Józef Pankiewicz

Ur. 1866

Urodzony w Warszawie w roku 1866, po studjach, odbytych pod kierunkiem Gersona i Maszyńskiego początkowo, a następnie w roku 1885/6 w Akademji petersburskiej rozpoczął Pankiewicz około roku 1886 samodzielną działalność artystyczną, idącą w kierunku wyraźnego, bezkompromisowego naturalizmu. Orjentacja ta, w której miał artysta jednego tylko u nas mistrza i poprzednika, Aleksandra Gierymskiego - znalazła wyraz w dosyć licznych studjach, przedewszystkiem zaś - w “Targu za Żelazną Bramą”, który na wystawie powszechnej w Paryżu w roku 1889 nagrodzony został medalem II klasy. 

W tymże roku 1889 podczas pobytu w Paryżu zapoznał się Pankiewicz gruntownie ze sztuką Claude Moneta i z naukowym chromatyzmem impresjonistycznym, które zachwyciły go i porwały; w Paryżu powstał też w roku 1890 słynny “Targ na kwiaty przed kościołem Madeleine”, roku następnego wystawiony w kraju; był to pierwszy obraz impresjonistyczny, jaki oglądała Warszawa, pierwsze zapoznanie publiczności naszej z kierunkiem, który w tym właśnie czasie, po dwudziestoletniej zgórą walce, dzięki moralnemu i materjalnemu poparciu Ameryki zaczynał zyskiwać uznanie również w rodzinnej swej Francji. 

Pankiewicz nie należał jednak nigdy do ludzi, zbyt łatwo zadowalających się osiągniętym rezultatem; w tych zaś początkowych czasach karjery artystycznej cechował go nawet wyraźny bardzo niepokój ducha, czyniący go wysoce czułym na wszelkie prądy, nurtujące w sztuce współczesnego mu pokolenia. Tem głównie tłumaczy się zmiana, po kilku latach zachodząca w jego twórczości. Pankiewicz porzuca naraz przesłonecznioną gamę impresjonistów, przerzucając się do krajobrazów, utrzymanych w mglistym, bardzo przyćmionym “nastrojowym” tonie świtów i zmierzchów. W tym samym czasie powstają też portrety o założeniach dekoracyjno-kolorystycznych, prawie nic nie mające wspólnego ze sztuką impresjonistów. 

Pankiewicz był jednak zbyt rasowym malarzem i zbyt szczerym realistą, by pozostawać stale w sferze poetyzującej nastrojowości. Od roku 1898 zaznacza się też w jego twórczości nowa zmiana, będąca w niewątpliwym związku z powtórną podróżą do Paryża, która przypada na ten właśnie rok. 

Schyłek wieku XIX i początek XX był jednym z owych okresów przełomowych, które sztuka nowoczesna przeżywa perjodycznie co lat kilkanaście i w których z chaosu najróżnorodniejszych, sprzecznych niejednokrotnie poszukiwań, z walk pomiędzy starą a nową szkołą, wyłania się zwolna nowy sposób artystycznego ujęcia rzeczywistości. 

Zpośród ścierających się prądów najpłodniejszym w skutki okazał się ten który usiłował nadać impresjonizmowi wartości sztuki klasycznej przez związanie go z wielkiemi tradycjami malarstwa; prąd, najczęściej nazywany post-impresjonizmem, a na którym tak wyraźnie odbił się liryzm kolorystyczny Renoira i jego poczucie bryły, przedewszystkiem zaś cézanne’owski konstruktywizm , kolorystycznie oparty na stopniowaniu tonów. 

Ten właśnie typ malarstwa post-impresjonistycznego najsilniej oddziałał na czysto malarskie i czysto realistyczne usposobienie Pankiewicza, wyzwalając go w krótkim czasie zarówno z muzycznej mglistej nastrojowości, jak z estetyzujących kombinacyj barwnych w stylu Whistlera. Po krótkich jeszcze wahaniach i pokusach w stępuje Pankiewicz ostatecznie na drogę, wytkniętą przez Cézanne’a i Renoira, a łączącą impresjonizm z nieśmiertelnemi tradycjami baroku w jego najszlachetniejszych, czysto malarskich przejawach. Jest to więc niejako powrót do punktu wyjścia - z doświadczeniem, zdobytem przez długie lata prób i poszukiwań. Jak w pierwszych czasach twórczości, tak i teraz zagadnienie światła i powietrza pozostaje tedy dla Pankiewicza jednem z podstawowych zagadnień sztuki; świetlistość ta i powietrzność nie jest tu już jednak wyłącznym celem poszukiwań, ale staje się pierwiastkiem dekoracyjnym, punktem wyjścia w poszukiwaniach tonu i barwy, w którym przewodnikiem byli artyście Cézanne i Renoir, a po części - we “wnętrzach” zwłaszcza - Bonnard. 

Ostatniemi wreszcie laty sztuka Pankiewicza ulega ponownej zmianie, będącej w związku z ewolucją, którą przebyło całe malarstwo współczesne: zagadnienie barwy, które było podstawowem zagadnieniem impresjonizmu, traci w jego dziełach znaczenie dominujące, ustępując pierwszeństwa zagadnieniu formy plastycznej.

Wacław Husarski.