Maksymiljan Gierymski

(1846-1874)

Maksymilian Gierymski znaczy w sztuce polskiej ostatnie stadjum przejścia od romantyzmu do naturalizmu. Pierwsze jego kompozycje: “Powrót bez pana”, który przedstawia Kozaka, wracającego z wyprawy wojennej z koniem i szablą poległego wojownika, oraz “Powrót Pana Tadeusza”, ilustrujący chwilę, kiedy wracają z lasu goście pana Sędziego, wykazują i w temacie i w ujęciu dosyć wyraźny wpływ romantyka Kossaka, który młodemu artyście udzielał pierwszych wskazówek w Warszawie, i oddziaływanie Brandta, z którym Gierymski poznał się i zaprzyjaźnił w Monachjum. 

Kompozycja następna: “Pojedynek Tarły z Poniatowskim”, świadczy o przejęciu się zkolei koncepcją Menzla i jego mistrza, Meissoniera: jest to typowa rekonstrukcja rodzajowo-historyczna, o temacie, zaczerpniętym z obyczajowości kończącego się wieku XVIII, blisko przypominająca menzlowskie sceny obyczajowe z dworu wielkiego Fryca. Ogromne powodzenie tego obrazu skłania Maksa Gierymskiego do dalszych prac, rekonstrujących obyczajowość osiemnastowieczną; przedmiotem ich są najczęściej polowania w wieku XVIII. Temat ten powtarza artysta wielokrotnie w różnych odmianach, przewyższając swój pierwowzór, t. j. Menzla, ścisłem i prawdziwem odtworzeniem atmosfery, i czyniąc w ten sposób dalszy krok w kierunku naturalizmu. 

Obrazy te, rozchwytywane przez kunsthändlerów, traktowane były przez Gierymskiego potrosze jako źródło dochodów, wcale zresztą pokaźnych; ruchliwy jego temperament szukał jednak wyjścia poza tą jednostajność. Ze szczególnem zamiłowaniem zwracał się artysta do tematów batalistycznych. Obrazy tego typu podzielić można na dwa działy. Na pierwszy składają się odtworzenia współczesnego najczęściej wojska; są to “Szwoleżerowie bawarscy w marszu”, “Huzarzy austrjaccy na rekonesansie”, “Ułani”, “Kozacy w pochodzie”, “Artylerja w pędzie”; wiążą się z tym działem sceny z roku 1831: “Patrol”, “Adjutant sztabowy”. W założeniu ściśle już naturalistyczne, obrazy te posiadają pierwszorzędne zalety czysto malarskie; posiadają szlachetność rysunku, posiadają wytworną głębię tonu i wybitne odczucie dekoracyjności plam barwnych, posiadają przy pozorach naturalistycznej przypadkowości układu zwartą kompozycję, i przy pozorach prostoty niepowszedni wykwint faktury. 

Drugi dział batalistyki Maksa Gierymskiego stanowią liczne sceny z powstania r. 1863, w którem brał udział, takie, jak “Pikieta”, “Placówka”, “Konnica powstańcza w marszu”, “Alarm w obozie”, “Rewizja nocna w dworku polskim”. Obok wstrząsającej prawdy, wobec której cykle Grottgera wyglądają na czułostkową literaturę, obok wysokich zalet malarskich, obrazy te mają głęboki, choć starannie maskowany nastrój uczuciowy, który wiąże je pomimo wszystko z romantyzmem. 

Mają ponadto przedziwnie odczute tła krajobrazowe, zdradzające pierwszorzędnego pejzażystę. Istotnie, dosyć nieliczne krajobrazy Maksa Gierymskiego należą do najlepszych, jakie posiada malarstwo polskie. Nieporównanie, przez nikogo dotychczas nieprzewyższone, są zwłaszcza krajobrazy małomiasteczkowe, w których ten sam motyw uliczki z krzywemi, gontem krytemi domami, z bryczką i sylwetami przechodniów, powtarza się kilkakrotnie: w lecie, w zimie i na wiosnę. Robione wyłącznie z potrzeby wewnętrznej, dla siebie, więc bez liczenia się z gustem odbiorców, krajobrazy Gierymskiego są pod względem zalet czysto malarskich najwybitniejszym i bodaj w Polsce dziełami od czasów Michałowskiego.

Wacław Husarski.