SZTUKA ŚWIECKA W PERUGII AUGUSTA

Augusta Perusia - tak zwana w czasach rzymskich - była w wiekach średnich ośrodkiem życia politycznego i głównem ogniskiem kulturalnem Umbrji. Mieszczaństwo w miastach włoskich w epoce średniowiecznej odznaczało się bogactwem, a stan kupiecki przodował przed wszystkimi innymi. Zamiłowanie do zewnętrznej świetności i zbytku znajduje swój wyraz w salach posiedzeń »Lldienza della Mercanzia« i »Collegio del Cambio« i daje obraz tradycji oraz kultury średnich warstw społeczeństwa. 

Najdawniejszym zabytkiem sztuki snycerskiej, zasługującym na wyszczególnienie, jest »Udienza della Mercanzia«-sąd handlowy z Trecento. Przestrzenie ścienne są komponowane w kwadraty obramione, w których powtarza się rytmicznie jednego typu motyw ornamentu gotyckiego, ozdobiony w samym środku wykładankami. Przednie pola ław orzechowych, biegnących wzdłuż ścian, są komponowane w kwadraty, w których widnieją w rytmicznych odstępach zdobiny ukształtowane z trójkątów i rombów - upiększone wzorzystemi wykładankami. Dookoła ścian biegnie gzyms, wycinany w zęby, do jednej ze ścian przylega mównica, ozdobiona kręconemi kolumienkami. Podjum różni się pod względem ornamentalnym: przestrzeń ścienna pokryta jest dekoracją rżniętą, płaską, o motywach gotyckich, zawartą w ramach o różnych formach geometrycznych. Widoczny w ornamentacji gryf na beli w polu kolistem - emblemat cechu - skupia wszystkie motywy w całość. Przed podjum stoi wysoki sprzęt w formie skrzyni, zwany po włosku »bancone«. Proporcja i harmonja wiąże strop, ściany i ławy w jedną rytmiczną całość. Bezimienne stowarzyszenie artystów wykonało tę kompozycję, nietyle ciekawą przez wytworność wykończenia szczegółów, ile przez ogólne ukształtowanie, a mianowicie połączenie kształtów podłużnych z kwadratowymi i ostrych z okrągłymi. Boazerji sali posiedzeń handlowych nie można porównać z pracami snycerskiemi w Perugii z okresu wczesnego, rozkwitającego renesansu. 

Do najwyszukańszych przejawów artystycznych Quattrocento należy zaliczyć »Collegio del Cambio«, klejnot sztuki snycerskiej, będący jakby wypływem zapału zbiorowego do stawiania pomników własnej hojności. Perugia posiadała na równi z Florencją związki kupieckie charakterystyczne dla epoki średniowiecznej, które powstały w wieki miejscach wcześniej, aniżeli cechy rzemieślnicze. Cech wymieniaczy (Societas campsorum s. cambiatorum> posiadał wielki wpływ na kwestje pieniężne i cieszy, się wielkim autorytetem. Przysługiwało mu prawo czuwania nad monetą,- jednem z głównych zadań cechu była piecza nad mennicą, do której należało wybijanie pieczęci na monetach złotych. 1 Wymieniacze pieniędzy byli pierwsi, którzy stworzyli cech i złożyli przysięgę przestrzec gania swego statutu. Bankierzy, żądni wspaniałości i rozmiłowani w zbytku, jak wogóle ludzie czasów Odrodzenia, wysilający się na zbytkowne rezydencje, nie żałowali nakładu na artystyczne wyposażenie swej siedziby. Aby godnie przyozdobić salę posiedzeń i wyrokować na tle bajecznego przepychu, zwrócono się do najsłynniejszych artystów. 

Domenico del Tasso, florentyńczyk, po śmierci Giuliana da Majano wykończył w r. 1491 stalle w katedrze w Perugii i osiągnął sławę mistrza w sztuce snycerskiej, któremu w zręczności nikt dorównać nie mógł.“ Cech wymięniaczy skorzystał z okazji, i z Domenico del Tasso znajdował się w Perugii, i w ostatnich miesiącach roku 1491 zwrócił się do znakomitego snycerza w kwestji powierzenia mu pracy nad ozdobą Collegio del Cambio. Doszedłszy do porozumienia, poruczono artyście wykonanie "Trybunału«, podjum sędziowskiego. Podjum sędziowskie miało zajmować całą prawą część ściany podług linji zgięcia, sięgając stropu, miało być zaopatrzone podwójnym rzędem siedzeń - niższym dla notarjuszy, wyższym dla audytorjum i stopniem na dole. Usiłowanie artysty miało być skierowane ku zaakcentowaniu odrębnością kształtów funkcji, wyrażającej moralną wyższość jednostek, mających na tem podjum zasiąść i wygłaszać wyroki w kwestjach odnoszących się do ich zawodu. 

