumiał i szalał. Wojtkiewicz w nieznanem dla siebie środowisku stał oszołomiony, jakby pod wpływem narkotyku. Jego słaby organizm nie mógł znieść czy pomieścić naraz tylu i tak silnych wrażeń. Przemęczony i osłabiony powrócił z Paryża. 

W tym końcowym okresie jego życia zachodzi pewna zmiana. Choroba, która niespełna w rok później sprowadza śmierć, zaczyna robić postępy. I ten właśnie koniec życia Wojtkiewicza jest jego największą tragedją. Bo kiedy po długich latach nieuznania, po latach troski o jutro, przychodzą sukcesy w Berlinie i w Paryżu, gdy teraz otwiera się przed nim świetna karjera malarska i gdy życie zaczyna mu się uśmiechać - wtedy przychodzi również świadomość zbliżającej się śmierci. Wojtkiewicz to czuje i wtedy żal młodego życia powiększa w nim i pogłębia ten od dawna panujący, pesymistyczny nastrój. 

Wzrastająca z każdą chwilą uczuciowość i wrażliwość w związku z rozwijającymi się cierpieniami potęguje twórczość artysty, która w gorączkowych podskokach od podniecenia i wybuchów do odrętwiałości i letargu snuje wizje, obracające się stale koło dwóch tematów - śmierci i rozstania pary kochanków. Z tej więc epoki powstają dzieła »Rozstanie«, »Wyzwolenie« i wiele innych, malowanych z charakter rystyczną, gorączkową twórczością ginącego życia. 

Przewieziony w ostatnich chwilach do Warszawy, umiera na rękach ukochanej matki 14. czerwca 1911 roku. 

FRANCISZEK KLEIN