Domenico del Tasso wywiązał się z zadania znakomicie. Kompozycja posiada szczegółowo obmyśloną budowę. Artysta wyrobił w zapieckach podwójny rząd kasetonów, ozdobił górny rząd płaskorzeźbami i zwikłanemi arabeskami, a dolny - groteskami, wykonanemi robotą wykładaną.7 Dnia 25 stycznia 1493 roku prace przy podjum były tak dalece posunięte, i z można było umieścić w kolistem wgłębieniu siedzącą postać niewieścią, wyobrażającą Sprawiedliwość. Posąg, sprowadzony z Florencji, był wykonany nie z drzewa, jak twierdzi Siepi s, lecz ze złoconej terrakoty. Autorstwo tej figury jest przypisywane Benedettowi da Majano. ’’ Po obu stronach niszy są widoczne godła "Cambio«. Odczytać można ułożone w mozaice drzewnej dwa napisy, jeden umieszczony niżej- VERITATEM AEQUITATEMQUE AMPLECTOR i drugi napis w fryzie: COELOS REGO, INFERIS IMPERO, JUDICO INTER MORTALES. 

Naokoło sali biegnie ława wykonana przez Domenica del Tasso, której zapiecki pokrywają dolną część ściany aż do powierzchni, przeznaczonej do malowideł. Zapiecki ozdobione są wykładankami, utrzymanemi w charakterze gałęzistym, zastosowanemi do natury ściany wymagającej pionowej linji w pomyśle ozdobnym. Malowidła ścienne i plafonu powierzono Pietro Vanucci-Perugini'emu, którego Muther nazywa: »jednym z największych czarodziejów Quattrocenta«. Z zewnętrznego charakteru fizjonomji »Cambio« nie możemy na pierwszy rzut oka sądzić, na jaką siedzibę była przeznaczoną, nie widząc żadnych charakterystycznych znamion ani dowodów przeznaczenia. Sala posiedzeń niema specyficznego wyrazu. Wytłómaczeniem przyczyny tego wrażenia jest treść cyklu fresków, nie dostrojona do dysput pieniężnych. Słusznie twierdzi Bourget, i z Perugino, przyzwyczajony do wykonywania malowideł dekoracyjnych dla zakonników, nie zmienił treści kompozycji, pokrywając przestrzenie ścienne i sufitowe siedziby cechu wymieniaczy wyobrażeniem scen z »Narodzenia Pańskiego« i »Przemienienia«. Odmalował - wplatając w  duchu Odrodzenia motywy mitologji klasycznej - malowidła o duchu chrześcijańskim, bóstwa firmamentu, bohaterów greckich i rzymskich, niewieście personifikacje roztropności, sprawiedliwości, męstwa i umiarkowania, proroków i sybile - wykazując, oprócz poczucia piękna, wielkie poczucie dekoracyjności. Sala »Cambio« jest dla sławy Perugina tem samem, czem są dla Rafaela »Komnaty Watykanu« - twierdzi Venturi. Fantazja mistrza splotła w pełną wdzięku całość poezję biblijną, świat legend i mitów - pociągając przedziwną słodyczą naiwności. Bije z postaci wszechwładny urok uczucia religijnego. 

Silnie przykuwa uwagę sprzęt, stojący przed podjum sędziowskiem w formie skrzyni, pełniący rolę stołu lub biurka i służący wymieniaczom pieniędzy do prowadzenia księgownictwa. Artystą, który wykonał »bancone«, był Baccio d'Agnelo <1462 - 1543), architekt, a poprzednio wyśmienity snycerz. Marcheselo podaje, i z Baccio d'Agnelo znajdywał się w Perugii w czasie, gdy były wykonane ławy i podjum w »Cambio«.

Perugino wysoko cenił artystę florenckiego i bardzo nalegał, aby Baccio d'Agnelo otrzymał" zamówienie na wykonanie stall w kościele św. Augustyna w r. 1503. Stał się nawet jego poręczycielem pod względem zwrotu pieniędzy, danych jako zadatek, o ileby stalle nie zostały wykonane w terminie wyznaczonym. Poza tem Baccio d'Agnelo wzorował się na rysunkach Perugina przy wykonaniu stall w kościele św. Augustyna, będących jedną z najlepszych prac mistrza. Perugino wpłynął decydując o na wymieniaczy, aby powierzyli wykonanie »bancone« - Baccio'wi d'Agnelo. Głównym argumentem na korzyść przypuszczenia, że Baccio d'Agnelo był twórcą »bancone«, jest wykazanie tej samej indywidualności artystycznej w charakterze wykonania i w podobieństwie motywów. Najgenialniej wypowiedział się talent artysty w »bancone«, obramionem piękną dekoracją rżniętą o linji swoistej, pełnej świeżości i fantazji twórczej. »Bancone« jest jednogłośnie uznane przez wszystkich znawców za najlepsze dzieło snycerskie w Perugii, świadczące o mistrzostwie projektującego rysownika, jak również o wybitnej indywidualności snycerza.; Tylko ręka świetnego mistrza mogła dać linję tak niesłychanie wyczutą nietylko w kunsztownych splotach, lecz pełną drgań w najbłahszem zgięciu liścia. Słusznie twierdzi Molinier, i z zdobiny wykazują już pewne tendencje zastosowania do rzeźby w drzewie stylu ornamentacyjnego, stworzonego umyślnie, aby wyrazić swą treść w marmurze.

Natura materji drzewnej zniewala do nadania kształtów subtelnych i skomplikowanych, a w »bancone« zauważyć można kształty o szerokich konturach, nadających się do kamiennej konstrukcji. Odczuwa się wyrazistość i siłę linji, śmiałe i szerokie traktowanie techniczne. Trudno zgodzić się z dalszem twierdzeniem Molinier'a, zaliczającego »bancone« do sprzętów, które zyskując na ozdobności ornamentowej - traciły na konsekwentnej logiczności konstrukcyjnej. Zasadniczy kształt »bancone«, pełen dekoracyjnej prawdy, jest zastosowany do swego przeznaczenia i niezatarty ornamentem. Pierwiastki zdobnicze są rozłożone planowo i zastosowane do uwypuklenia konstrukcyjnych form przedmiotu.

Drzwi wejściowe siedziby wymieniaczy ozdobił Antonio di Bencivini di Mercatello.17 Artysta zewnętrzną stronę płaszczyzny drzwiowej wyrobił w kwadraty, obramione misterną dekoracją rżniętą, w których jako motyw ośrodkowy rozwija się róża. Na odwrotnej stronie drzwi ułożył robotą wykładaną wdzięczne groteski, do których bez wątpienia Perugino, zasilając swym talentem sztukę stosowaną, dostarczył artyście wzorów. Mercatello w dwóch miejscach na drzwiach ułożył wykładankami swoje nazwisko, ojczyste miasto i rok: Opus Antoni a Mercatello Massae AD. MDI.

Sala posiedzeń, zdumiewająca pomysłowością ornamentacji, jest dziełem pierwszorzędnej

wartości, wywołującem potężne wrażenie. Perugino, całą umiejętność rysowniczą zastosowując do ornamentyki płaskiej, wprowadził ozdobność na drogę istotnego piękna. Dostarczył najdoskonalszych wzorów, zarysów śmiałych i urozmaiconych, - zadziwiających niewyczerpanem bogactwem pomysłów. Wykonawca jednakże nie zawsze stał na tej samej wysokości, co projektodawca. W niektórych szczegółach zdobnych, oddzielnie rozpatrywanych, dostrzedz możemy nieśmiałość i twardość linji, lecz pomimo tych drobnych usterek stanowi dekoracja »Cambio« wielką harmonijną całość o istotnej wartości artystycznej. 

Kierowani troską o zachowanie dzieł sztuki rodzimej z epok ubiegłych, mieszkańcy Perugii powierzyli u schyłku minionego stulecia konserwację sali "Cambio”, artystom Federico Benvenuti'emu i Alessandro Monteneri'emu. ls Artyści, wnikając w indywidualność twórczą starych mistrzów, wywiązali się z zadania konserwatorskiego znakomicie. Nie zniszczyli "tchnienia patyny czasu«, rozumiejąc wartość radośnie drgającej życiem linji prastarych zabytków - o uroku niezrównanym.

Odrodzenie, epoka potężnych genjuszów, naznaczyła symbol dostojeństwa przeszłości stygmatem piękna. Żadna władza na świecie nie ferowała wyroków w tak olśniewającem otoczeń niu jak ongi sędziowie handlowi stolicy Umbrji. 

EMILJA SZENWICOWA